«Հալեպահայե՛ր, մեզ բացակա չդնե՛ք» քաղաքացիական նախաձեռնության անդամ Սարգիս Հացպանյանն հալեպահայության վիճակից խոսելիս սրտնեղում է, թե չնայած Սիրիան արդեն վեց տարի պատերազմի մեջ է, սակայն Սփյուռքի նախարարությունը Դամասկոսում, Հալեպում, Լաթաքիայում ներկայացուցիչ չունի:

5 օր առաջ վարչապետ Կարեն Կարապետյանը շահագրգիռ պետական մարմինների ղեկավարների մասնակցությամբ  սիրիահայությանն աջակցություն ցուցաբերելու հարցերի շուրջ խորհրդակցություն էր անցկացնում: Դրա մասին պաշտոնական կարճ հաղորդագության հիմնական ուղերձն այն էր, որ վարչապետը պետական մարմիններին հանձնարարել է համագործակցել ՀՀ արտգործնախարարության և Սփյուռքի նախարարությունների հետ և շարունակել համակարգված աշխատանքները:

Ի՞նչ աշխատանքների, առավելևս՝ ի՞նչ համակարգվածության մասին էր խոսքը, բացարձակապես պարզ չէր: Թե՛ հարյուրավոր կիլոմետրերի հեռավորությունից Հալեպում տիրող իրավիճակն օրհասական բնորոշողներս և թե նրանք, ովքեր ամեն վայրկյան ռումբի պայթյունի զոհ դառնաու ահը սրտում ապրում են Հալեպում, պատերազմի կիզակետում գտնվող այլ քաղաքներում, չեն կարող անգամ մոտավոր պատկերացնել՝ ի՞նչ է իրենց առաջարկում Հայաստանի կառավարությունը կամ առաջարկու՞մ է առհասարակ ինչ-որ բան, թե՞ ոչ:

Արդյուքնում համընդհանուր արձագանքը մնում է էմոցիոնալ, ոչ սթափ, իսկ որոշ դեպքերում՝ պարզապես պոպուլիստական:  

Ինչ էին անելու Սփյուռքի նախարարության ներկայացուցիչները Սիրիայում, եթե մի պահ պատկերացնենք, որ նախարարությունն այնտեղ ոչ թե մեկ-երկու աշխատակից է գործուղե, այլ ամբողջ աշխատակազմը: Հայաստանը Դամասկոսում ունի դեսպանություն, Հալեպում և Դեր Զորում՝ հյուպատոսություններ: Դրանք դիվանագիտական այն եզակի ներկայացուցչություններն են, որոնք ոչ միայն գործում են ավերվող այդ երկրում, ամենօրյա ահաբեկչական ակտերի ու պայթյունների պայմաններում, այլև առանց չափազնացության աշխատում են գերազանց: Այդ մարդիկ կատարում են իրենց աշխատանքը: Բայց կատարում են արտակարգ, ճգնաժամային ռեժիմում: Եվ անկախ իշխանության և կառավարության հանդեպ տրամադրվածությունից՝ չի կարելի այդ մարդկանց աշխատանքն ու ջանքերը չգնահատել: Սա այնքան էլ, մեղմ ասած, ազնիվ չէ:

Այլ հարց է՝ թե ի՞նչ խնդիր է կառավարությունը դնում նրանց առջև: Արդեն 5 տարուց ավելի է՝ Սիրիան ծվատվում է քաոսային պատերազմներից:  5 տարուց ավելի է՝ սիրիահայ հզոր և ազգային ընդգծված դիմագիծ ունեցող համայնքը ոտքի վրա հալվում է: Սկզբում Քեսաբում, Լաթաքիայում, հետո մասամբ Դամասկոսում, այս օրերին արդեն ամիսներ շարունակ Հալեպում ի թիվս հազարավոր սիրիացիների, զոհվում են նաև հայեր: Հինգ տարի է՝ ամեն օր այդ մարդիկ ապրելու խնդիր են լուծում ընդամենը: Եվ չնայած այդ ահռելի ժամանակահատվածին, Հայաստանի կողմից սիրիահայության հետ կապված ոչ մի ռազմավարական մոտեցում չդրսևորվեց: Հինգ տարի շարունակ ամեն ինչ որոշվեց պահի թելադրանքով, հընթացս: Սիրիան և սիրիահայությունը համազգային մտահոգության առարկա էին դառնում միայն այն շրջափուլերում, երբ արկերն ու հրթիռներն սկսում էին պայթել մեր հայրենակիցների գլխին: Դրանցից դուրս սիրիահայության խնդիր գոյություն չուներ: 

Չնայած դեսպանության և հյուպատոսությունների գործունեությանը, Սիրիայում հայկական կազմակերպությունների, կուսակցությունների գրասենյակների, մշակութային կենտրոնների, եկեղեցու առաջնորդարանի առկայությանը՝ մինչև հիմա ոչ ոք կոնկրետ չգիտի՝ որքա՞ն հայ է մնացել Հալեպում, Դեր Զորում, Լաթաքիայում, Դամասկոսում: Ոչ ոք չի վերլուծել՝ նրանց որ մասն է նախընտրում մնալ սեփական տներում, որ մասն է նախընտրում հեռանալ, որոնք են հեռացողների արտագաղթի հիմնական ներքին ու արտաքին ուղղությունները: Տպավորությունն այնպիսին է, որ Հայաստանի կառավարությունը, Սիրիայում գործող հայկական կազմակերպությունները կամ չեն տիրապետում իրավիճակին, կամ գործում են իրարից նույնիսկ ոչ թե բավականաչափ անկախ, այլև, գուցե, ի հեճուկս միմյանց: Չկա մոտավոր պատկերացում՝ ո՞րն է  մնացողների այն շրջանակը, որը  չի հեռանում ֆինանսական հնարավորություն չունենալու կամ այլ երկրներում, այդ թվում նաև Հայաստանում, ընդունող, հյուրընկալող չունենալու պատճառով: Հավաստի տեղեկատվության, վիճակագրության բացարձակ վակուում է: Եվ քանի որ չկա ուղղորդված տեղեկատվական քաղաքականություն, ամեն մեկն իր պարտք է համարում լցնել այդ վակուումն ինչպես ուզում է ու որքան ուզում է. մեկը՝ բամբասանքով, մյուսը՝ իր խուճապային տրամադրություններով, երրորդը՝ մութ սենյակում սև կատու փնտրելու մղումներով, հաջորդները սովորական պոպուլիզմով զբաղվելով, ոմանք էլ, իհարկե, մարդկային առողջ մտահոգություններից ելնելով: Արդյուքնում տեղեկատվական այնպիսի մի շիլաշփոթ է առաջացել, որից ոչ ոք գլուխ հանել չի կարող: Մինչդեռ առանց հավաստի տեղեկատվության հնարավոր չէ ոչ օբյեկտիվ որոշումներ կայացնել, ոչ ինչ որ բան ծրագրել և ոչ էլ նպատակային իրականացնել:

Սա խնդիր է, որն ամբողջությամբ գտնվում է Հայաստան պետության պատասխանատվության տիրույթում: Տեղեկատվական և հոգեբանական այս քաոսը շատ պարզ ցույց է տալիս, թե չնայած պետական կառույցների գոյությանը, որքան անպատրաստ էր Հայաստանը նման մարտահրավերին և որքան անպատրաստ է շարունակում մնալ: Մինչդեռ ոչ միայն սիրիահայության, այլ նաև ռիսկային տարածաշրջաններում ու երկրներում գտնվող բոլոր հայկական համայնքների կտրվածքով անհրաժեշտ տեղեկատվության հավաքագրումը և վերլուծություններն արդեն պետք է արված լինեին, դրանց հիման վրա նախանշված պետք է լինեին թե տեղեկատվական քաղաքականության և թե նյութական ու բարոյահոգեբանական օժանդակության ցուցաբերման ռազմավարական առաջնայնությունները: Այս սիրողական վերաբերմունքն խորքային պատճառներ ունի: 

Չնայած Հայաստանի 25 տարվա անկախությանը, Սփյուռքի հետ տարերային հարաբերություններին, տարին մի քանի անգամ Հայրեինք-Սփյուռք գիտաժողովների ու համաժողովների կազմակերպմանը, ոչ գիտական, ոչ էլ ազգային-քաղաքական մակարդակով չհիմնավորվեց, չբանաձևվեց՝ ի վերջո, բացի հնարավորինս շատ «փող պոկելը», Հայաստանին ուրիշ ինչի՞ համար է պետք Սփյուռքը, կամ պե՞տք է այն ընդհանրապես, թե՞ ոչ: Ի՞նչ խնդիր են լուծում կամ պետք է լուծեն հայկական համայնքները, ո՞րն է նրանցից յուրաքանչյուրի դերն ու նշանակությունը Հայաստանի և  հայկականության համար:

Խորհրդային Միության գոյության տարիներին սփյուռքահայությունը ենթագիտակցորեն ինքնապահպանության համար որոշակի գաղափարական կռվաններ, բանաձևեր գտել էր: Դրանց վրա էր խարսխվում հայկական համայնքների ազգային դիմագծի, ազգային ինքնագիտակացության պահպանման, ազգային կրթամշակութային արժեքների ստեղծման ամբողջ գործընթացը: Դա էլ իր հերթին ձևավորում էր հավաքական Սփյուռքի գոյությունն իմաստավորող ինստիոտւցիոնալ համակարգը: Բայց անկախ Հայաստանի պարագայում Սփյուռքի և հայկական համայնքների հետ կապված բոլոր հիմնական հարցերը դարձան ակտուալ: Վերարժևորման, վերագնահատման խորքային շարժընթաց տեղի չունեցավ:

Հենց դրա հետևանքն է, որ խճճվել ենք գերակայությունների մեջ. սիրիահայությանը Հայաստան տեղափոխե՞լն  է գերխնդիրը, նրանց ֆիզիկական փրկության ապահովո՞ւմը, թե՞ սիրիահայությանը պատուհասած ողբերգությունն արտագաղթի ու համընդհանուր փախուստի այս մրցավազքում Հայաստանի և Արցախի ժողովրդագրական աղետալի վիճակը փրկուն ծառայեցնելը: Իսկ խճճվել ենք, որովհետև խնդիրն առնչվում է երկարաժամկետ կտրվածքով գուցե ամենակարևոր հարցերից մեկին. Սիրիայի հայկական համայնքի հետագա գոյությանը: Սիրիայի հայկական համայնքի կորուստն ուղղակիորեն նշանակում է ոչ միայն կորցնել տասնամյակներով ձևավորված ազգային մշակույթային հսկայական ժառանգությունը, այլ նաև ազգային ու պետական շահերի սպասարկման առումով մերձավորարևելյան տարածաշրջանում ստրատեգիական երեք (Իրան, Լիբանանб Սիրիա) հիմնական «ֆորպոստներից» մեկը. ամենախոշորը և ամենաազդեցիկը: Սա ամեն սիրիահայի անձնական ողբերգությունը լինելուց, ազգային բարոյական հարց լինելուց բացի նաև լուրջ քաղաքական և աշխարհաքաղաքական հարց է:

Մինչդեռ այն առաջարկները, որոնք վերաբերում են Հայաստանում և Արցախում սիրիահայերի վերաբնակեցմանը և դրա համար անհրաժեշտ կոմունալ-կենցաղային պայմանների, ենթակառուցվածքների ստեղծմանը, գիտակցաբար թե երնթագիտակցաբար, բխեցվում են հիմնավոր հայենադարձության կանխավարկածից: Այսինքն որքան էլ ցինիկ է հնչում, սիրիահայությունը ընկալվում է որպես Արցախի և Հայաստանի ժոովրդագրական վիճակի բարելավման պոտենցիալ ռեսուրս: Եթե խնդիրը դեմոգրաֆիական ճգնաժամն է, ապա բեռը ողջ հայությանն է, այլ ոչ թե միայն սիրիահայությանը, կամ այն երկրների հայկական համայքններինը, որտեղ Աստված մի արասցե, հետագայում կարող է նման իրավիճակ ստեղծվել: Եթե առաջնահերթությունը սա է, ապա պետք է համակերպվել այն մտքի հետ, որ դրանով քարուքանդ ենք անելու Սիրիայում հայկական համայքնի վերականգնման, իսկ գլոբալ իմաստով Սփյուռքի գոյության հեռանկարը: Վտանգավոր է հիմա նման արհեստական երկընտրանքներ ստեղծել ինքներս մեզ համար:

Բոլոր գործողությունները, որքան էլ դրանք համակարգային բնույթ չեն կրում, թերևս պետք է բխեն սիրիահայության ֆիզիկական գոյությունը պաշտպանելու, փրկելու, նրանց ժամանակավոր կեցության ապահովման կոնցեպցիայից՝ լինի դա Հայաստանի և Արցախի, թե՞ աշխարհասփյուռ հայության և տարբեր երկրներում հայկական համայնքների ռեսուրսներով: Մնացածը հենց իրենց սիրիահայերի որոշելիքն է: Բայց արվե՞լ է արդյոք որևէ հաշվարկ, գույքագրում, թե ինչպիսի՞ն է նրանց օժանդակության համահայկական ընդհանրական պոտենցիալը, դրա ո՞ր մասն է Հայաստանի մասնաբաժինը և որ մասը՝ Սփյուռքինը: Որքան էլ ամոթալի է խոստովանել, այս տարիների ընթացքում համազգային միասնության մասին դիֆերամբներ ձոնող հայությունը Հայաստանի կառավարության գլխավորությամբ, նման գործընթաց չձեռնարկեց: Հայի «վերջին խելքով» հավանաբար սպասում ենք Սիրիայից վերջին հայի դուրս գալուն, որպեսզի «հայի բախտը» ողբալու հերթական առիթն ստեղծենք և պատասխանատվությունը միմյանց վրա գցելով շարունակենք ինքնահոսի մատնված իներցիոն մեր գոյությունը:

Հ.Գ. Ընդամենը մեկ ամսից տեղի կունենա համահայկական հերթական դրամահավաք-մարաթոնը: Եթե մինչ այդ Հայաստանի կառավարությունը սիրիահայության հիմնահարցի լուծման կոնկրետ ծրագիր չդնի սեղանին և դրամահավաք-հանգանակությունը դրա իրականացմանը չուղղի, ուրեմն բովանդակային իմաստով Հայաստան-հայրենիքի գաղափարը սին է: Իսկ մենք, բոլորս՝ ընդամենը «կենացային հայրենասերների» սովորական խառնամբոխ:

Լուսանկարը՝ sayyidali.com-ից։