Բեմադրող-ռեժիսոր, նկարիչ, սցենարիստ Սուքիաս Թորոսյանը հայկական մշակույթի հետքերն է փնտրում աշխարհի տարբեր թանգարաններում: Facebook սոցիալական ցանցի իր էջում նա ներկայացնում է արտասահմանյան հայտնի թանգարաններում ցուցադրվող անտիկ մշակույթի նմուշներ, երբեմն՝ հաստատապես պնդելով դրանց հայկական ծագումը, երբեմն՝ ակնհայտ իրողություններին կասկածելով՝ այլոց հնարավորություն է տալիս մասնագիտորեն հիմնավորել կամ ժխտել դրանց ինքնությունը:

- Մարդը պետք է կասկածի, որ կարողանա ստեղծագործել, դա պայքարի ձեւ է: Հիմա բոլորն աշխատում են իրենց ազգային ծագումն ավելի վաղ ժամանակաշրջանի վերագրել, հատկապես գերտերությունները, այդ թվում նաեւ ռուսները: Հրեաներն այս առումով սկսել են տարածվել եւ ասում են` մենք Արարատյան դաշտավայրից ենք եկել: Վրաստանում հնագիտական պեղումներն ամերիկացիներն են ֆինանսավորում եւ պարզվեց, որ վրացիները 5000 տարվա գրեր ունեն, հիմա ինչ գտնում են` ասում են, թե կախեթական է: Սա կեղտոտ քաղաքականություն է: Իմանալով, որ կողքը հայերն են եւ ամեն ինչ այստեղից է գնացել, նրանք խեղաթյուրում են ամեն ինչ՝ հայկական հետքը ջնջելու համար: Իսկ երբ մի բան գրվում է, հետո շատ դժվար է փոխելը:

Տպավորությունն այնպիսին է, որ կարծես պատմությունը ջնջում են` նորից սկսելու համար: Արեւելքում ծավալված պատերազմը շատ մեծ օգուտ տվեց «սեւ հնագետներին». Իրաքի թանգարանները գրեթե վերացրին, Սիրիան թալանվեց, քանդվեց, Աֆղանստանում արդեն ոչինչ չկա: Չեմ ասում, թե պետականորեն է խրախուսվում, բայց այդ խմբավորումներին ֆինանսավորում են` հատուկ թանգարանները մաքրելու համար, որտեղ պատմական շերտեր կան: Դա պատահական չի կարող լինել: Հին շերտը ձգվում է դեպի Պարսկաստան եւ հիմա աչքները դրան է: Նրանք լուրիստանյան մշակույթ ունեն, 10 000 տարվա քաղաքակրթություն ունեն: Կովկասի պատմությունը 12 000 տարեկան է, իսկ հրեականն ինչքան էլ ձգում են` 5000 տարուց չի անցնում:

Սա մշակութային պատերազմ է, որտեղ մենք տանուլ ենք տալիս, նախ` մեր մեջ ենք պարտվում, ապա` դրսում: Վաղը եթե ասենք` սա մերն է, ասելու են` պատմականորեն հիմնավորեք:

- Հայերն ամենահին ազգերից են, եւ հայկական մշակույթի վաղեմությունն ընդունում են բոլորը: Այս չհայտարարված մշակութային պատերազմը կարո՞ղ է կասկածի տակ դնել մեր ինքնությունը:

- Շատ հաճախ արտասահմանյան թանգարաններում հայկական ծագման ինչ-որ նմուշ է ցուցադրված եւ տակը գրված է` աքեմենյան: Սրա տակ կարելի է նկատի ունենալ Պարսկաստանը, Աֆղանստանը, Հնդկաստանը, մինչեւ Կովկասյան լեռները աքեմենյան էր: Երկար քչփորելուց հետո պարզում եմ, որ դա Երզնկայում է գտնվել: Երզնկան եկեղեցի, թատրոն է ունեցել, Անահիտի մեհյանն է եղել այնտեղ եւ այլն: Ճապոնիայում ուրարտական շրջանի դիմակներ են ցուցադրվում եւ հիմա գոնե կարող ենք ասել, որ Ճապոնիայի այսինչ թանգարանում են ցուցադրվում: Փաստ է, որ դրանք հայտնաբերվել են Երզնկայում, որտեղ մենք 3000-4000 տարի առաջ թատրոն ենք ունեցել: Աճուրդներից մեկում 6000 տարվա առյուծի արձան էր վաճառվում, որն աշխարհի ամենաթանկ առյուծն էր եւ վաճառվեց 60 մլն դոլարով: Դա հաստատ հայկական էր, բայց գրված էր Հյուսիսային Իրան, Ուրմիա լճի մոտակայքից: Պիտի պարզել, թե որտեղից է ծագում, որպեսզի իմանաս, թե ինչի է ծառայել այն: Սա ինձ հետաքրքրում է, եւ կիսվում եմ մյուսների հետ:

Մենք շատ հարուստ ոսկերչական արվեստ ունենք, բայց ամենաքիչը մեզ մոտ է ցուցադրվում ոսկեղենը: Այլ երկրների թանգարաններում ցուցադրվում է, բայց ներկայացվում է որպես սկյութական ոսկի: Տրամաբանական չէ, որ քոչվորը մանր, նրբին նախշերով ոսկերչություն ունենա: Այդպիսի ոսկերչություն ունենալու համար քաղաքաշինություն պետք է ունենաս, առնվազն 10 սերունդ քաղաքաբնակ պետք է լինի: 1915 թ.-ին ամբողջը, հատկապես մշակույթը խլեցին մեզնից: Մենք չենք ոչնչացրել մեր ստեղծած մշակույթը, մենք տեղափոխել ենք: Կան բաներ, որ չեն կարող ոչնչանալ: Թագավորություն ենք ունեցել, բայց այսօր ոչ մի թագ չունենք ցուցադրված, բոլորը տարել են: Թագն էլ կա, գահն էլ կա, պետք է գտնել դրանց հետքերը, անհնարին բան չկա: Թուրքիայի օրենքները շատ խիստ են, բայց նրանք պեղումներ կատարում են երկրի արեւմտյան հատվածում, իսկ արեւելյան հատվածում քրդերն ինչքան եկեղեցի կա` քանդում են, ոսկի են փնտրում: Մենք այնտեղ շատ-շատ մեծ հարստություն ունենք, որն ավերվում է, հանում են ու արտահանում: Քանի անգամ Թուրքիայում են բռնել, Ռումինիայի սահմանն անցկացնելիս, Հունաստանի սահմանին:

- Ինչո՞ւ որոշեցիք հայկական մշակութային արժեքների փնտրտուք սկսել աշխարհով մեկ: Առանձին անհատի որոնումները կարո՞ղ են փոխարինել երկրի մշակութային քաղաքականությանը:

- Ես գեղարվեստի ինստիտուտի դիզայնի բաժնի ուսանող էի, եւ այդ ժամանակ Տիգրան Լեւոնյանն օպերայում Արշակ 2-րդ էր պատրաստվում բեմադրել: Ինձ առաջարկեց դեկորացիաները պատրաստել, շորերը ձեւավորել: Սկսեցի ժամանակաշրջանն ուսումնասիրել եւ տեսա, որ ոչ մի նմուշ չկա, հետո, երբ սկսում ես խորանալ, տեսնում ես, որ ինչ-որ տեղ մի բան կա: Այն ժամանակ հասկացա, որ մշակույթի մեջ չես կարող մի բան անել, եթե հիմքերը չունես, եթե քո մշակույթը կապում ես միայն խաչքար, նուռ, դուդուկ ու նման բաների հետ, կործանվում ես: Դուդուկն ընդամենը մի էլեմենտն է, մենք ջութակ ենք ունեցել, որը Դվինի ապակու վրա պատկերված է, բայց դա էլ չեմ կարողանում գտնել: Լիսիցյանի, Ցիցիլյանի հրատարակություններում հիշատակվում է այդ մասին: Նրանց գրքերում գրվում է, որ Դվինի սափորի վրա պատկերված է ջութակը: Նարեկացին է ջութակ նվագել: Այսինքն, այդ գործիքը հնուց ունեցել ենք, եթե ջութակը եղել է քո գործիքը, ինչպե՞ս կարող է այն հիմա հրեական ժողովրդական գործիք համարվել:

Բայց տարօրինակն այն է, որ ոչ միայն ուրիշներն են ձգտում սեփականացնել մեր մշակույթը, այլեւ մենք ենք հրաժարվում դրանից: Շախմատի հայրենիք համարվող Հնդկաստանում հնդիկները գրում են, որ ռաջաները շախմատը բերել են Վանի շրջանից: Սա էլ հո մենք չենք ասում, հնդիկներն են ասում: Նրանք ասում են` մեր բարձր դասը հայերն են եղել, որոնք գիր ու գրականություն են բերել այստեղ: Աշխարհը չի ընդունում այդ, մերոնք էլ չեն ընդունում: Ոսկորի վրա փորված շախմատի ֆիգուրները նույնն են, ինչ Վանի թագավորության շրջանում են եղել: Ես գտա ամենահին շախմատը եւ դրեցի իմ էջում, այս ինֆորմացիայի կողքին ցուցադրեցի նաեւ մանրանկարչությունը, որտեղ շախմատն էր պատկերված: Գուցե ես սխալվում եմ, բայց դա էլ է ճանապարհ ճշմարտությանը հասնելու համար:

- Մեր հնագույն մշակութային արժեքները, որոնք մեր պատմության լիիրավ փաստական վկայություններն են, այսօր էլ Հայաստանից անարգել ցրիվ են տրվում աշխարհով մեկ: Ոչ ոք մտահոգված չէ, որ այլ ազգությունները դրանց հիման վրա այսօր էլ շարունակում են սեփական պատմությունը հյուսել:

- 1983-84 թվականներին, երբ աշխատում էի Սարդարապատի թանգարանում,  եթե չէինք կարողանում գնել, գոնե գրանցում էինք, որ այս գորգն այսինչի տանն է: Խնդրում էինք, որ չվաճառեն, կամ պետությունը թույլատրում էր փոխանակում կատարել՝ հինը վերցնում էինք, դիմացը կրկնակի չափերի նոր գորգ էինք տալիս (այն ժամանակ կար «Էրեբունի» գորգերի գործարանը): Այդ տարիներին այնքան շատ գորգ էր հավաքվել թանգարանում, որ գորգերի թանգարան հիմնելու պահանջ կար, ես էլ նվիրեցի Երզնկայից բերված մեր ընտանեկան գորգը: 1984 թ.-ին գորգերի թանգարանի նախագիծն արված էր, բայց Խորհրդային միության փլուզումից հետո ամեն ինչ մոռացվեց: Ադրբեջանն ամեն քաղաքում գորգերի թանգարան ունի, իսկ մենք չունենք, պատկերացնո՞ւմ եք: Ինչպե՞ս պետք է ասենք, որ գորգագործություն ունենք, եթե մի տեղ չենք ցուցադրում: Այն ժամանակ լավ մասնագետներ կային, որոնք շրջում էին Հայաստանով մեկ, գրանցում էին արժեքավոր հնություները: Թանգարանային նմուշները հիմնականում նվիրատվության հիման վրա էին համալրվում, գումար չունեին գնելու համար: Սփյուռքահայերն էին աճուրդներում գնում ու նվիրում Հայաստանին, նրանց մոտ այդ ցանկությունը մեծ է, բայց այստեղ պահպանել է պետք դրանք:

Դպրոցական տարիներին ուսուցիչներս պատմում էին մեր ունեցած կտավների մասին, դրանք ապացուցում էին, որ կտավի վրա նկարչությունը հայկական ծագում ունի: Հետագայում դրանք գողացան պատկերասրահներից: Ոստիկանությունն առանձնապես հետաքրքրված չէ մշակութային արժեքների կորստով: Վերջին տարիներին Հրազդանի թանգարանը թալանեցին, նկարիչների միությունից նկարներ անհետացան եւ այլն: Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ Օրբելիները Էրմիտաժի հավաքածուն բաժանեցին հանրապետություններին, հետո վերադարձրին Սանկտ-Պետերբուրգ, բայց բավականին շատ բաներ թողեցին Հայաստանին: Օպերայում կար 15-16-րդ դարերի գերմանական, իտալական կահույք: Խորհրդային տարիներից սկսած, ամեն անգամ, երբ օպերայում վերանորոգում էր արվում, հետո ինչ-որ բաներ անհետանում էին՝ կտավներ, մարմարյա սեղաններ, սպասք եւ այլն: Բարոկկո ոճի ներկայացումներում դրանք օգտագործվում էին, իսկ հիմա պատվիրելու համար մի քանի հազար դոլար պետք է վճարեն, որ նմանակը պատրաստեն:

լուսանակարը` Սուքիաս Թորոսյանի Facebook-ի էջից