Այս ուսումնասիրութիւնը հիմնուած է կարգ մը աղբիւրներու վրայ, զորս կարելի է գտնել «Պուլանըխի քազա. Ժողովրդագրութիւն» յօդուածին մէջ (http://www.houshamadyan.org/mapottomanempire/vilayet-of-bitlispaghesh/kaza-of-bulanik/locale/demography.html)։ Գրագէտ Գեղամ Տէր Կարապետեանի կողմէ հաւաքուած՝ Պոլսոյ հայոց պատրիարքարանի 1902 Մշոյ դաշտի ու շրջակայքի քաղաքներու եւ գիւղերու բնակչութեան մարդահամարը, ազգագրագէտ Արիստակէս Տէր Սարգսեանցի (Տեւկանց) 1878-ի ուղեգրութիւնը [16], Մանազկերտի առաջնորդական տեղապահ Յովհաննէս քհնյ. Տէր Աւետիսեանի Մայիս 28, 1915 թուակիր նամակը Գէորգ Ե. Սուրէնեանց կաթողիկոսին [17] եւ ժամանակակից մտաւորական ու պատմաբան Կարօ Սասունիի Տարօնի մասին պատումը [18] լրացուցիչ տուեալներ հայթայթած են։

Մանազկերտի գիւղերու թիւին մասին աղբիւրներու մէջ գոյութիւն ունեցող տարակարծութիւնը անմիջապէս ակնյայտ կը դառնայ։ Ըստ Մխիթարեան աշխարհահագրագէտ Ղուկաս Ինճիճեանի, ԺԷ. եւ վաղ ԺԸ. դարերուն 360 հայկական գիւղ կար գաւառակին մէջ։ 1760-ական թուականներուն, անոնց թիւը իջած էր 100-ի, իսկ ուշ ԺԸ. դարուն՝ 20-ի [19]։ «Լումայ» պարբերականին մէջ հրատարակուած «Մշոյ աշխարհ» խմբագրականին հեղինակները թելադրած են, որ 1870-ական թուականներուն ամբողջական թիւով 64 գիւղ կար [20]։ Այս թիւը համաձայն էր 1871, 1872 եւ 1873 տարիներու օսմանեան տարեգիրքերուն (սալնամէ), որոնք պետութեան ու նահանգներու վիճակագրական տուեալներ կը պարունակէին [21]։ 1878-ին, Տեւկանց 16 հայկական եւ 75 քրտական գիւղերու թիւը կու տար, իսկ 1880-ին Մշոյ առաջնորդ Գրիգորիս եպս. Ալեաճեան 23 հայկական բնակավայր կը յիշէր։ Վանի ռուս փոխհիւպատոս Ալեքսէյ Գոլիւպաքին կը զեկուցէր, որ 1880-ական թուականներու կէսերուն գիւղերու ամբողջական թիւը 147 էր [22]։ Գարեգին եպս. Սրուանձտեանց 49 հայկական գիւղ կը հաշուէր Մանազկերտի եւ Պուլանըխի գաւառակներուն մէջ [23]։ 1891-ին, ֆրանսացի աշխարհագրագէտ Վիթալ Քիւնէ բնակավայրերու գումարը 50 կը նկատէր [24]։ 1898-ի օսմանեան սալնամէն ամբողջական թիւով 126 գիւղ կը նշէր։ Ռուսական սպայակոյտի գնդապետ Վլատիմիր Մայեւսկի 1899-ին 149 գիւղ յիշած է, որոնցմէ 21-ը հայկական էին [25]։ Ա. Աշխարհամարտի նախօրեակին, Պատրիարքարանը 26 հայկական գիւղ հաշուած էր (Ռէմոն Գէորգեանն ու Փօլ Փապուճեանը վերանայումի ենթարկած են այդ թիւը՝ 39 գիւղ, օգտագործելով իրենց մատչելի լրացուցիչ տուեալներ Պատրիարքարանի մարդահամարէն) [26]։ Թէոդիկը (Թէոդորոս Լապճինճեան) 1915-էն առաջ 25 հայկական գիւղերու գոյութիւնը յիշած է [27]։ Յովհաննէս քհնյ. Տէր Աւետիսեանը տեղեկացուցած է 27 հայկական գիւղերու կամ 1.089 տուներու գոյութիւնը 1915-էն առաջ։

Հայկական գիւղերու թիւը միայն նոյնական եղած է երկու սկզբնաղբիւրներու մէջ. 1899-ի Մշոյ առաջնորդարանի կողմէ կատարուած տուներու հաշուարկը, որ 1912-ին վերահրատարակուեցաւ վիճակագիր Ա-Դոյի (Յովհաննէս Տէր Մարտիրոսեան) [28] կողմէ, եւ առաջնորդարանի քարտուղար Նազարէթ Մարտիրոսեանի կողմէ պատրաստուած տուներու եւ բնակչութեան հաշուարկը։ Երկուքն ալ 40 գիւղի գոյութիւնը հաղորդած են Մանազկերտի համար։ Այս զուգադիպութեան պատճառը այն էր, որ Ա-Դոյի թիւերը հայթայթուած էին Մարտիրոսեանի կողմէ, որ յետոյ գիւղերու բնակչութեան տուեալները թարմացուցած եւ 1916-ին հրատարակած է «Վան-Տոսպ» պարբերականին մէջ [29]։ Ըստ երեւոյթին այդ թիւը Ա-Դոյէն ու Մարտիրոսեանէն փոխ առնելով, Սասունի յայտնած է, որ Եղեռնէն առաջ գաւառակին մէջ 126 գիւղ կար, որոնցմէ քառասունը հայաբնակ էին [30]։ Որքան որ յարակարծական երեւի, հայ հեղինակներու մեծամասնութիւնը Մանազկերտի հայաբնակ գիւղերու թիւը պակասաւոր կերպով յիշած է։ Միւս կողմէ, ռուս հեղինակներ Գոլիւպաքին եւ Մայեւսկի գիւղերու ընդհանուր թիւին լաւագոյն գնահատումը կը թուին տուած ըլլալ։

