Վահե Սարուխանյան

«Հետքը» շարունակում է անդրադառնալ Հայաստանի օդանավակայաններին: Մեր այս հոդվածաշարի նպատակն ընթերցողներին տեղական (ներքին) օդային գծերի եւ օդանավակայանների պատմությանն ու ներկա վիճակին ծանոթացնելն է: Մյուս կողմից, ինչը, թերեւս, շատ ավելի կարեւոր է, անհրաժեշտ է հասկանալ, թե, մասնավորապես, փոքր ավիացիայի զարգացման համար նախկինից մնացած ինչ ենթակառուցվածքներ ունի մեր երկիրը: Պարզ է, որ ավելի հեշտ է վերականգնել եղածը, քան կառուցել նորը: Բացի դրանից՝ հատկապես Կապանի օդանավակայանի առաջիկա վերագործարկումը կարող է դրական լիցք դառնալ՝ մարզերում առկա մյուս աերոդրոմները կամ գոնե դրանց մի մասը նույնպես վերակենդանացնելու համար:

Ներքին ու փոքր ավիացիան Հայաստանի պես լեռնային ռելիեֆ ունեցող երկրում ոչ միայն ավտոմոբիլային տրանսպորտի այլընտրանք կարող է լինել, այլեւ հաստատապես կնպաստի թե՛ տուրիզմի զարգացմանը, թե՛ կմասնակցի գյուղատնտեսական աշխատանքներին ու արտակարգ իրավիճակների ժամանակ հատուկ գործողություններին:    

Օդանավակայանի ներկան

Հերթական պատմությունը Սիսիանի օդանավակայանի մասին է, որը Հայաստանի այն աերոդրոմներից է, որոնք նախկինում ծառայում էին քաղաքացիական ավիացիային, սակայն հետագայում դարձան ռազմական կառույց:

Անցյալ տարվա հոկտեմբերին Կարեն Կարապետյանի կառավարությունը ներկայացրել էր իր գործունեության անցած մեկ տարվա հաշվետվությունը, որտեղ քաղավիացիայի ոլորտի մասին, մասնավորապես, նշվել էր. «ՀՀ-ում փոքր ավիացիայի ոլորտի զարգացման պոտենցիալը գնահատելու նպատակով 2017-ին ՔԱԳՎ-ն ՀՀ մի շարք գերատեսչությունների հետ համատեղ ուսումնասիրել է տարբեր ուղղություններով տրանսպորտային հոսքերը, ինչպես նաեւ գլխավոր վարչության կողմից ուսումնասիրվել են Ստեփանավան, Ջերմուկ, Սիսիան, Գորիս, Կապան եւ Մեղրի (Ագարակ) քաղաքների օդանավակայանների վերագործարկման հնարավորությունները եւ գնահատումները»: Այստեղ հետաքրքիրն այն է, որ Սիսիանի, Գորիսի եւ Մեղրու օդանավակայանները հանձնված են ՊՆ-ին:

2001 թ. մայիսի 26-ին Անդրանիկ Մարգարյանի կառավարությունը որոշել է ««Էրեբունի» տարածքային օդանավակայաններ» պետական ՓԲԸ-ից առանձնացնել Սիսիանի օդանավակայանի գույքն ու դրա ներդրմամբ ստեղծել ««Սիսիան» օդանավակայան» ՓԲԸ-ն՝ 300 մլն դրամ կանոնադրական կապիտալով, ապա բաժնետոմսերի տնօրինումը հանձնել ՊՆ-ին: Սակայն ամիսներ անց՝ նոյեմբերի 28-ին, կառավարությունը որոշեց Սիսիանի օդանավակայանն իր ամբողջ տարածքով ու գույքով հանձնել ՊՆ-ին՝ առանց նոր ՓԲԸ հիմնելու: Առ այսօր օդանավակայանը գտնվում է ՊՆ հաշվեկշռում:

Արդյոք այս օդանավակայանը կրկին կծառայի քաղավիացիային. ցույց կտա ժամանակը: Իսկ մինչ այդ ՊՆ-ին հարցրել էինք, թե ինչ վիճակում է օդանավակայանը՝ թռիչքուղին, շենքը, ռադիոտեխնիկական սարքավորումները. դրանք պահպանվե՞լ են, թե՞ ապամոնտաժվել կամ թալանվել: Նախարարության աշխատակազմի ղեկավար Գառնիկ Հայրապետյանը հայտնել է, որ շենք-շինությունները, թռիչքուղին բարվոք վիճակում են, ռադիոտեխնիկական միջոցները սարքին են եւ աշխատունակ: Հարցին էլ, թե վերջին անգամ երբ են այստեղ թռիչքներ կատարվել, պատասխանել է, որ օդանավակայանը շահագործվում է հաճախակի, այն սպասարկում է ավիացիոն տեխնիկաների վերաթռիչքները (перелёт), անհրաժեշտության դեպքում կատարում է ավիացիոն տեխնիկայի վերալիցքավորում: 

Հայաստանի քաղավիացիայի նախկին ղեկավար (1971-1987 թթ.) Դմիտրի Աթբաշյանը, ում օրոք կառուցվել է այս օդանավակայանը, նշում է, որ տեղական մյուս աերոդրոմների համեմատ այս մեկը լավ է պահպանվել շնորհիվ նրա, որ փոխանցվել է ՊՆ-ին: 

Չնայած օդանավակայանը հայտնի է Սիսիանի անունով, մինչեւ անցյալ տարի այն գտնվում էր քաղաքի հարեւան Ույծ գյուղի վարչական սահմաններում: Ինչպես հայտնի է, 2017-ին մի շարք համայնքների պես Սիսիանն էլ խոշորացվեց՝ «կլանելով» 29 այլ համայնք, այդ թվում՝ Ույծը: Օդանավակայանի հողը պետական սեփականություն է՝ 48,85 հա:    

Սիսիանի աերոդրոմի անցյալն ու դերը

Վերը նշվածը, սակայն, Սիսիանի, այսպես ասած, նոր օդանավակայանն է, որովհետեւ մինչ այդ էլ քաղաքն ու համանուն շրջանն ուներ այդպիսի կառույց, բայց ոչ այս նույն վայրում: Սիսիան համայնքի ղեկավար Արթուր Սարգսյանի տեղեկացմամբ՝ հին օդանավակայանը գտնվել է քաղաքի մեջ, որտեղ այժմ բնակելի տներ են:

«ՊՌ-5» օդանավը՝ Սիսիանում (1940 թ.)	«Ան-2» օդանավը՝ Սիսիանում (1967 թ.)
Լուսանկարները՝ գրականագետ Հովիկ Չարխչյանի արխիվից

Նախկին աերոդրոմը (վերեւի լուսանկարներում), Սարգսյանի ասելով, կառուցվել է 1940-ականներին եւ գործել մինչեւ 1986 թ., երբ շահագործման է հանձնվել նոր օդանավակայանը: Ասվածը հաստատում է Հայկական ավիացիայի պատմության թանգարանի կայքը, որի համաձայն՝ նորը կառուցվել է 1985-ին: 1984-ին հրատարակված Հայկական սովետական հանրագիտարանն էլ նշում է, որ Սիսիանի շրջանում նոր օդանավակայան է կառուցվում:  

Այդուհանդերձ, Դ. Աթբաշյանը պնդում է, որ նոր օդանավակայանը (լուսանկարում՝ դրա ուղեւորային համալիրի կառուցումը) շահագործման է հանձնվել 1978-ին: Ըստ նրա՝ դրա նախագիծը թե՛ Հայաստանում, թե՛ ԽՍՀՄ պետպլանում (մինիստրների խորհրդի պետական պլանային կոմիտե) բազմաթիվ հակառակորդներ ուներ: Հայաստանում, ավիատորի պատմելով, դրանցից մեկը 1974-ին կոմկուսի կենտկոմի առաջին քարտուղար դարձած Կարեն Դեմիրճյանն էր: Հիշում է, որ օդանավակայանը շինարարության տիտղոսային ցուցակ ներառելու համար հարկ էր սպասել պետպլանում դրա գլխավոր «չուզող» Կ.-ի արձակուրդ գնալուն, որը տարբեր առիթներով քննադատում էր նախագիծը՝ մասնավորապես, նշելով, թե բավական է Հայաստանում այդքան նոր օդանավակայաններ կառուցեք: Մյուս կողմից՝ օդանավակայանի կառուցմամբ մեծապես ոգեւորված էր Սիսիանի շրջանի կուսակցական ղեկավարներից Շչորս Դավթյանը (1979-1988 թթ. եղել է շրջկոմի առաջին քարտուղար), որը, Աթբաշյանի պատմելով, մեծ ներդրում է ունեցել կառույցի նախագծման, շինարարության եւ շահագործման աշխատանքներում:

Քաղավիացիայի նախկին ղեկավարը նշում է, որ «Էրեբունուց» դեպի տեղական օդանավակայաններ, այդ թվում՝ Սիսիան ու Գորիս, օրական կատարվում էր 6-8 չվերթ: Եթե նախկինում ներքին ուղեւորափոխադրումները կատարվում էին հիմնականում «Ան-2» ինքնաթիռներով, 1970-ականների սկզբից հայկական ավիացիայում դրանց տեղը զբաղեցրին «Յակ-40»-ները: Համայնքապետ Ա. Սարգսյանի ասելով՝ այս օդանավակայանը քաղաքին ու շրջանի բնակավայրերին սպասարկել է մինչեւ երկրի անկախացումը՝ 1991 թ.:   

Դ. Աթբաշյանն ասում է, որ իրարից 28 կմ հեռավորության վրա գտնվող Սիսիանի եւ Գորիսի օդանավակայանները փոխլրացնում էին իրար՝ մեկը մյուսի համար ծառայում էր որպես պահեստային աերոդրոմ, քանի որ, ըստ դիտարկումների, եղանակային պայմանների պատճառով երբեք միաժամանակ փակ չեն լինում: Սա նաեւ կարեւոր էր՝ հաշվի առնելով տուրիստների մեծ հոսքը դեպի երկու շրջանների տեսարժան վայրեր: Այդուհանդերձ, ըստ ավիատորի, ի տարբերություն Գորիսի աերոդրոմի, Սիսիանը գրեթե ամբողջ տարին բաց է: Մյուս կողմից, ինչպես նշում է Աթբաշյանը, Սիսիանի աերոդրոմն ունի երկկողմանի մոտեցման հնարավորություն: Այսինքն՝ վայրէջք կարելի է կատարել թե՛ Երեւանի, թե՛ Գորիսի կողմից: Այս հանգամանքներն էական դեր խաղացին Ղարաբաղյան պատերազմի տարիներին, երբ օդանավակայանը կապող օղակ էր Երեւանի ու Արցախի միջեւ:

Մասնավորապես՝ 1992-ի մայիսի 9-ին՝ Շուշիի ազատագրման օրը, Ստեփանակերտից Երեւան թռչող «Յակ-40» օդանավը երկնքում հարձակման ենթարկվեց ադրբեջանական գրոհային ինքնաթիռի կողմից, բայց անձնակազմը կարողացավ խափանված շասսիով վայրէջք կատարել Սիսիանի օդանավակայանում: Էվակուացիայից հետո ինքնաթիռն ամբողջությամբ վառվեց, զոհեր չեղան, սակայն երկու օդաչուները կոշտ վայրէջքի արդյունքում վիրավորվեցին:

«Այսօր արդեն բոլորն ընդունում են, որ առանց քաղավիացիայի հայկական վարչության ինքնաթիռների, ուղղաթիռների, Ստեփանակերտի, Գորիսի ու Սիսիանի աերոդրոմների Ղարաբաղյան պատերազմը տանուլ կտայինք: Այս փաստը վառ կերպով խոսում է այն մասին, թե ցանկացած սուվերեն պետության որքան անհրաժեշտ է սեփական քաղաքացիական ավիացիան, զարգացած նյութատեխնիկական բազան եւ առաջին հերթին՝ ավիատորների ազգային կադրերը»,- շեշտում է Դմիտրի Աթբաշյանը:   

Հ.Գ. Սիսիանի օդանավակայանի թռիչքուղու երկարությունը, ավիատորի ներկայացրած տվյալներով, 1630 մ է, լայնությունը՝ 28 մ, ծովի մակարդակից բարձրությունը՝ 1855 մ:         

Օդանավակայանի նոր լուսանկարները՝ Հակոբ Պողոսյանի