1870 թ. յետոյ, երբ նոր սերունդը տոգորուած էր ազգային Զարթօնքի գաղափարներով, յաճախ էին բեմադրւում ներկայացումներ` ներկայացնելու հայ ազնուականների կեանքն ու կենցաղը, նաև՝ ազնուականութեան տարազի նմուշները, որոնք բաւական սիրուած էին ակնեցի կնոջ կողմից, որովհետև աւելի համեստ էին և պատշաճ իրենց նկարագրին: Թերևս այդ էր պատճառներից մէկը, որ հետագայում թուրքական պալատական տարազները կրկին իրենց տեղը զիջեցին աւանդականին:

Սակայն 1870-1900 թուականներին աւանդական տարազը ենթարկուեց նոր փոփոխութիւնների: 19-րդ դարի սկզբին եւրոպական տարազի և բարքերի ներմուծմամբ փոխուեցին նաև մարդկանց հայեացքներն ու մտածելակերպը: Յատկապէս երբ կանայք սկսեցին գումար վաստակել, փոխուեց նաև նրանց վերաբերմունքը հին թանկարժէք տարազներ և զարդեղեն գործածելու նկատմամբ, միւս կողմից էլ, հետևելով արտագաղթող հայրենակիցների խորհուրդներին, սկսեցին ընդօրինակել եւրոպական տարազը:

Ըստ Յակոբ Ճանիկեանի՝ 19-րդ դարի վերջին Ակնի տղամարդկանց տարազային համալիրը բաղկացած էր սև գալբագից (փոքր կաթսայի ձևով բարձր գլխարկ), չաշղըրնից (չուխայից պատրաստուած շալվարի տեսակ), գօտուց, ջուպպայից և մեսթ-փապուճից (բարակ ներբան ունեցող կօշիկ, հողաթափ):

Կանանց տարազային համալիրը կազմում էին թաղնան (աղջիկների գլխարկ Ակնում), խասապան (նորահարսի գլխարկ Ակնում), պարեգօտը (անթարի), մէջքի քեամարը կամ պարսկական ցփսին (այծի մազից գործուած հաստ, կոպիտ գօտի, շատ-գօտի), զանազան մուշտակաւոր վերարկուներ, պիրինճիկից, քաթանից և կարմիր ներկուած կտաւից շապիկ ու ոտից-թերլիկ (ոտնաման): Ճանիկեանը նշում է, որ գալբագը, չաշղըրը, թաղնան, խասապան ու կարմիր շապիկը գործածութիւնից դուրս էին եկել դեռևս 40-50 տարի առաջ և երկար ժամանակ է, ինչ չի հանդիպել դրանց գործածութիւնը:

Ըստ Ճանիկեանի՝ տղամարդկանց 50%-ի զգեստը ֆէսն էր, Փերիայի (հայաբնակ գաւառ Իրանի Սպահան նահանգում) և այլ վայրերի մետաքսից կամ Փերիայի, Այնթապի և մեծաւմասամբ Ակնում գործուած մանուսայից գործուած պարեգօտն (անթարի) ու բաճկոնը, չուխայից վերարկուն, պարսկական բրդից, այլ վայրերում կամ Ակնում գործած գօտին, բարակ կտաւէ շապիկը, Ակնում կարուած մուճակը (փապուճ), որի կաշին բերուած էր Զիլէից, իսկ սեկը (սովորաբար այծի մորթուց պատրաստուած՝ փափուկ՝ զանազան գոյներով ներկուած բարակ նուրբ կաշի)՝ Խարբերդից, Արաբկիրից, Սեբաստիայից և այլ քաղաքներից: Մեշինը (ոչխարի փափուկ կաշի) պատրաստւում էր կամ Ակնում կամ ներկրուած էր դրսից:

Շատերը հագնում էին լեղակով (կապոյտ ներկանիւթ, որ ստացւում է Հնդկաստանում աճող լեղակէնի կոչուող բոյսից) ներկուած կտաւէ շալվարներ, իսկ հարուստներն ու Պոլիս և այլ նշանաւոր քաղաքներ գնացողները՝ հիմնականում եւրոպական հագուստ, մասնաւորապէս սեթրի (վերարկու), փանթալոն (տաբատ), փոթին (կամ փոթիկ՝ կօշիկ), գալոշ և այլն:

Ճանիկեանը նշում է, որ ծերերից լսել է, թէ հնում կանայք հագել են «չոպան-եագա» (հովուական օձիք) կոչուած մի տեսակ մուշտակ, որը ներսից և դրսից մուշտակապատ է եղել, բացառութեամբ առաջին և հետևի կողմերի մի քանի հատուածների, ուր երևում էր կերպասը: Թաղնայի ու խասապայի վերանալուց յետոյ կանայք գլխին թաղիք (քեչէ կամ քեչա) էին հագնում: 

Թաղիքը սովորաբար իրենից ներկայացնում էր կնոջ գլխի չափով, ուղղաձիգ եզերքով և կլոր գագաթով մի թաղիք, որ մէջից պատուած էր աստառով, իսկ դրսից՝ ֆէսով: Գլխարկի առաջին մասից դէպի դրա եզրերը տարածւում էր սև մետաքսից ծոպը (փիւսքիւլ), ուր կարուած էին «ճակատ» կոչուող և կիսով չափ երևացող 5, 10 և 20 ղուրուշնոցները (թուրքական ոսկեդրամներ): Գլխարկի ներքևի կողմում 3-4 մատնաչափ լայնութեամբ ծաղկենկար շղարշ (եազմա) էր կապուած: Այդ գխարկն ունէր մէկ ուրիշ շղարշ, որը կէսից եռանկիւնաձև ծալուած էր և գլխարկի գագաթի հետևի կիսագնդից դէպի վար կապուած: Դրա երկու ծայրերը, ծնօտի ներքևից անցնելով միւս կողմը, ասեղով ամրանում էին գլխարկի գագաթին: Այդ շղարշն ունեցել է նաև նուրբ, ճերմակ կտաւ, որ «ներքնակ» է կոչուել:

Ճանիկեանը նշում է, որ այդպիսի կառուցուածք ունեցող գլխարկն օրըստօրէ դուրս էր գալիս գործածութիւնից: 20-30 տարի գործածութեան մէջ եղած ֆէսերը, օրինակ, ունէին առաջից կախուող ծոպ, ճակատ ու եազմա, բայց չունէին ներքևից կապուող եազմա: Դրան կարծես թէ փոխարինելու էր գալիս գլխարկի գագաթից դէպի հետին կողմը կէս կանգուն երկայնութեամբ կախուած ծոպը: Այդ գլխարկները կշռում էին 40-50 դրամ (կամ դրախմա, մէկ դրախման հաւասար էր 3.73 գրամի) և հասնում մինչև ուսերը: 

Ըստ Ճանիկեանի՝ ոմանք արդէն մի քանի տարի առաջ հրաժարուել էին այդ գլխարկների գործածութիւնից, որն իր ծանրությամբ գրեթէ չէր զիջում նախորդներին, և սկսել էին պարզապէս մետաքսեայ եազմա կապել: Տան մէջ, օրինակ, շատերը միայն եազմա էին կապում:

Անդրադառնալով կանացի պարեգօտին՝ Ճանիկեանը նշում է, որ մի քանի տարի էր, ինչ այն իր դիրքերը զիջել էր շրջազգեստին (ֆիստան): Շրջազգեստը սովորաբար կարում էին գոյնզգոյն մետաքսեայ և բրդեայ կերպասներից և Ակնում գործուած մանուսաներից (բամբակեայ գծաւոր կտոր Մանիսա քաղաքի անունով): Դրա վրայից կապում էին իբրև գօտի գործածուող պարսկական շալեր: Շրջազգեստի վրայից հագնում էին զանազան մուշտակներ (մշկապորտ այծեամի, կնգումի, սկիւռի, երինջի և այլ կենդանիների մորթուց պատրաստուած), որոնք երեսպատուած էին եւրոպական բրդեղէն գոյնզգոյն կերպասներով՝ չուխայով, քազմիրով (կերպասի տեսակ) և այլնով:

Ճանիկեանը նաև նշում է, որ հնում կանայք տանից դուրս գալիս հագնում էին չուխայից պատրաստուած լայն վերարկու (պինիշ), որը հետզհետէ դուրս է եկել գործածութիւնից և իր տեղը զիջել ֆերաճէին (ֆարաջա՝ կանացի վերարկու): Վերջինս կարում էին չուխայից, ատլասից և այլ զանազան կերպասներից: Նա նշում է, որ այն ժամանակ կային կանայք, ովքեր սկսել էին գործածել Տիարպեքիրի/Տիգրանակերտի և այլ բնակավայրերի մետաքսեայ գոյնզգոյն վերարկուները (չարշաֆ): 

Ոմանք օգտագործում էին ֆերաճէն երեսը ծածկելու համար: Սակայն, ըստ Ճանիկեանի, այդ ժամանակ արդէն երեսը ծածկելու սովորութիւնը վերացել էր, և անգամ կային տարեց կանայք, որոնց համար ամօթ չէր առանց ֆերաճէի եկեղեցի գնալ կամ այցելել բարեկամներին:

լուսանկարում՝ Ակն, մօտ 1889 թ.։ Ձախից աջ՝ Մարգարիտ Ժամկոչեան, Մարգարիտի մայրը (անունը անյայտ), գրկում՝ Էլիզա Ժամկոչեան (Աւետիս և Ագապի Ժամկոչեանի դուստրը), Ագապի Ժամկոչեան (Աւետիսի կինը) (Աղբիւր՝ Ժամկոչեան հաւաքածոյ, Միացեալ Նահանգներ)։

շարունակութիւնը՝ այստեղ