Շատ ամառներ առաջ, երբ հետաքրքիր չէր, թե ըստ Ցելսիուսի արևն ինչքան է տաքացնում օդը, կար հունիս, հուլիս, օգոստոս, կար արձակուրդ, կար մանկություն, ու կային դեռ ոչ մի հիմնադրամով չվերանորոգված ահավոր քարքարոտ ճանապարհներ, ու  չկար ցուցանակ այն մասին, որ «Ազատ Արցախը ողջունում է մեզ», բայց կար սպիտակ ցիլինդրով ուսուցիչ պապս ու հումորով լիքը իր տունը:

Ու կայի ես, ով քառորդը փակվելու հաջորդ օրը ելակի, նարնջի ու անանուխի ծամոններ էր առնում Պարոնյան փողոցի բոլոր մթերայիններից գյուղի ծանոթ երեխաների համար: Այն ժամանակ ես չէի գրում, միայն նայում էի, նայում էի ուշադիր, մանրամասն, տեսնում էի ամեն ինչ ու լսում էի կում-կում բոլոր հնչերանգները, բոլոր՝ տեղում թևավոր դարձող խոսքերը: Ես ունեի երկու մեծ աչք ու ամեն ինչ ընկալող ականջ և այդ երկուսի արդյունքում կամաց-կամաց մեծացող սեր դեպի ոչ մի հիմնադրամով չվերանորոգված ճանապարհները, ու ողջույնի ցուցանակ չունեցող այդ երկիրը:

Այդ երկրում մարդիկ կան, որոնց հետ երբեք չեմ խոսել, միայն նայել եմ, ամեն օր տեսել եմ: Ու այն ժամանակ նրանք ինձ համար իմ խիստ կարևոր ու մասնավոր մանկական կյանքի երկուսուկես ամսվա ոչ կարևոր պարտադիր-ներկաներն էին ընդամենը, որոնք ծնվել  էին, որ ամբողջացնեն իմ մասնավոր մանկական կյանքի պատկերը: Հիմա, շատ տարիներ հետո, երբ նրանց մեծ մասը չկա արդեն, կամ եթե կա՝ ես նրանց չեմ հանդիպում, չեմ լսում իրենց խոսքը, չունեմ ընդհանուր ոչինչ, հիմա նրանք ինձ համար այն վաղուց եղած մանկության կինոյի էպիզոդներում խաղացած կերպարներն են, որոնք իրենց տաղանդավոր խաղով, մի էպիզոդիկ դերով մնացին իմ մանկության խիստ մասնավոր կյանքի  պատմության մեջ:

Էպիզոդ առաջին: Այվարը:

Նրա անունը դրել էին ակումբում տեսած մերձբալթյան կինոյից տպավորված: Կինոն վերջանալուց հետո, գյուղի մութ փողոցներով իջնելիս, երևի որոշել են տղա ունենալ ու անունը «ռիժսկի» կինոյի հերոսի նման Այվար դնել: Հայրը փոստի վարիչն էր, մայրը՝ ուսուցչուհի: Բարձրահասակ, նիհար տղա էր: Պապիս աշակերտն էր եղել: Ոստիկան էր Այվարը: Նա ոստիկանի նման չէր, իրենից ոչ ոք չէր վախենում ու համեստ էր Այվարը, քչախոս էր: Եռանիստ մոտոցիկլի փոշին նեղ թաղի սահմաններում հանում էր օդ, արդեն իր տեսած կինոների «նեմեցի» պես ու ուղիղ պահած մեջքով ու շատ մտախոհ դեմքով անցնում էր՝ փոշու գործնական հետք թողնելով նեղ թաղերում:

Ղարաբաղի փոքր այդ գյուղում մի թաղ կար՝ երեք մոտոցիկլիստ ուներ, ու երբ մի օր՝ երեկոյան, մոտոցիկլները բակում շարված են եղել, նստարանին թիկնած հազարամյա մի ծերունի ասել է․ «Շան տղես թաղը նեմեցու թաղա, է»:

Այվարը ոստիկանի նման չէր: Նրա ոստիկանությունը սկսվում ու ավարտվում էր հռնդյունով անցուդարձ անող մոտոցիկլով: Մոտոցիկլը հանում էր կյանք, հետո, իրիկնանալիս բերում, բակում կապում էր կովերի հետ: Միակ բանը, որ համը հանում էր՝ ցերեկվա ընդմիջումն էր, որովհետև փոշեթաթախ անելով թաղը, աշխատատեղից հասնում էր տուն, կես ժամից նորից նստում, հետ էր դառնում գործի:

Գյուղի հարսանիք նայելը Կաննի փառատոնից հետաքրքիր էր: Կարող էր միայն Կուստուրիցային զիջել, բայց երևի հավասար լինեին՝ չէր զիջի: Իմ տեսած առաջին հարսանիքն էլ ոստիկան Այվարի հարսանիքն է եղել: Ես ութ տարեկան էի: Նրա կինը չտեսնված սիրուն էր. շեկ, գանգուր մազերով, չքնաղ դեմքով, բարձր հասակով ու շատ սիրուն հարսի շորով: Եկավ, մտավ նրանց բակ, հարսի երկար շորի փեշը՝ ամաչկոտ ափի մեջ հավաքած: Հարսանիքը բակի այգում էր: Իտալական կինոյի նման՝ ծառերի տակ, իսկ ծառերից կախված էին մեծ լամպերը: Ոչ թե գյուղի ծայրում հանդիսությունների բետոնե նորասարք շենքում էր հարսանիքը, այլ գյուղի կենտրոնում, իրենց տան այգում: Իսկական հարսանիք էր, իսկական տան մեջ, իսկական հարսանքավորներով: Իսկական իտալական կինո էր: Հարսն ու փեսան՝ սիրուն, այգին՝ ճոխ, լույսը՝ շատ ու  «աքասիաներու շուքին տակ»՝ առանց փոխաբերության, նրանց բակում աքասիաներ էին աճում: Եռատեղ նստարանով մոտոցիկլը հանգստանում էր՝ տերը պսակվում է: Իմ տեսած, ինձ ծանոթ առաջին ու միակ ոստիկանը Ղարաբաղի մերոնց տան հարևան Այվարն էր՝ մերձբալթյան անունով: Նրանց տանը երեք տղա կար, կարծեմ մնացել է միայն ինքը: Տունն ավերված է պատերազմից հետո:

Ես այս տեքստն արդեն հավաքել էի, երբ նրա լուսանկարը ինչ-որ տեղից գտնելու փորձ էի անում ու իմացա, որ Այվարը մի քանի օր առաջ հեռացել է կյանքից: Հեռացել է ասել-խոսելու պահին, չնայած ամբողջ կյանքում քչախոս էր:

Էպիզոդ երկրորդ: Հիվանդանոցը։

Փոքր էր գյուղը, բայց հիվանդանոց ուներ: Ուներ մանկաբարձ, ուներ գլխավոր բժիշկ ու բազում  բուժքույրեր: Գյուղի հիվանդանոցն իր սանիտարներն ուներ ու ճաշ եփողները: Նրանք բոլորը շատ սպիտակ ու լավ արդուկված խալաթներով էին ու շատ սպիտակ գլխարկներով: Մի խոսքով, իսկական հիվանդանոց էր՝ մետաղական արծաթագույն ուղղանկյուն զարհուրելի ամանների մեջ եռացող ոչ միանգամյա ներարկիչներով, հոգնաներով, գինեկոլոգիական հարմարանքներով, լվացքատնով ու արևի տակ ցերեկը  երկար պարանների վրա չորացող հիվանդանոցային սպիտակեղենով:

Ամառվա արձակուրդիս ընթացքում գոնե մի անգամ, տատս ինձ խոստանում էր տանել հիվանդանոց այցի: Սիրում  էի գյուղի հիվանդանոցը, կանայք հետաքրքիր էին հիվանդանոցում՝ բուժքույրերը, լվացք անողները, մանկաբարձը, ճաշ եփողները: Ես նրանց կյանքում էլ էի սիրում, բայց հիվանդանոցի ներսում՝ ավելի շատ, որովհետև ինձ թվում էր` իրենք տուն-տունիկի պես մի բան են խաղում:

Ասենք, մանկաբարձը հասկացանք, եթե ծնունդ կա` պետք է հիվանդանոցում ընդունել, բայց մնացած բժշկությունը ես չէի հասկանում, որովհետև գյուղի բժշկուհին իր նշանակումները կարող էր տանն էլ անել ու մտնել, դուրս գալ, տեսնել` ոնց է հարևան հիվանդը: Բուժքույրերը կարող էին գալ տանը սրսկել, վիրակապել: Բայց, չէ, հիվանդանոց էին սարքել ու շատ վաղուց էին սարքել ու գնում պառկում էին, բժիշկ-բուժքույրերը գալիս էին գործի, հագնում էին իրենց սպիտակ խալաթները, դնում էին բարձր գլխարկները, եռացնում մետաղական ներարկիչները, ճաշ եփում հիվանդների համար, լվացք անում ու զրուցում… Այ, հենց սա լսելու ու նրանց իրականին շատ մոտ տուն-տունիկը տեսնելու համար ես աղաչում էի ինձ տանեն հիվանդանոց, ես խոստանում էի մինչ այդ  լվանալ տան կարմիր ներկած փայտե հատակը ու նույնիսկ աղբյուրից ջուրը բերել նորմալ ամանով, ոչ թե կաթի կես լիտրանոց պլաստմասե տարայով, խոստանում էի կոշիկներով ոտքերս չմտցնել աղբյուրի ավազանի մեջ ու հետո ցեխաթաթախ չհասնել տուն «վերջին գյուղացու նման»:

Հիվանդանոցը

Այստեղ տատս չափազանցնում էր. գյուղի կանայք ու աղջիկները միշտ մաքուր գուլպաներով էին ու փակ կոշիկով, փոշին չէր կպնում նրանց անթերի կրունկներին: Ես խոստանում էի ամեն ինչ, միայն թե տատս ինձ մի ժամով տաներ գյուղի ամենասկզբում, բոլոր տներից առանձին, թաքուն, գյուղ մտնելիս ձախի վրա թաքնված. տնից իջնելիս աջի վրա թաքնված աշխարհի ամենախաղաղ հիվանդանոցը, որտեղ իրականում միայն երեխաներ էին ծնվում, ու երբեք լուրջ հիվանդ չէր լինում:

Գյուղի բժշկուհին Հայաստանից էր՝ Շիրակի մարզից, ու խոսում էր Շիրակի հնչյուններով, միայն ինձ հետ գրական հայերեն էր խոսում, ու ես շատ սիրում էի նրա զրույցը, որովհետև գյուղ մտնելու պահից աշխատում էի խոսել միայն բարբառով, որ յուրային լինեմ, բայց տեղ-տեղ լարվում էի, իսկ բժշկուհի Արևը ինձ հետ խոսում էր երևանյան իմ  հայերենով, թեև Շիրակի դ-տ_ով, ձ-ծ_ով:

բժշկուհի Արևը

Բժշկուհի Արևի հետ զրույցը վերին արտի զրույց էր: Գյուղում, ակնոցը դեմքին, գրական հայերենով խիստ հրահանգներ տալով որ անցնում էր՝ խիստ էր թվում, իսկ հիվանդանոցի բակում ինչից ասես խոսում էր ու, դե, իհարկե միշտ հիշում, ոնց էր իմ անգինան բուժել երեք տարեկանում, երբ ծնողներս ամռանը թողել են տատիկիս մոտ, ու ես ինչ էի գոռում մի ամբողջ ժամ: Իսկ ես գոռացել եմ. «Ես լաաավ բաներ եմ ուզում»:

Իմ սիրելի բուժքույրերը: Ինչու էր ինձ թվում, որ նրանք բոլորը շատ լավ ու շատ բարի մարդիկ են: Իսկ միգուցե էդպես էր, մի քիչ՝ ավել, մի քիչ՝ պակաս: Նրանք ինձ շատ սիրուն էին թվում՝ բարձրահասակներն էլ, ցածրահասկաներն էլ: Ջահել էին, աշխույժ էին, անհոգ էին, քաղցրալեզու էին:

Հիվանդանոցի բուժքույրերից մեկի տղան զոհվեց, բժշկուհի Արևի տղան էլ զոհվեց: Պատերազմի ժամանակ գյուղի հիվանդանոցը զինվորական շտաբ էր: Ու փայլուն լվացած սավաններն էլ չէին օրորվում երկար պարանների վրա, կրակի վրա չէր եփվում հիվանդանոցի օրվա ճաշը, չէին  ստերիլիզացվում ներարկիչները ու, կարմիր շրթներկով ներկած շուրթերից դուրս գալով, կոկիկ զրույցը չէր գլորվում՝ ժամանակի ու տարածքների սահմանափակում չճանաչելով: Պատերազմը էնքան անխղճորեն տեսքից զրկել էր մեր հիվանդանոցը, որ հիվանդանոցին էլ կարելի էր պատերազմի մասնակցի կարգավիճակ տալ:

Երբ իմացա, որ բժշկուհի Արևը չկա, երկու բան ստոպ-կադրի պես տպվեց հիշողությանս մեջ, ու արդեն իր անունը այդ երկու բանի հետ էր կապվելու. երեք տարեկանում  իրենից իմ պահանջած «լավ բաները», երբ ինքը բուժում էր իմ ծանր անգինան  ու իր այն մոխրագույն շորը` մանուշակագույն, մանր ծաղիկներով, որից իմ տատն էլ ուներ:

Հիվանդանոցը գյուղ մտնելիս առաջին շինությունն էր: Ու երևի  սիրում էի, որովհետև երբ մեքենան գյուղ էր մտնում, մեզ առաջին դիմավորողները բժիշկ-բուժքույր-սանիտարներն էին: Դիմավորում էին բոլորը, իրար իմաց տալով դուրս էին գալիս հիվանդանոցից, մեքենան կանգնում էր, բոլորը մոտենում գրկում էին մի հատ, ու սիրուն ուրախություն էր ստացվում: Աշխարհում միակ տեղը, որտեղ հիվանդանոցը սեր ու ուրախություն էր՝ այստեղ էր…

Էպիզոդ երրորդ: Դեպուտատը։

Պատմում են, որ խորհրդային ճահճացման տարիներին շրջկենտրոնից  կոստյումավոր, փողկապավոր մարդիկ, ես կարծում եմ անպայման նաև ցիլինդրավոր՝ եկել են գյուղ, որ մեխանիզատորին տեղյակ պահեն, որ իրեն  պատգամավոր են առաջադրելու:

Եկել են «Վոլգա» մակնիշի մեքենայով ու «Վիլիսով»: Մի քանի հոգով են եկել: Մեխանիզատորը տանը չի եղել: Կինը շատ է զարմացել:

Կինը չի կարողացել մտաբերել, թե որ առավելության համար են հատկապես  ընտրել իր կողակցին: Ու երկար սպասել են, որ ժողովրդի ընտրյալը գործից տուն գա: Իրիկնացել է: Մեխանիզատորը տուն չի եկել, ստիպված դուրս են եկել, որ գնան: «Վոլգայի» ու «Վիլիսի» վարորդները տեսել  են, որ մեքենաների «պադֆառնիկները» չկան: Գյուղում իրարանցում է սկսվել, որովհետև ոչ մի շարքային գյուղացու մտքով անգամ չէր անցնի շրջկոմի մեքենայի մասերը հանել այդքան փոքր գյուղի մեջտեղում: Շարքային գյուղացու մտքով չէր անցնի, իհարկե, բայց «ժողովրդի ընտրյալի» մտքով անցել է: Երեկոյան հոգնած տուն գալիս, տեսել է իրենց տխուր  դարպասի դիմաց մի քանի ներկայանալի մեքենա: Ինչ է զգացել մեխանիզատորի սիրտը, հիմա դժվար է ասել, բայց, այ, ուղեղը անմիջապես հրահանգել է հանել մեքենայի մասերը: Հանել ու փախել է հեռու: Ինչ իմանար ինքը, թե շրջկենտրոնում որոշել են, որ հենց ինքն է «ժողովրդի ընտրյալը»:

Հետո, իհարկե իմացվել է… պատժել են երևի, ու անմիջապես որոշվել է, որ պատգամավորության թեկնածուն հարևան գյուղի մեխանիզատորը պիտի լինի:

Էպիզոդ չորրորդ: Ընկեր Երանը։

Ընկեր Երանը  գյուղի տարրական դասարանների ուսուցչուհին էր: Պարսկաստանից էր ընկեր Երանը: Ապագա ամուսնու հետ ծանոթացել էր Պարսկաստանում, երբ ղարաբաղցի զորակոչիկը առաջին համաշխարհայինի հրահանգով հասել էր այդ կողմերը: Հետո հետը բերել էր Ղարաբաղ ու ամուսնացել էր, զավակներ, թոռներ էր ունեցել ու վերջում ընկեր Երանը մենակ էր մնացել: Ընկեր Երանի տարիքն անհասկանալի էր, որովհետև և՛ պապիս էր դաս տվել, և՛ հորս: Ասում են բարձրահասակ կին է եղել Երանը: Ես արդեն կորամեջք եմ տեսել:

1962թ. –ին հայրս արևելագիտականում քննություններն ավարտելուց հետո հպարտ տուն է եկել. ամառ է եղել: Գյուղում բոլորը մեկ առ մեկ մի բան հարցրել են ապագա մասնագիտությունից: Քչերն էին հասկացել արևելագետն ինչ առաքելություն ունի կյանքում: Մեկին ասել էր. «դե թարգմանիչ եմ աշխատելու»: Ծերունին թեև արևելագիտությանն առնչվող ոլորտները չէր պատկերացրել, բայց բոլորի հումորը քսանչորսժամյա է  գյուղում. ասել էր. «դե լավա, գործ էլ կա արդեն՝ մեր էսինչին որ թարգմանես՝ գյուղով կհավաքվենք քեզ ռոճիկ կտանք»: Էսինչը հնչյունները կուլ տալով էր խոսել:

Հետո տատն էր հարցրել ապագայի մասին: «Էդ մի սիրուն լեզու չկա՞ր, պարսկերենը հինչիդա ՞»:

Արևելագիտությունը փառքով չէր ընդունվել ինքնավար մարզի գիտուն անկյունում: Հորս ոսկե մեդալից հետո արևելագիտականը հիասթափության առիթ էր տվել:

Արևելագիտության անփառունակ պարտությունից հետո հայրս ընտրել է իր զրուցակցին՝ գյուղի պարսկահայ ուսուցչուհի ընկեր Երանին:

Գյուղի երկար ու ոչ մարդաշատ թաղերից մեկում էր ապրում ընկեր Երանը: Դռնակը կարմիր էր ներկած, ու դուռն էլ փոքր էր՝ իր կոր մեջքին հարմար: Ընկեր Երանը տաղանդավոր կռիվներ էր անում՝ հատկապես ջրի հերթերում: Երկարավուն, բարակ դեմք ուներ:

ընկեր Երանի տունը

Արևելագիտությունը որպես գիտություն  գյուղի պատրիարքներից մերժվելուց հետո, հորս մի բան էր մնում՝ գնալ ընկեր Երանին տեսության: Երանը հուզվում է կարոտից, անսպասելիությունից, վերաբերմունքից, հետո առավել հուզվում է պարսկերենի ընտրությունից: Հուշերից  ու վերաբերմունքից համարձակ դարձած ուսանող հայրս ընկեր Երանին պատմում է, որ Երևանում հանդիպել է Գասպար անունով  մի  բանասերի, որի հետ երկար զրուցելուց հետո, երբ  ծերունին  իմացել է հորս  որտեղացի լինելը, ասել է ձեր գյուղում պիտի Երան անունով ուսուցչուհի լինի՝ ճանաչել եմ, խելացի աղջիկ էր: Հայրս այս պատմությունը ոգևորված պատմել է ընկեր Երանին, Երանն ընդամենն ասել է. «Հա, հիշում եմ»: Էլի զրուցել են երկար, հետո առավոտյան, երբ ամառվա թույլատրված անգործության մեջ դեռ տանը բոլորը քնած են եղել, ու արթուն է եղել միայն հորս Մանուշակ տատը, նա հորս արթնացրել է, թե՝ ընկեր Երանը եկել ու քեզ շտապ կանչում է:

Ուսանող հայրս զարմացած, անհանգիստ, հագնվելով իջել է ներքև: Ընկեր Երանը մի կողմ է տարել նրան, որ հետաքրքրասեր Մանուշակ տատը չլսի ու հարցրել է. «Էդ Գասպարը հո հիմար-հիմար չի խոսե՞լ»: 

Էպիզոդ հինգերորդ: Մանուշակ տատի արտագաղթը

Մանուշակ տատը ոչ մի նշանավոր բան չուներ: Շատ սովորական պառավ կին էր, և ոչ մի առանձնահատուկ բանով կյանքը նրան չէր օժտել:

Ապրում էր տղայի, հարսի ու թոռների հետ: Երևի իրեն լավ էր զգում, որովհետև տղան դպրոցի տնօրեն էր, հարսը ուսուցչուհի էր, թոռները լավ էին սովորում: Իսկ միգուցե տխուր էր ինչ-որ բանից, ոչ ոք չգիտեր. Մանուշակ տատը քիչ էր խոսում: Արթնանում էր առավոտ վեցին, քնում էր երեկոյան իննին` շարունակելով առանց էլեկտրական լույսի ժամանակների ավանդույթը: Երբեմն-երբեմն գյուղամիջից գալուց հետո մտահոգ նստում էր ու սպասում, որ հարցնեն՝ ինչ է պատահել, ու ինքը ասեր, որ էսինչը տեսավ խանութի մոտ ու «ասեց, Մանիշ, էս ինչ ես դառել»՝ նկատի ունենալով վատ տեսքը, որից հետո Մանուշակ տատը պարտադիր որոշում էր հիվանդանալ:

Մի անգամ աշխարհի ամենավերջին քաղաքից  (գեոլոկացիայով ամենավերջին), գալիս է Մանուշակ տատի աղջիկը ու մորը տանում իրենց աշխարհի վերջում գտնվող Կրասնովոդսկ քաղաքը՝ Թուրքմենական ՍՍՀ, Կասպից  ծովի արևելյան  ափին, որի մոտակայքում, ինչպես պատմում էին դասագրքերը գնդակահարվեցին քսանվեց կոմիսարները:

Մանուշակ տատին  գնդակահարելու չէին տանում, ավելին՝ բամբակի մեջ էին պահել: Էնքան էր լուռ լացել խեղճ պառավը, որ աղջիկը ստիպված անցել էր նույն անմարդկային երկար ճանապարհը՝ Կրասնովոդսկ-Բաքու՝ նավով, Բաքու-Հորադիզ՝ գնացքով, Հորադիզ- Ստեփանակերտ՝ ավտոբուսով, Ստեփանակերտ-Նոր-Շեն՝ մեքենայով ու մորը հետ էր բերել տուն: Ու երեկոյան, երբ հարսը Մանուշակ տատի տեղաշորը սարքելիս է եղել, Մանուշակն ասել է . «Ա, հարթնը, պերցըս հանց տիր, վեր բիդի Կրասնավոդսկ  եշի վուչ» (բարձս էնպես դիր, որ դեպի Կրասնովոդսկ չնայի):

Էպիզոդ վեցերորդ: Սեղանապետերը։

Խաղաղ ժամանակ գյուղում եթե ցանկապատը, դուռը, պատը  տասնհինգ սանտիմետր առաջ տալու համար հարևանների միջև կռիվ չլիներ, ուրեմն կյանքը ճապաղել է: Այդ տասնհինգ սրբազան սանտիմետրը տարածքային այն վեճն էր, որտեղ հաղթողը ուժեղն էր, իսկ պարտվողը՝ կյանքի նոր նպատակ ձեռք բերողը. այն է՝ վերադարձնել տասնհինգ սրբազան սանտիմետրը կամ ժառանգել տարածքային վեճը սերունդներին, որոնք մեծանալու էին այդ տերիտորիալ կռիվների բովում ու պարբերաբար վրա հասնող ռեմիսիաների արանքում:

Մերոնք պատը պատին ազգականների հետ տարածքային վեճեր չունեին: Բայց կյանքը չէր կորցրել նպատակը, որովհետև կար ավելի խորը ու երբեք հրապարակավ չվերբալացվող հակամարտություն: Իրականը հարաբերությունների մեջ այն էր, որ երկու կողմն էլ հարգում էր մյուսի գրագետ, խելացի լինելը, բայց կար այդ մի բայցը, որի մասին գիտեին միայն իրենք: Երկու կողմերը միմյանց ներել էին անգամ դպրոցի տնօրենի պաշտոնում իրար փոխարինած լինելու համարյա մահացու փաստը, և մեր կողմը՝ մասնավորապես պապս, բավարարվում էր միայն շաբաթը մեկ անգամ «բա իմ ժամանակ տենց է՞ր» իմիջիայլոց ու ցածրաձայն  կոնստատացիայով: Ներվել ու ներվում էր ամեն ինչ, բացի մի բանից: Գյուղի հարսանիքի, մահվան ու մնացած մարդաշատ սեղանների սեղանապետերը մի երկար ժամանակ պարտադիր ընտրվում էին այդ երկու ընտանիքների մեծերից, որոնցից մեկը մաթեմատիկայի ուսուցիչ պապս էր, մյուսը՝ պատը պատին ազգական ընտանիքի մեծ պապը: Բալանսը հիմնականում պահպանվում էր, թեև առավելությունը մի քիչ, կարծես պապիս կողմն էր, որովհետև ինքը մյուսից  մի քիչ ավելի ջահել էր ու պապս մնացած գյուղի  համեմատ ոչ թե ռոմաններ էր կարդում, այլ՝ լուրջ գրքեր: Ինքը «Գեներալ դը Գոլ» էր կարդում, Տարլեի «Նապոլեոնը», «Օգյուստ Ռոդեն» ու մինչ գյուղը Սերո Խանզադյանին փառաբանում էր, պապս բացատրում էր, որ  «Դը Գոլ ա պետք մըզ»: Ընդ որում, օրինակ, «Դը Գոլ» կարդալիս պապս դասավորում էր սեղանը, կարգի էր բերում շուրջը, ու կարդում էր նստած, գիրքը պատշաճ հեռավորության վրա պահած, մեջքը՝ ուղիղ, սրած մատիտը ձեռքին, որ նշումներ անի, ու այնպիսի տպավորություն էր, որ ինքը զրուցում է Դը Գոլի հետ իրենց պատշգամբի կլոր սեղանի շուրջ: Հետևաբար, իր այս առավելությունը հրաշալի հասկանալով, նա բնությունից սպասում էր արդարացի հատուցում ՝ սեղանապետի ընտրության հարցում: Բայց բնությունը երբեմն դավաճանում էր:

Տատս այդ թեմայով հետաքրքիր ուսումնասիրություններ ուներ, ասում էր, եթե ազգական պապն էր գալիս առաջինը հարսանիքից տուն, ուրեմն սեղանապետը պապս էր, ու առաջինը հոգեխռովքի մեջ է: Եթե իմ պապն էր գալիս առաջինը՝ համապատասխանաբար սեղանապետը մյուսն էր եղել: Տարբերակիչ մի բան էլ կար՝ գլխարկները. երկուսի գլխարկներն էլ թեք էին գլխին նստած լինում, եթե հոգեխռովքի մեջ էին: Տատս առհասարակ բոլոր աղետների ու վատ դեպքերի ժամանակ միշտ գտնում էր հանգստացնող բառեր ու խաղաղեցնում բոլորիս, բայց սա միակ դեպքն էր, երբ պապիս թեք դրած գլխարկն ու առաջինը տուն վերադառնալու փաստը հեռվից տեսնելիս, տատս օգտագործում էր «արյուն, հեղեղ ա» լինելու արտահայտությունը:

Իրականում ոչ մի արյուն ու հեղեղ չէր լինում, նույնիսկ իրար մի կես չոր բառ չէին ասում սեղանապետության թեկնածուները, բայց այն, ինչ տեղի էր ունենում նրանց հոգիներում՝ ավելին էր: Պարտված կողմը մի քանի օր տնից դուրս չէր գալիս, անհրաժեշտության դեպքում եթե դուրս էին գալիս՝ մյուսի կողմը չէին նայում, պատճառաբանելով, թե վատառողջ է, տանը մի քանի օր իրավունք չկար որևէ կոնտեքստում հիշատակելու մյուսի անունը: Մինչև հարսանիքի նորահարսը սկսում էր բակերում երևալ արդեն տնային շորերով ու յուրային դառնալ, մինչև հարսանիքի սեղաններն ապամոնտաժվում էին ու դեպքը պատմություն էր դառնում: Իսկ մինչ այդ, երկու ընտանիքների՝ մի կողմից ջահել ֆիզիկոս Արմենն ու մյուս կողմից՝ հայրս, մի վայրենի, բայց  տատիս աչալուրջ հսկողությամբ հսկվող խեղդած քրքիջով մի քանի օր վայելում էին իսրայելապաղեստինյան այս անզեն հակամարտությունը՝ ստեղծելով հումորի անզուգական հավաքածու:

Վտանգավոր խաղաղության ու անվտանգ պատերազմի արանքում կորավ այս հեքիաթը, իսկ իրական հեքիաթասացները չկան վաղուց: Ես երբեմն ուղղակի փորձում եմ ասել, որ այս երկիրը միայն խրամատ ու մահ չի եղել, այստեղ կրեմպլինի կտորի նման նախշազարդ կյանք էր, սովորական կենցաղը կինո էր, որի տիտրերում պիտի գրվեին ամենաաննշան, էպիզոդիկ դերակատարների անուններն անգամ, բայց ժապավենը կտրվեց…