Մինչեւ 1870-ական թուականներու վերջերուն, օսմանեան սալնամէներն ու հայկական վիճակագրութիւնները շատ մօտ էին իրարու։ Էրզրումի վիլայէթի 1871-ի սալնամէն կը հաստատէր, որ Մանազկերտի մէջ 1.876 հայ եւ 3.218 իսլամ տղամարդ կար, իսկ 1872-ի սալնամէն 1.976 հայ եւ 2.518 (պէտք է կարդացուի 3.518) իսլամ տղամարդ կը հաշուէր։ Մշոյ առաջնորդարանի հաշուարկ մը կը համաձայնէր, որ 5.494 տղամարդիկ կ՚ապրէին գաւառակի 1.510 տուներուն մէջ, որոնցմէ 1.976 հայ էին, իսկ 3.518՝ իսլամ [31]։ 1873-ի սալնամէն կը յիշէր 2.024 հայ եւ 3.929 իսլամ տղամարդիկ՝ 1.510 տուներու մէջ [32]։ Տեւկանց, բացառաբար, 2.687 հայ եւ 9.746 քիւրտ բնակիչներու գոյութիւնը կը տեղեկացնէր [33]։ Հիմնուելով առաջնորդարանի 1880-ի հաշուարկի մը վրայ, Ալեաճեան եպս. 5.089 հայ տղամարդ ու կին կը յիշէր՝ 487 տուներու մէջ [34]։ Յաջորդ տասնամեակին, սակայն, օսմանեան եւ հայկական վիճակագրութիւններու այս զուգադիպութիւնը անհետացած է։ Պիթլիսի վիլայէթի 1892-ի սալնամէն կը յիշէր 14.649 բնակիչներ Մանազկերտի մէջ (10.066 իսլամներ եւ 4.583 հայեր) [35]։ 1898-ի սալնամէն, որ կը թուի Մայեւսկիի հաշիւին հիմքը եղած ըլլալ, 570 հայ տուն նշած է [36]։ Վահան եպս. Մինասեան (Պարտիզակցի) թելադրած էր, որ գիւղական շրջաններու մէջ իւրաքանչիւր տուն ութ հոգինոց միջին մը ունէր [37]։ Վերոյիշեալ թիւը ութով բազմապատկելու պարագային, հայերու գումարը 4.560 կը դառնայ։ Ի տարբերութիւն, 1890-ական թուականներէն առաջնորդարանի հաշուարկ մը 1.149 հայկական տուներու կամ 8.043 բնակիչներու գոյութիւնը կը յայտնէր [38]։ Քիւնէի գնահատումով, 1891-ին, Մանազկերտի 21.000 բնակիչներէն 12.000-ը քիւրտ էին, իսկ 9.000-ը՝ հայ [39]։ Ա. Աշխարհամարտէն առաջ, ըստ Մարտիրոսեանի, 11.166 հայ բնակիչներ կ՚ապրէին 1.351 տուներու մէջ [40]։

Ընդհանրապէս, օսմանեան եւ հայկական աղբիւրներու անհամաձայնութիւնը կը վերագրուի Սան Ստեֆանոյի եւ Պերլինի խաղաղութեան դաշնագրերու հետեւանքներուն՝ 1877-1878-ի ռուս-թրքական պատերազմի աւարտէն ետք։ Դաշնագրերը օսմանեան կառավարութեան կը պարտադրէին բարենորոգումներ կատարել արեւելեան վիլայէթներուն մէջ, զանոնք կոչելով «հայերու կողմէ բնակուած նահանգներ»։ Օսմանեան իշխանութիւնները անհանգստացած էին եւրոպական պետութիւններու հայանպաստ միջամտութենէն, որ կոչուած էր երաշխաւորելու անոնց ապահովութիւնը քիւրտերու, չէրքէզներու եւ այլ իսլամական խումբերու դէմ։ Հետեւաբար, անոնք հայկական բնակչութեան յաճախակի թերահաշուառումին ձեռնարկին [41]։ Պիթլիսի վիլայէթի 1892-ի սալնամէին մէջ, Մանազկերտի հայկական բնակչութեան թիւը 1.7 անգամ աւելի փոքր է, քան Մշոյ առաջնորդի հաշուարկը, եւ 1.9 անգամ աւելի փոքր, քան Քիւնէի տեղեկագրին թիւը։ 1893-ին, օսմանեան մարդահամար մը Մշոյ սանճագի հինգ գաւառակներէն չորսին (Մանազկերտ, Պուլանըխ, Վարդօ եւ Սասուն) հայկական բնակչութեան թիւը 25.873 հոգի կը հաշուէր։ Քիւնէի տեղեկագրին մէջ, այս գաւառակներուն հայկական բնակչութիւնը տրուած է, համապատասխանաբար, իբրեւ 9.000, 10.361, 7.994 եւ 8.339։ Ընդհանուր գումարը՝ 35.744, օսմանեան մարդահամարի թիւէն գրեթէ 1.4 անգամ աւելի մեծ է։