«Հոշոտված Հայաստան»  փաստագրական հուշագրության մեջ Ավրորա (Արշալույս) Մարտիկանյանը պատմել էր իր և իր ժողովրդի հետ կատարված սարսափելի իրադարձությունների մասին: Ցեղասպանության պատմությունն իր ողջ էությամբ նկարագրված է մեկ մարդու անցած ճանապարհում: Փրկվելով ջարդերից, հայտնվելով աննկարագրելի դաժան իրավիճակներում նա ի վերջո հայտնվում է Ամերիկայում, հետո` Հոլիվուդում, որտեղ էլ իր մեջ ուժ և հնարավորություն է վերգտնում` բարձրաձայնելու իր հետ կատարվածի մասին: Հուշագրության լույս տեսնելուց հետո՝ 1918թ. նկարահանվում է «Հոգիների աճուրդ»  ֆիլմը, որտեղ Ավրորան մարմնավորում է գլխավոր հերոսուհու՝ իր դերը: Ֆիլմը սկզբում մեծ հաջողություն է ունենում, սակայն որոշ ժամանակ անց ոչ միայն լռում, այլև անհետանում է արխիվներից: Ավրորան մոռացության է մատնվում և մահանում 92 տարեկանում Լոս-Անջելեսում՝ միայնության և անտարբերաության մեջ: Այսօր արդեն Հայոց Ցեղասպանության խորհրդանիշ դարձած Ավրորա Մարտիկանյանն անգամ գերեզման չունի:

Երեկ երեկոյան՝ ապրիլի 23-ին, Բեռլինի թատրոններից մեկում հանդիսատեսին կրկին ներկայացվեց «Հոգիների աճուրդ» դոկումենտալ ներկայացումը: Թատրոնի ժամանակակից լեզվով Հայոց Ցեղասպանության մասին բարձրաձայնող այս պատմությունը առաջին անգամ Գերմանիայում բեմադրվել է 2015թ.: Բեմադրության հեղինական ու ռեժիսորը կանադահայ դերասանուհի, ռեժիսոր և պրոդյուսեր Արսինե Խանջյանն է: Հիմքում Ավրորա Մարտիկանյանի կյանքի պատմությունն է, որը մեզ հայտնի դարձավ առավելապես  վերջին տարիներին՝ «Հոշոտված Հայաստան» հուշագրությունից և դրա հիման վրա նկարահանված «Հոգիների աճուրդ» ամերիկյան ֆիլմից: «Հետքը» Արսինե Խանջյանի հետ զրուցել է այս ներկայացման, թատրոնի այսօրվա և Հայաստանի հետ կապի մասին:

Արսինե Խանջյանն ասում է, որ նա փորձել է Ցեղասպանությունը վերապրած այս հերուսուհու կյանքով ներկայացնել հայ ժողովրդի պատմությունը, սակայն միևնույն ժամանակ հանդիսատեսի ուշադրությունը սևեռել մեկ այլ կարևոր հանգամանքի վրա. այն, որ դաժան տառապանքների ու մահվան ճիրանների միջից փրկվելով՝ նրա ճակատագիրը մեկ այլ տեսանկյունից մահվան է դատապարտվում՝ միայնության ու անտարբերության ճանապարհով:

- Ավրորան նետվեց հոլիվուդյան ցոփ բարքերով հարուստ մի աշխարհ ոչ թե իրեն հայտնի դարձնելու, այլ իր ժողովրդի հետ կատարվածի մասին բարձրաձայնելու: Եվ ի՞նչ եղավ հետո:- ասում է Արսինե Խանջյանը,- Նա կարողացավ ստեղծել մի ֆիլմ-պատմություն, որտեղ առաջին անգամ նկարագրվում է ցեղասպանությունը: Իսկ հետո՝ 1923թ մինչև 80-ականները նրա մասին ոչ ոք ոչինչ չլսեց, անգամ հայերը չգիտեին Ավրորա Մարտիկանյանի մասին: Եթե մենք կարողանայինք շարունակել այդ ֆիլմի առաքելությունը, նույն ազդեցությամբ խոսել մեզ հետ կատարվածի մասին… Այդ ֆիլմը, որն այսօր մենք ունենք իբրև հատվածաբար փրկված կտորներ, ես վստահաբար «Հոգիների աճուրդ»-ից փրկված մասեր չեմ կարող համարել, քանի որ հնարավոր է՝ այնտեղ իրական ֆիլմից դուրս մնացած, մոնտաժված կադրեր են: Բացի այդ, Ավրորան, իբրև Մեծ Եղեռնը վերապրած և այդ մասին առաջինը հանրության մեջ արվեստի լեզվով բարձրաձայնած երևույթ, վերջապես որպես ճակատագիր, իրականում շատ ողբերգական կերպար էր, որի կյանքը շատ տխուր ավարտ ունեցավ՝ ծերանոցում, միայնակ ու հետո՝ անգերեզման:

- «Հոգիների աճուրդ» ներկայացումը առանձնահատուկ է ոչ միայն բովանդակության, այլև ձևաչափի մեջ: Ինչպե՞ս ծնվեց այս ներկայացման գաղափարը և ի՞նչ նյութերի հիման վրա այն կառուցեցիք:

- Մի քանի տարի էր, ինչ ես անընդհատ մտածում էի Ավրորա Մարտիկանյանի մասին: Ոչ միայն իր անցած ճանապարհի, այլ այն հավատի, որով նա այդ սարսափի միջով անցնելուց հետո ուժ էր վերգտել՝ իր ժողովրդի ցավի մասին խոսելու: Սակայն գաղափարն իրականացնելու մասին պատմությունը շատ հետաքրքիր իրողություն էր:

Ես գերմանական թատրոնը շատ եմ սիրում և կարծում եմ, որ այն այսօր համաշխարհային մակարդակով լավագույն թատրոններից մեկն է: Ամեն տարի Գերմանիա եմ գնում, հատկապես Բեռլին, թատրոն այցելելու համար՝ տեսնելու ի՞նչ նորություններ ունեն, ի՞նչ գործեր են պատրաստում: 2015թ. ևս նույն առիթով Բեռլինում էի և մի ներկայացման ժամանակ ծանոթացա «Մաքսիմ Գորկի» թատրոնի գեղարվեստական ղեկավարի հետ: Շերմին Լանքոֆ անունով մի հրաշալի անձնավորություն, ով ծնունդով Թուրքիայից է, ծագումով՝ չերքեզ և ապրում ու ստեղծագործում է Գերմանիայում: Նա աշխատել է գերմանացի լավագույն կինոռեժիսորների հետ, փոքր ու մեծ թատրոնների հետ, և այժմ այս թատրոնի հիմնական կազմում շխատում է թուրքական ծագմամբ գերմանացի դերասանների հետ: Այդ երեկո մեր զրույցի ընթացքում  նա ինձ ասաց, որ մի նախագիծ է ուզում իրականացնել՝ նվիրված Հայոց Ցեղասպանությանը և 2015թ. մարտ-ապրիլ ամիսների ընթացքում ներկայացնել իր ղեկավարած թատրոնում:40 օր շարունակ կատարողական արվեստի տարբեր ճյուղեր ներկայացնելով՝ պար, բեմադրություն, երաժշտություն և այլն, Գերմանիայի հայտնի թատրոններից մեկում պիտի պատմվեր Հայոց Ցեղասպանության մասին: Ինձ թվաց, թե ես ինչ-որ բան սխալ եմ լսում: Բայց քիչ հետո Շերմին Լանքոֆը խնդրեց, որ հաջորդ օրը հյուընկալվեմ իրեն և մանրամասն զրուցենք այդ ամենի մասին, քանի որ ակնկալում էր նաև իմ աջակցությունը: Նա ասաց, որ ուզում է հատկապես հայերի հետ շփվել:

Հաջորդ օրվա հանդիպման ընթացքում Արսինեի համար վերջնականապես պարզ դարձավ, որ Շ. Լանքոֆը իսկապես որոշել է իր թատրոնի ողջ ներուժն ու նյութական հնարավորությունը ներդնելով իրականացնել Հայոց Ցեղասպանության հիշատակին նվիրված նախագիծը: Նա նաև խնդրեց Արսինեին իբրև խորհրդատուի ներգրավվել այդ նախագծում:

- Ես ապշած էի,- ասում է Արսինեն,- բայց ինչ խոսք, չէի կարող չընդունել այդ առաջարկը, որին համաձայնեցի պատասխանատվություն ողջ ծանրությունն ընդունելու գիտակցումով: Ես որոշեցի իմ ողջ ներուժը, հնարավորությունները ներդնել այս գործում: Որովհետև Գերմանիայի մեջ, թուրքական ծագումով անհատի կողմից, մշակույթի լեզվով նման ընդարձակ ու աննախադեպ ծրագիր պիտի իրականանար: Իսկ թիմը, Շերմին Լանքոֆի գլխավորությամբ, տրամադրված էր շատ լուրջ ու առանձնահատուկ նվիրումով: Հետո նա հարցրեց.  «Իսկ դու ի՞նչ ես ուզում այս նախագծի մեջ ներկայացնել»: Առաջին անգամն էր, որ որևէ մեկն ինձ ասում էր՝ «Ուզածդ կարող ես անել»: Մտքումս այդ պահին առաջինը հայտնվեց Ավրորայի պատկերը:

Ժամանակը, ինչպես Արսինե Խանջյանն է ասում «սուղ» էր, ուստի պետք էր գործի անցնել անմիջապես և աշխատել ամենահնարավոր եղանակով:  Առջևում կար ընդամենը երեք շաբաթ և նման պատասխանատու թեմայով ներկայացում բեմադրելը ահռելի ջանք և ուժերի անխնա ներդրում էր պահանջում: Սակայն Արսինե Խանջյանը որոշեց ընտրել թատերական մի ձևաչափ, որը ոչ միայն առանձնահատուկ էր, այլև ինչ-որ իմաստով փրկություն էր այդ իրավիճակում: 

-Դուք ներկայացման մեջ համատեղել եք պատումի ժանրը, փաստագրական նյութերն ու դերասանական խաղը բեմում (ի դեպ՝ գերմանահպատակ թուրք դերասաններ): Հանդիսատեսը էկրանին տեսնում է ֆիլմից ներկայացված որոշ տեսարաններ, ապա լսում Ավրորա Մարտիկանյանի պատմությունները, որոնք ընդհատվում կամ ուղեկցվում են դերասանների խաղով:  Այս ամենը ամբողջացնում և առանձին-առանձին նաև լրացնում է պատմությունը՝ ստեղծելով Եղեռնի սարսափն իր ողջ  էությամբ:

-Այո: Ես փորձեցի օգտագործել հնարավոր բոլոր նյութերը, բայց միաժամանակ Ավրորայի կյանքը պատմել այնպես, ինչպես ինքն էր ցանկացել: Ինչպես պատմել էր իր հուշագրությունում: Այդ պատմությունը ֆիլմում չի պահպանվել կադրերով և հիմա ունենք այն, ինչ հնարավոր է եղել գտնել: Ես որոշեցի ներկայացնել ոչ թե Ավրորային պատմության մեջ, այլ պատմությունը Ավրորայի միջոցով, այն էլ՝ սեղմ ժամկետում: Ավրորան վերապրել էր այն հավատով, որ իր ուսերին է դրված իր ժողովրդի պատմությունը աշխարհին ներկայացնելու մեծագույն ու շատ դժվարին պատասխանատվությունը: Հայտնվելով հոլիվուդյան ցոփ բարքերում, նա երբեք մտադրություն չունեցավ այն ծառայեցնել սեփական փայլի համար, այլ ճանապարհ բացել իր ժողովրդի ողբերգության մասին աշխարհին տեղյակ պահելու: Այս կինն իսկապես առաջին ակտիվիստ կինն էր, ով արվեստի միջոցով փորձեց բարձրաձայնել Ցեղասպանության մասին:

Գերմանական թատերական ավանդույթում դոկումենտալ թատրոն հասկացություն կա, որի սկզբունքով էլ ես որոշեցի կառուցել մեր նոր ներկայացումը: Դոկումենտալ թատրոնի հիմքին ես ավելացրեցի, Ավրորա Մարտիկանյանի հուշագրությունից հատվածներ, իր արխիվային զրույցներից աուդիո ձայներ (որը տրամադրել էր Կանադայի «Զորյան» ինստիտուտը), ֆիլմ, կենդանի պատում, ներկայացում՝ ստանալով տարբեր ուղղությունների ամբողջականություն: Ես հանդես եմ գալիս իբրև պատմող: Այս ձևաչափն արդեն հետաքրքիր էր թատրոնի հանդիսատեսի համար և ցանկություն կար նաև ներկայացվող պատմությանը ծանոթանալու: Օգտագործելով այս բոլոր նյութերը՝ ես փորձեց վերականգնել Ավրորայի ձայնը: Իմ նպատակն էր նաև այս պատմության մեջ ներկայացնել ցեղասպանությունից փրկված իմ հերոսուհու կյանքը, որը հետո իր մոռացումով էր, որ պիտի լռության ու անտարբերության դատապարտվեր:

-Ներկայացումը 2016թ. ներկայացվեց նաև Հայաստանում՝ «Հայֆեստ» միջազգային թատերական փառատոնի կազմում: Մինչ այդ՝ Գերմանիայում արդեն բեմադրվել էր  երկու անգամ՝ անգլերեն և գերմաներեն լեզուներով: Հետաքրքիր է՝ ինչպիսի՞ն էին արձագանքները, գերմանական մամուլում անդրադարձեր եղա՞ն:

-Գերմանիայի մեջ անդրադարձեր եղան և շատ դրական էին: Այդ էտապում Ցեղասպանությունը շատ ակտուալ էր, և անդրադարձերն իսկապես ակտիվ էին: Շատերը հիմնականում ծանրացան Հայոց Ցեղասպանության վրա, բայց ոմանք նկատեցին նաև մարդկային  ճակատագիրը, որն իր ողջ ողբերգական պատմությամբ մահվան ճիրաններից փրկված մեկ այլ՝ ասես կենդանի մահվան մեջ նետված կյանք էր: Բացի այդ, կարևոր եմ համարում այն ձեռքբերումը, որ Բեռլինի «Մաքսիմ Գորկի» թատրոնը այս ներկայացումն ընդգրկեց իր հիմնական խաղացանկի մեջ: Տնօրենի որոշմամբ՝ ամեն տարի ապրիլին այն ներկայացվում է: Հիմնական լեզուն անգլերենն է, բայց այս թատրոնի առավելություններից մեկն էլ այն է, որ բեմադրությունները հնարավորութուն ունի ենթագրերով ներկայացնելու:

-Ներկայացման համար աշխարհագրական առումով այլ բեմեր նախատեսվա՞ծ են, թե՞ առայժմ չկա նման հնարավորություն:

-Շատ կուզենայի, բայց դա իրականացնելը այս պահին իսկապես դժվար է: Անգամ Հայաստանում՝  «Հայֆեստ»-ին ներկայացնելիս «Մաքսիմ Գորկի» թատրոնի միջոցներով ենք իրականացրել: Բայց ցանկությունը մեծ է և՛ իմ, և՛ ստեղծագործական խմբի կողմից: Թատրոնը ցանկություն ունի այն նաև Թուրքիայում ներկայացնել, հուսանք՝ մոտ ապագայում կհաջողացնի պայմանավորվածություն ձեռք բերել:

-Դուք մեր զրույցի սկզբում նշեցիք, որ շատ եք սիրում գերմանական թատրոնը և այն համարում եք աշխարհի լավագույններից մեկը:  Ի՞նչն է ձեզ հատկապես կապում այս թատրոնին:

- Համարձակությունը նորարարության մեջ: Գերմանական թատրոնը սիրում եմ, որովհետև հետաքարքիր է իրենց մոտեցումը. վախ չունեն դասական գործերը ժամանակակից դեմքով ու համարձակ փոխակերպումներով ներկայացնելու: Համարձակ են՝  էքստրիմ, վիզուալ առումով, տեխնիկապես շատ հետաքրքիր ու  նոր լուծումներ են միշտ գտնում և միևնույն ժամանակ կարողանում այս ամենը ճաշակով մատուցել: Այս մոտեցումը, կարծում եմ նաև նրանից է, որ Գերմանիայում արվեստը ոչ թե միայն անհատի ուսերին է, այլ՝ անմիջապես կառավարության: Գերմանական կառավարությունը մեծ ուշադրություն է դարձնում մշակույթին՝ կարևորելով դրա նշանակությունը նաև կրթության ոլորտում: Եվ պետությունը, հասկանալով, գիտակցելով արվեստի ազդեցությունը հասարակական կյանքում, ամեն կերպ աջակցում է դրա զարգացմանն ու հասանելի դառնալուն:

- Իսկ մեզ մոտ, Հայաստանու՞մ

- Մեզ մոտ… չեմ ուզում ասել, որ կա այս գիտակցության բացակայությունը, որովհետև այդպես չէ: Բայց կա կամքի պակաս, որովհետև զգացվում է՝ մի տեսակ չենք ուզում վստահել նրա ուժի ազդեցությանը: Միգուցե նրանից է, որ այդ ուժը հենց իր ազդեցության առումով որպես վտանգավոր մի բան է ընկալվում: Մենք տաղանդավոր ժողովուրդ ենք, շատ խելացի ու շատ մեծ ներուժով: Բայց, հասկանու՞մ եք, աղքատացրինք մեզ: Անկախություն ուզեցինք, բայց այն ձեռք բերելուց հետո աղքատացավ մեր ժողովուրդը թե՛ մտքով, թե՛ այլ, հատկապես, սոցիալական առումներով: Անկախության իրական արժեքը մենք շատ բարդ իրավիճակներով ու տարբեր ընկալումներով փոխեցինք, փոխակերպեցինք՝ ինքներս մեզ համար ստեղծելով կախյալ վիճակներ:

-Թատրոնի դերն այս առումով ի՞նչ դիրքում է, խոսենք ոչ միայն իր ունեցած հնարավորության, այլև պահանջարկի մասին էլ: Ժամանցային մտածելակերպն ու այդ մոտեցման ազդեցությունը չի՞ նեղացրել թատրոնի նախկին՝ ընդարձակ սահմաններն ու ասոլիքը:

-Թատրոնն այսօր շատ ավելի մեծ հնարավորություններ ունի ավելի… չասեմ մաքուր, բայց անկախ մնալու, չնայած՝ ժամանցայինի մոտեցումը և դրանից բխող մեծ գումարային ակնկալիքներն այստեղ ևս ներթափանցել են և հաստատվել: Սակայն պետք է վստահ ասեմ, որ այսօր թատրոնն այն քիչ պատահող տարածքներից է, որը կարողացել է պահել լուրջ հարցեր ներկայացնելու և լուրջ մոտեցմամբ խոսք ասելու իր հնարավորությունը: Կինոն ընդհանրապես թանկ արժեցող ճանապարհ է, այս հարցում ևս նրա միջոցով տեղ հասնելը շատ դժվար է: Արվեստի աշխարհում իհարկե այսօր կան այդ առումով այլ բնագավառներ ևս, բայց թատրոնը քանի որ կապ ունի լեզվի հետ և էմոցիոնալ հաղորդակցություն է պահանջում,անմիջապես իր հանդիսատեսի հետ, մի փոքր այլ է:

Հակառակ որոշ պնդումների, թե թատրոնը, թուլացել է, ես պիտի նշեմ, որ այն այսօր է՛լ ավելի զորավոր է, քանի որ ի տարբերություն կինոյի՝ անմիջականորեն է շփվում հանդիսատեսի հետ: Հենց այդ պահին ու կարողանում է այդ պահի մեջ էլ նրա վրա ազդել, նրա հետ անմիջապես շփվել ու հաշվի նստել: Պարզապես պետք է նյութը ճիշտ և ժամանակին համահունչ լեզվով ներկայացնել: Եվրոպայում, օրինակ, հանդիսատեսը դեռ շատ վստահում է թատրոնին, բայց ուզում եմ նշել, որ արվեստագետներն ու թատերական գեղարվեստական ղեկավարները պետք է ավելի հաճախ անդրադառնան այսօրվա մտահոգիչ և կարևորագույն թեմաներին: Մյուս կողմից՝ արվեստն էլ իր ծուղակներն ունի և պետք է կարողանաս այնտեղ չհայտնվել:

-Դուք պատրաստվում եք ստեղծագործական նոր ծրագրեր իրականացնել, որոնցից մեկն էլ BELIEVERS՝ «Հավատացողները» անունով նախագիծն է: Կանադայում ապրող տարբեր ազգային պատկանելության դերասանների միջոցով այս նախագիծը անդրադառնալու է մարդու հավատին: Արսինե Խանջյանը ներկայացնելու է մեզ: Ինչի՞ն եք հավատում Դուք:

- Այո, «Հավատացողները»  անդրադառնալու է այն ամենին, ինչին հավատում է մարդը, և խոսքը ուղղակիորեն կրոնական հավատքի մասին չէ: Այն ներկայացվելու է տարբեր տեսանկյուններից և ազգային տարբեր ընկալումների միջով: Ինչի՞ն եմ հավատում ես… Ես հավատում եմ իմ հայությանը և հպարտ եմ իմ հայ լինելով: Ես սա ուղղակի չեմ ասում, որովհետև մեզ այդպես են սովորեցրել: Ամեն մարդ այսօր աշխարհում պատկանելության խնդիր ունի,եթե ոչ՝ կխենթանա իր մենակության մեջ:Ես հայ եմ և հպարտանում եմ դրանով, որովհետև գիտակցում եմ իմ ժողովրդի մեծությունը: Մենակությունը մենք շատ լավ ենք հասկանում, մեզնից ավելի լավ քչերը դա կիմանան: Մեր ողջ պատմությունը պատկանելության մասին է և բոլոր ժամանակներում մենք պայքարում ենք հայ մնալու համար: Եվ որքան ուժեղ ու համառ ենք, որ չնայած այլոց սարսափելի ջանքերին՝ այսօր կանք ու ունենք մեր սեփական երկիրը:

Ես հավատում եմ հողի ներկայությանը: Ինձ համար անասելի ցավ է, որ Հայաստանը դատարկվում է, դա աններելի ոճիր է, որն իրականացնում ենք ինքներս մեր հանդեպ: Մի բուռ հող ունենք, ինչու՞ պիտի այսօր չկարողանանք այն գուրգուրել, պահպանել ու բերրիացնել: Մշակենք մեր մտքերով, մեր զավակների ապագան կառուցելով, և ես վստահ եմ, որ մենք դա կարող ենք անել: Այսօր մենք ոչ միայն արտաքին, այլև ներքին վտանգի մեջ ենք մեր մոտեցման պատճառով և կկորցնենք, եթե չհավատանք, որ հենց հիմա պետք է գործի անցնենք՝ մեր երկիրը ամրացնելու համար: Եթե ոչ, ապա ստիպված ենք լինելու մեր տան ներսում արդեն պայքար  մղել հայության պահպանման համար. այն, ինչ տարիներ շարունակ մենք ունենք Սփյուռքում: Մենք դրսում Հայաստանի ուժի կարիքն ունենք, Հայաստանն էլ՝ Սփյուռքի: Ես հավատում եմ, որ մենք մեր մեջ ուժ ենք գտնելու ինքներս մեզ շտկելու համար:

Ես հավատում եմ գյուղի ազնիվ ու աշխատող շինականին, հողագործին, ում աշխատանքով է նաև պահվում մեր երկիրը: Ես հավատում եմ սահմանը պահող 18-19 տարեկան այն երիտասարդներին, ում կյանքի արժեքով այսօր մենք շրջում ենք այս հողի վրա ու խոսում դրա մասին:

Լուսանկարները՝ Սեդա Գրիգորյանի: Արսինե Խանջյանի լուսանկարը՝ դերասանուհու ֆեսյբուքյա էջից: