HY RU EN
Asset 3

Բեռնվում է ...

Էջի վերջ Այլ էջեր չկան բեռնելու համար

Որոնման արդյունքում ոչինչ չի գտնվել

Բաց նամակ Արա Պապյանին

Յարգելի պարոն, վերջերս պատահմամբ լսեցի «Լրատւական ռադիօ»-ի՝ Ձեր հեղինակային հաղորդումը: Ինձ զարմացրեց այն թեթեւութիւնը, որով անդրադարձաք հայերէնի ուղղագրութեան խնդրին, որի վերաբերեալ Ձեր պատկերացումը այսրոպէական է, առանց նիւթի ուսումնասիրութեան: Ասում էիք՝ սխալ է «բոլշեւիկեան ուղղագրութիւն» բնորոշումը, որովհետեւ ԺԹ. դարի վերջին Մ. Աբեղեանը մի քանի անգամ արծարծել է խնդիրը եւ [բարեբախտաբար] մնացել անարձագանք:

Դուք իբրեւ քաղաքագէտ-վերլուծաբան լաւ գիտէք, որ «Հոկտեմբերեան սոցիալիստական յեղափոխութեան» յաղթանակից անմիջապէս յետոյ, իբրեւ երեք կարեւորագոյն խնդիր առաջ քաշուեցին ու հրովարտակով հռչակուեցին խաղաղութեան, հողի եւ ուղղագրութեան հարցերը՝ իբրեւ քաղաքական առաջնահերթութիւններ: Ուղղագրութիւն եւ քաղաքականություն. զարմանալի չէ՞:

Դեռեւս ցարական ինքնակալութիւնը տապակւում էր կայսրութեան կազմի մէջ յայտնւած ժողովուրդներին ձուլելու ցնկութեամբ: Այդ յարընթացի սկզբնաքայլը, առաջին փուլը բոլորին, այդ կարգին՝ նաեւ բուդդայական ու մահմեդական ժողովուրդներին ուղղափառ դարձնելն էր: Նոյն ցաւով էին տառապում ցարական կայսրութեան ժառանգորդ բոլշեւիկները: Ուստի ծրագրեցին գրազուրկ ժողովուրդներին (ադըղէներ, ադրբէջան-թաթարներ եւ այլն) լուսաւորել կիւրեղեան (կիրիլիցա) գրով: Խորհրդային միութեան կազմաւորումից յետոյ անմիջապէս գործի դրուեց «ձուլող մեքենան»: Ստանալով վերադրի հրահանգը՝ Հայաստանի լուսաւորութեան «ժողովրդական կոմիսար» Պ. Մակինցեանը յիշեց Մ. Աբեղեանի՝ մոռացուած զեկուցումները:

1913 թ. Աբեղեանը գրէլ է. «Հէնց սկզբից պիտի ասեմ, որ եթէ որեւէ փոփոխութիւն պէտք է մեր ուղղագրութեան մէջ աւելի խառն դրութիւն մտցնի եւ մեր գրական լեզուներն իրարուց աւելի հեռացնի, աւելի լաւ է, որ չլինի» (Մ. Աբեղեան, Երկեր, հատ. Ը. Երեւան, 1985, էջ 330):

Եւ ահա,  1922 թ. Մակինցեանի մայիսի 4-ի հրամանագրով, առանց լուրջ քննարկումների, յեղաբեկում մտցւեց Հայոց լեզուի ուղղագրութեան մէջ, յարուցելով Աբեղեանի զարմանքը: Այդ բարբարոսական քայլը մերժեց ամբողջ մտաւորականութիւնը՝ Հայաստան թէ սփիւռք (Ն. Ադոնց, Ա. Աբեղեան, Հր. Աճառեան, Աւ. Իսահակեան, Գ. Լեւոնեան, Ստ. Լիսիսցեան, Յովհ. Յովհաննիսեան,  Շերւանզադէ, Ե. Չարենց, այդ կարգին՝ նաև օտարազգի հայագէտներ):

Անհետաքրքիր չէ այն, որ 1922-ի մայիսի 20-ին Հայաստանի լուսժողկոմը Վրաստանի իր պաշտօնակցին առաջարկել է վիրահայ մամուլին ու դպրոցին պարտադրել հայերէնի «նոր ուղղագրութիւնը» եւ ստացել է խելամիտ պատասխան, թէ «ընդառաջելով շատ հայ գրականագէտների, առաջատար անձանց խնդրանքին, որոնք նոր ուղղագրութիւնը համարում են արատաւոր, Վրաստանի լուսժողկոմատը հնարաւոր է համարում ժամանակաւորապէս թողնել…» (Ս. Գյուլբուդաղեան, Հայերէնի ուղղագրութեան պատմութիւն, Երեւան, 1973, էջ 329): Արատաւոր համարելով կատարուածը՝ Ն. Ադոնցը նկատեց, թէ առհասարակ ուղղագրական յեղաշրջումները «այլ բան չէն, եթէ ոչ լեզւական բռնութիւն («Պատմա-բանասիրական հանդէս», 1967, թ. 4, էջ 158. Պիոն Յակոբեանի հրապարակումը):

Բայց խորհրդային կայսրութիւնով մէկ սունկի նման աճեցին ու  բազմացման «նոր ուղղագրութիւն մշակող «կոմիտեներ» (տե՛ս, օրինակ, «Նախիջեւան» ամսաթերթ, յունուար 2003):

Աւելի ուշ, տեղի տալով քննադատութեանը, Աբեղեանին յանձնարարուեց առաւել մատչելի հիմնաւորել նորալուր ուղղագրութեան կարեւորութիւնը: «Ուղղագրութեան ռէֆորմը» աշխատութիւնն արդէն պատրաստ էր տպագրութեան, երբ հեղինակը զարմանքով ու յիասթափութեամբ ծանօթացաւ թիֆլիսեան “Заря Востока”-ի մէջ տպագրուած՝ Մակինցեանի յօդուածին եւ գրքին աւելացրեց յետգրութիւն: Նա հասկացաւ, որ չարաչար խաբել են իրեն, եւ ինքն ակամայ օժանդակող է դարձել Հայոց   այբուբենը նախ լատինականով, ապա կիրիլիցայով փոխարինելու դժոխամիտ ծրագրին (Մ. Աբեղեան, Երկեր, Ը. Էջ 384-492):

Աբեղեանը գրել է. «Заря Востока» թերթի մէջ նոյն {1922} թուի նոյեմբեր ամսի 29-ի համարում լոյս տեսաւ ընկ. Պ. Մակինցեանի մի յօդուածը, որի մէջ նա առաջարկում է թողնել սահակ-մեսրոպեան տառերը եւ գրել լատիներէն տառերով» (Ը. Էջ 490): «Ես կարծում եմ, որ ավելի լաւ կլինէր, եթէ նախկին լուսժողկոմն ուղղագրութեան դէկրէտի սկզբում հէնց այն գրած լինէր, ինչ որ ինքն իբրեւ գաղտնի նպատակ ունեցել է, այսինքն՝ լատիներէն տառերին անցնելու նպատակը: Այն ժամանակ գուցէ ժողովրդական կոմիսարներից մէկը կամ միւսը, գուցէ մեծամասնութիւնը ձայն չէր տալ ուղղագրութեան ռէֆորմին, եւ գուցէ չէր լինիլ այն զուարճալի դրութիւնը, որի մէջ ընկած է ընկ. Պ. Մակինցեանը, գրելով որ ՝ եթէ լատիներէն տառերը չընդունւեն, այն ժամանակ աւելի լաւ է հին ուղղագրութեանը անցնել»: Այնույետեւ. «Վերջապէս՝ ընկէր Պ. Մակինցեանը մի յայտնութիւն էլ է անում նոյն յօդուածի մէջ. «Աբեղեանի ուղղագրութիւնը որոշ ետադիմութիւն է» (Ը. 491):

Չերկարացնենք: 1940 թ. որոշ չափով նահանջ տեղի ունեցաւ, մասնաւորապէս վերականգնւեցին 1922-ին հանուած է եւ օ տառերը: Բայց իշխանութիւնների «զիջումը» միակողմանի չէր. Ուղղագրութիւնից շեշտը անցնում էր բառապաշարին: Պայման էր՝ Հայերէն շատ բառեր փոխարինել «միջազգային» եզրերով (խորհուրդ-սովէտ, սահմանադրութիւն-կոնստիտուցիա, կուսակցութիւն-պարտիա…), որ նոյնպէս դժգոհութիւնների առիթ դարձաւ: Աւելին, արեւմտահայ գրականութեան ու թատրոնի մասնագէտ Գառնիկ Ստեփանեանին առաջարկեցին ուսումնասիրութիւն գրել պրոլետարական գրող Արազիի մասին: Միջնադարեան մատենագրութեան ասպիրանտ Խաժակ Գիւլնազարեանին պարտադրեցին ատենախօսութիւն գրել նոր գրականութեան մասին: Գրաբարագէտ Սերոբ Ղազարեանը ստիպուած էր ուսումնասիրութիւն գրել, ցոյց տալու ռուսաց լեզուի դերը հայերէնի զարգացման գործում…

Աղաղակող, խայտառակ փաստերը շատ են, եւ կարիք չկայ անդրադառնալու դրանց: Կարծեմ այսչափը բաւարար է, իսկ հարցի մէջ խորանալու ցանկութեամբ կարող էիք օգտւել հարցը պարզաբանող հարուստ գրականութիւնից:

Անկեղծ բարեմաղթանքներով՝ Ա. Մադոյեան

20 մայիս 2018

 

Մեկնաբանել

Լատինատառ հայերենով գրված մեկնաբանությունները չեն հրապարակվի խմբագրության կողմից։
Եթե գտել եք վրիպակ, ապա այն կարող եք ուղարկել մեզ՝ ընտրելով վրիպակը և սեղմելով CTRL+Enter