Բաղրամյանի ներքին բակերից մեկում գտնվող իմ այս բալկոնը միակն է, որ պահպանել է նախնական ձեւը՝ առաջ չեն տվել, չեն փակել ապակիներով, չի փոփոխել գունային հիմնական երանգը։ Այս բալկոնում ամեն շաբաթ մի քանի ժամով հանգստանալու, առանձնանալու հնարավորություն է ունենալու մեկը, ում հետ զրուցելու եմ։ Նրանք ամենատարբեր ոլորտներից են, բայց նրանց ընտրությունն ամեն անգամ բացատրություն պետք է ունենա։ Զրույցի թեման տարբեր է լինելու, բայց, ում հյուրընկալելու եմ բալկոնում, ինքս չեմ ներկայացնելու․ նա պետք է իր մասին խոսի երրորդ դեմքով ու այդպես ներկայանա ձեզ։

Բալկոնում երաժիշտ Կարեն Հակոբյանն է։

Կարեն Հակոբյանը՝ երրորդ տարածությունում (ինքն իր մասին)

Ծով է եւ տուն․ ծով ու տան արանքում կա բալենու այգի (Հայաստանի բալենիներն են, բայց տարածքը Հայաստանում չի)․ այդտեղ ինքն է ապրում, արթնանում է ժպիտով, անպայման ջուրն է՝ որպես ազատ, անսահման տարածք, եւ, ենթադրում եմ, որ արդեն ինչ-որ գրքեր ունի գրված տարբեր անունների տակ․․․

Եվ կան այլ ստեղծագործություններ այլ անուններով, եւ մարդիկ չեն էլ հասկանում՝ այս մարդն ով է, անունն ինչ է, ինչ մասնագիտություն ունի․․․ Եվ ինչու՞ է այդքան սիրում այդ բալենու այգին։

Եթե մի օր իրեն հանդիպեցի այդ տարածքում, շատ ուրախ կլինեմ։

«Կարենն այստե՞ղ է»․ այս հարցը տարվա ընթացքում մի քանի անգամ հնչում է մեզ ծանոթ շրջանակներում։ Այս անգամ որտեղի՞ց ես գալիս։

Այս անգամ հետաքրքիր տեղից եմ գալիս։ Մի խումբ հայտնի արվեստագետների (տարբեր երկրներից ենք, բայց երկար տարիների ընկերներ) մտքով անցել էր Նյու-Յորքից մեքենայով գնալ դեպի Լոս-Անջելես եւ վերադառնալ։

Արդեն հետաքրքիր է։

Շատ հետաքրքիր էքսպերիմենտ էր, որովհետեւ մինչ այն պահը, երբ չհայտնվեցինք մեքենայում, եւ այն չշարժվեց, դեռ չէի հավատում, որ լինելու է։ Երկու հոգի գալիս էին Գերմանիայից՝ Էլլան եւ Օլիվյեն, մյուսը՝ Սոյանգն էր, որ պիտի Կորեայից գար, Հարութը դե Ամերիկայում էր, իսկ ես մեկնում էի Նյու-Յորք։

Երբ դեռ Մոսկվայի օդանավակայանում էի եւ հեռախոսով զրուցում էի Հարութի հետ, պարզվեց, որ մեր վաղեմի երազանքի իրականացումը ստացվում է։ Ես մեկ ամսով էի մեկնելու Նահանգներ, բայց ճանապարհորդությունը տեւեց շատ ավելի երկար՝ մոտ 8 շաբաթ։

Հենց այդ 8 շաբաթվա ընթացքում էլ Հայաստանում տեղի ունեցավ հեղափոխությունը․․․ Մենք հետեւում էինք ճանապարհորդության ողջ ընթացքում։

Ճանապարհորդություն Ամերիկայի երկայնքով եւ հեղափոխություն Հայաստանում։

Շատ տարօրինակ իրավիճակ էր, որովհետեւ ողջ ճանապարհին «Ազատության» ռադիոկայանի ուղիղ եթերներին էինք հետեւում հինգ հոգով, եւ ես ու Հարութը բնականաբար թարգմանում էինք կատարվածը։

Թարգմանելի տե՞քստ էր օտարի համար։

Կարող ես պատկերացնել, թե ինչքան բան էինք բացատրում թարգմանությանը զուգահեռ։ Հետաքրքիրն այն էր, որ այդ նույն օրերին Թրամփի նախաձեռնությամբ Կորեայի նախագահներն էին հանդիպում։

Սոյանգը մեզ պատմում էր Կորեայի հեղափոխությունից։ Հետո հանկարծ ասաց, որ հեղափոխությունից անմիջապես հետո այնտեղ ձերբակալեցին նախկին նախագահին, ապա կոռուպցիայի մեղադրանքով ընտանիքի անդամներից։ Մենք ասացինք, որ մեր դեպքում դա բացառված է․․․

Առհասարակ ունեցած փորձի հետաքրքիր փոխանակում էր գնում, բնականաբար, ամեն րոպե ցանկություն կար կիսատ թողնել ճամփորդությունն ու այդ պահին լինել Հայաստանում, բայց գիտեի նաեւ, որ Նյու-Յորքում ուղղակի սպառողականությունը չենք լրացնում, այլ մի ուրիշ «ճամփորդության» միջով բացահայտում ենք շատ բաներ, որն արդեն արդարացնում էր մինչեւ վերջ գնալու մեր ցանկությունը․․․

Պատմութունը շատ հետաքրքր էր, բայց հարցի մյուս կողն էլ կա․ նույնիսկ, եթե ամիսներ շարունակ Երեւանում ես, քեզ տեսնելու պահին տպավորություն է, թե նոր վերադարձար։

Հետաքրքիր բան ես նկատել։ Իսկապես հաճախ է լինում, որ եկել եմ ու չեմ գնացել, բայց մարդիկ ասել են՝ այս երբ եկար, երբ ես արդեն ամիսներ շարունակ այստեղ էի։

Հիմա հասկանում եմ, որ, այսպես ասած, տարածքս չունեմ, ու, նույնիսկ, եթե սա իմ տարածքն է, այդ տարածքում ես «ճամփորդ» եմ ընկալվում․․․ Ճամփորդի դերը սոցիալական բարդ պատմություն է ստեղծում ինքդ քեզ համար, որովհետեւ որեւէ մեկը չի հասցնում քեզ հետ հույս կապել կամ նախագիծ մտածել, շարունակական մի այլ բան․ իր պատկերացման մեջ դու անընդհատ «ճամփորդ» ես։

Երգելու նման է․․․

Հա, շատ նման է։ Երբ տարիներ առաջ Վահրամի հետ համագործակցությունը ստացվեց, այսպիսի պատմություն եղավ․ Նյու-Յորքում էի, Վահրամը զանգեց, ասաց՝ կարող ես վտարման հետ կապված մի երաժշտական գործ գրել, բայց պիտի նկարես։ Ես միանգամից ասացի՝ իհարկե, կարող  եմ, որովհետեւ շատ լավ գիտեի՝ ինչ է նշանակում վտարում, եւ ինձ համար այն միանշանակ պատկերային էր․․․ Երբ փախուստի մեջ ես՝ անկախ նրանից՝ որտեղ ես։

Հենց փախուստի մեջ լինելն է ինձ ճամփորդ դարձրել․ այդ ճանապարհի ընթացքում է, որ հասկանում ես՝ ինչից ես փախչում, արդյոք փախչում ես, թե չէ, գուցե  հետդ ես տանում այն, ինչից փախչում էիր։

Այդպես հասկացա նաեւ, որ Վահրամի ասածը պիտի Նյու-Յորքի մետրոյում կատարեմ, որովհետեւ ինձ համար մետրոն եղել է ձայնս ֆորմայի մեջ պահելու տարածքը (երբ Վիշնեւսակայայի դպրոցում էի սովորում, հատվածները Մոսկվայի մետրոյի տարածքում էի փորձում)։

Մետրոյի ակուստիկան արտակարգ է, ոչ ոք գլխի չի ընկնում, որ ձայնը քեզնից է դուրս գալիս, որովհետեւ կոնտր-տենոր ձայնի հնչեղությունը կանացի ձայն է նման․․․ Դա ուրիշ վայելք է, քանի որ կա միշտ զարմացող հանդիսատեսը։ Բացի այդ, մետրոյի տարածքը ժամանակավոր է, եւ դու տարածության մեջ ձայնիդ հետ ուղիղ հարաբերություն ունես․ դահլիճ չի, դասարան չի, որտեղ դու պիտի մտնես ու կատարես։

Մետրոյի կայանում ոտնաձայները լսելի են։

Իմ ոտնաձայններն են իմ ռիթմը։ Քայլը միշտ է ռիթմ ստեղծում, իսկ ռիթմից երգ է ծնվում։

Հեղափոխությունն էլ քայլից սկսվեց։

Հա․․․ Ա՜յ երգ ծնվել է այդ ընթացքում, թե չէ, չգիտեմ։

Երգը կարո՞ղ է հեղափոխության ժամանակ ծնվել։

Ինձ թվում է՝ երգը պիտի ծնվի հենց հեղափոխության ժամանակ՝ հեղափոխության հարաբերությունից։ Բոլոր այն երգերը, որոնք ստեղծվում են հետո, արդեն հեղափոխական երգեր չեն․ հեղափոխության պրոպագանդան են կամ հանձնարարություն, կամ ուղղակի երգ ստեղծելու նպատակի իրականացում։

Երբ եկար Միացյալ նահանգներից, հիմնական իրադարձություններն արդեն ավարտվել էին։ Առնչությունները, հարաբերություններն ու զրույցները, որոնք սկսեցին ծավալվել տեղի ունեցածի շուրջ, ի՞նչ բնույթի էին, ի՞նչն էր քեզ ամենից շատ հետաքրքրում։

Ինձ թվում է՝ շատ բարդ պահի հետ եկա․ վերադարձել էի այն մտքով, որ բոլորի դեմքին տեսնելու եմ ուրախություն ու բերկրանք, իսկ ինձ մնալու է հարցնել՝ «բա էդ ոնց էղավ», ու, այդ հարցի պատասխաններին զուգահեռ, ինքս էլ մաս էի դառնալու․․․ Ցավոք, այդ բերկրանքն ու ուրախությունը չտեսա․ գուցե դա եղել էր իմ վերադարձից մեկ-երկու շաբաթ առաջ։ Հիմա վտանգի զգացում ունեմ․ արդյոք կարողանալու՞ ենք պահել այն, ինչ ունեցանք։

Սա՞ է հիմնական անհանգստությունդ։

Մյուս անհանգստությունս այլ է․ այն ինձ արդեն մարմնապես է կաշկանդում։ Ես ուզում եմ շատ պարզ լինեմ ու ասեմ, որ, որպես ստեղծագործող, բացառում եմ տեղի ունեցող ցանկացած բռնություն եւ կաշկանդվում եմ այն պահին, երբ հասարակությունը փորձում է արդարացնել այդ բռնությունը։

Միջանկյալ պիտի ասեմ նաեւ, որ երկար տարիներ համերգ տալուց առաջ անպայման հարցազրույց եմ տվել, որտեղ սուր անկյուններով նշել եմ այն ամենը, ինչին դեմ եմ․․․ Դրանից հետո նոր բեմ եմ դուրս եկել։

Ինձ համար կարեւոր է հետեւյալը՝ այն մարդը, ում արած գործողությանը ինքս դեմ եմ, իմ հանդիսատեսը պիտի չլինի, եւ այդ մարդը նախապես պիտի իմանա իմ դիրքորոշումը։ Երբեք չեմ ցանկացել, որ իմ հանդիսատեսի մեջ լինի քաղաքացի ծեծող ոստիկան, զինվորին ծեծող գեներալ կամ իր ընտանիքի անդամ, երբեւէ իմ հանդիսատեսի մեջ  չեմ ցանկացել տեսնել ազգայնականի, ով ունի իր պատկերացրած «հայի տեսակը» եւ «հայրենասիրությունը» եւ, որի համար կարող է «բերան ջարդել»։

Սա շատ եմ կարեւորել միշտ, եւ, որպես երգիչ անգամ, պիտի դեռ այն ժամանակից պարզ լիներ իմ հասարակական, քաղաքացիական արժեքներն ու դիրքորոշումը։ Հույս եմ ունեցել, որ գալու է պահը, երբ հասարակությունն իմ փոխարեն լուծելու է այս հարցը, ու ես այլեւս կարիքը չեմ ունենալու խոսել սրա մասին, հետո նոր բեմ բարձրանալ։

Այս պահին նույն վտա՞նգն ես զգում։

Հասարակությունն էլի չի կարողանում այդ դերը խաղալ․ ինձ համար տխուր հանգամանք է։

Կուզեի, որ նոր Հայաստանում «հպարտ քաղաքացի» շեշտադրումը բացատրվեր, բացատրվեր մասնավորապես ինչ է «հպարտը» եւ ինչ է «քաղաքացին»․․․ Որովհետեւ, եթե դու հանրահավաքի եկած միլիոն մարդու, «հպարտ քաղաքացի» ասելով, բացատրություն չես տալիս, կարող ես ունենալ «հպարտ» մարդկանց, ովքեր իրենց պատկերացրած «հպարտությունն» են տեղավորում հասարակական տարածքում․․․ Դա կարող է առհասարակ կապ չունենալ «քաղաքացու» հետ։

Եվ ավելին՝ «հպարտը» հնարավոր է՝ ավելի կարեւորվի, եւ այդ ազատագրված «հպարտ» մարդը թույլ տա իրեն շատ բաներ, որովհետեւ չհասկացավ՝ ինչ է «քաղաքացին»։ Ուրեմն արդեն վտանգ կա։

Համակարգ եւ «հպարտ», համակարգ եւ «քաղաքացի», համակարգ եւ «հպարտ մարդ», «հպարտ քաղաքացի»․ բախումներ չկա՞ն։

Բախում անպայման կա, բայց համակարգի՝ նախ որպես արժեքի բախումն է արդեն։

Հետսովետական Հայաստանն ունի 25 տարվա պատմություն․ սա քիչ չի, որպեսզի ձեւակերպենք՝ նաեւ ինչն ենք հեղափոխում, հատկապես եթե օգտագործում ենք «հեղափոխություն» տերմինը։ Կոռուպցիայի դեմ պայքարը, ընտրություններ չկեղծելը դեռ հեղափոխություն չի․ սրանք սահմանադրական իրացումներ են։

Եթե դու գալիս ես վերը նշված այդ բառերով եւ առաջնորդում ես մարդկանց դեպի փոփոխություն, ուրեմն կարեւոր է բացատրությունն ու բառերը բացելը։ Եվ, այո, կա համակարգերի բախում, բայց համակարգի՝ որպես արժեքների տեքստի։

Ստացվում է՝ հնի ու նորի բախումն է, եւ, ըստ էության, նոր ենք սկսում քննարկել՝ ինչ է նշանակում հանրապետություն։ Հեղափոխական պրոցեսները նոր են սկսվում․․․ Հիմա պիտի կարողանանք տեղավորել եւ պատերազմական երկրի համար «ամուր զինվոր» հասկացությունը, եւ պատերազմող երկրի համար «քաղաքացի», «հանրապետություն» հասկացությունները։

Խաղաղությունը․․․

Կարեւոր է դառնում խաղաղության տեսությունը, ամենից կարեւորը․ եթե մենք ստեղծում ենք հանրապետություն պատերազմ անվան տակ, սա լրիվ ուրիշ արժեքների շուրջ է, եւ ուրիշ համակարգ է պահանջում։ Ես չեմ կարող այդտեղ ստեղծագործել․․․

Շատ դժվար է ստեղծագործել մի տարածքում, որի նպատակը պատերազմն է, եւ լրիվ ուրիշ է ստեղծագործելը այն տարածքում, որի նպատակը խաղաղությունն է։  Երբ այս հարցադրումները պարզաբանված չեն, դու՝ որպես ստեղծագործող հանկարծ հայտնվում ես բարդ մի իրավիճակում, որովհետեւ տնից դուրս գալիս չգիտես, չես հասկանում՝ դու դուրս եկար պատերազմելու, թե դուրս եկար խաղաղություն հաստատելու։

Հարց է առաջանում․ դու քո մարմնով ի՞նչ ես, կարգախոսդ ո՞րն է, ճակատիդ ի՞նչ է գրված՝ «ես կռվող եմ», թե՞ «ես խաղաղասեր» եմ։

Հիմա դու տեղի զգացողություն ունե՞ս Հայաստանում։

Ինձ համար տեղ նշանակում է տուն, բայց երբ ինձ հարցնում են՝ որտեղ է քո տունը, բարդ դրության մեջ եմ հայտնվում։

Որտե՞ղ է իմ տունը․ այնտեղ, որտեղ իմ իրե՞րն են… Իմ իրերը տարբեր երկրներում եւ տարբեր տեղերում են։ Ուրեմն որտե՞ղ է իմ տունը։ Երեւի այն տարածքն է, որտեղ ստեղծագործում եմ, ավելի կոնկրետ՝ որտեղ իմ դաշնամուրն է, որովհետեւ ստեղծագործել կարողանալու առաջին իմպուլսս  դաշնամուրին մոտենալն ու նվագելն է։

Այդպես տունն իհարկե Հայաստանում է։ Կարող եմ այսպես ձեւակերպել․ ինչ վերադարձել եմ, ուզում եմ մոտենալ դաշնամուրին եւ ստեղծագործել, բայց մինչեւ կհասնեմ դաշնամուրին, այդ իմպուլսս արդեն կաշկանդված է, մարմինս արդեն ցավ ունի, որն ուղիղ կապված է կոնկրետ մտահոգիչ դեպքերի հետ։

Ավելի կոնկրետ․ դեպքերից մեկն ասա։

Մասնավորապես Շուռնուխի կազմակերպված բռնությունները 9 երիտասարդների նկատմամբ ․․․

Գիտե՞ս՝ տարօրինակը որն է․ այսքան տարիների ընթացքում ես չեմ տեսել, որ գյուղն այսպիսին է, որ ոտքի կանգնի, մարդ ծեծի եւ կիլոմետրերով հետապնդի, չթողնի մեքենա նստեն ու փախչեն․․ Այդպիսի բան գյուղին բնորոշ չի։

Հայաստանյան գյուղն իր մեջ ամեն ինչ տեղավորող տարածք է․ գյուղը շատ հարցերում շատ ավելի «խոհեմ» է, քան քաղաքային միջավայրն ու հասարակությունը։ Գյուղացին ունի իր պատկերացումն ու հարաբերությունը ջրի, հողի, հարեւանի հետ, ունի այլ տրամաբանություն եւ այլ մտքեր հայրենասիրության հետ կապված․․․ Ես միշտ եմ զարմացել, թե գյուղն ինչպես է տարիներ շարունակ «տեղավորում» եւ «բոզին», եւ «ղզողլանին», եւ մյուսին։ Այնպիսի պատմություններ ես լսում գյուղի մասին, որ զարմանում ես, թե ոնց են մեկտեղվում, ոնց են ապրում հաշտ, առանց բռնության․․․

Շուռնուխի պատմության դեպքում, հաշվի առնելով քիչ առաջ ասածս, հասարակությունը պիտի հարց տա՝ «էս ո՞վ սարքեց էս ամենը, եւ ո՞րն է նպատակը»։ Երբ այս հարցերը չեն բարձրաձայնում եւ քննարկում են միայն հետեւանքները, առաջ են գալիս հարձակման նոր կոչեր․․․ Արդեն ասացի, որ նման դեպքում արվեստագետի դերը շատ է դժվարանում։

Ինչու՞․․․

Ցանկացած պահի եւ ցանկացած տեղ, որտեղ բռնության դեմ կոչ ես անում, հայտնվում ես այս կամ այն դաշտում։ Այս դերը հասարակական է, բռնությանը «ոչ» ասողները շատ պիտի լինեն, իսկ նրանք, ովքեր հասարակական կարծիք են ձեւավորում, պիտի չվախենան եւ պարտադիր խոսեն դրա մասին։

Եթե բռնություն կա, ու ես գրող եմ, հրապարակախոս, վերլուծաբան, գիտնական, չեմ կարող չանդրադառնալ սրան։ Իսկ, եթե չանդրադարձա, ուրեմն ակամայից ընդունեցի, որ իմ ժամանակներում հնարավոր է՝ ինչ-որ մեկը ճնշվեց, բռնության ենթարկվեց։

Չեզոք լինելը բացառու՞մ ես։

Չեզոք կարող է լինել իշխանությունը, չեզոք պիտի լինի լրագրողը, որը ներկայացնում է բոլոր կողմերին, ճշտում մանրամասներ, բայց հասարակությունը պիտի ունենա մարդկանց, ինստիտուտներ, որոնք արձագանքում են եւ կանգնեցնում բռնության շարունակականությունը։

Կոնկրետ Շուռնուխի դեպքերը ատելության շարունակության տրամաբանությամբ են առաջ գնում, իրավիճակը բարդացել է։ Ունենք հասարակության թիրախավորված անդամներ՝ նույն «Հայաստանի հպարտ քաղաքացիներ», որոնք ճնշվում են մեկ այլ «հպարտ» գաղափարախոսությունից։

Մեծ հաշվով՝ ինձ համար կարեւոր հարց հետեւյալն է․ մենք ցե՞ղ ենք եւ դեռ ցեղակրոնության գաղափարներո՞վ ենք հանրապետություն կառուցելու (ինչը կարծես թե նախկին իշխանական կուսակցության պաշտոնապես ամրագրած գաղափարախոսություն էր), թե՞ մենք հանրապետություն ենք կառուցելու սահմանադրական արժեքների շուրջ։

Այս հարցը սովորաբար ավելի շուտ է հնչում, բայց քո պարագայում, այսպես ասած, հասունացավ։ Քո եւ Հայաստանի հարաբերությունները։

Երկար պատմություն է։ Տասը տարեկանից օրագիր եմ պահում, եւ տուն ասվածը այս երկուսի՝ դաշնամուրի եւ օրագրիս շուրջ է։ Եթե գրիչը վերցրի ձեռքս, որ գրեմ, ուրեմն հանգիստ տարածքում եմ, այսինքն կա ստեղծագործելու համար ճիշտ դադարը։

Շատ եմ գրում, երբեք չեմ ենթադրում, որ գրածներս տպագրվելու են ու գրքի վերածվեն, բայց գրածիս անընդհատ անդրադառնում եմ։ Ստացվել է այնպես, որ գրածներս կապվում են Հայաստանում տեղի ունեցած իրադարձություններին։

Ինչու՞ սա հիշեցի, որովհետեւ «հայրենիքի» մասին հասկացել եմ Սանկտ-Պետերբուրգում սովորելիս։ Երբ գնում ես ռուսական միջավայր (այնտեղ սովորում էի կառավարում եւ ուղիղ մասնակցություն ունեի Հայաստանում տեղի ունեցող փոփոխություններին՝ երիտասարդ լինելով հանդերձ), հասկանում ես ինչ է կարոտը, ինչ է հայրենիք ասվածը, լեզուն, հայ գրողների գործերը․ այդպես իմ սերը դրսում է ձեւավորվել, որտեղ սկսեցի կարեւորել ռիթմը, երբ քայլում էի ռուսական կայսրությունում։

Կառավարումն առաջին մասնագիտությունդ է փաստորեն․․․

Հա, մի մասնագիտությունս կառավարումն է, մյուսը՝ արեւելագիտություն, երրորդն արդեն երաժշտական ուղղությունն էր։  Ասպիրանտական կոչումս, որ չպաշտպանեցի, արդեն Ազգագրության ինստիտուտում էր, թեման՝ ինձ համար անչափ հետաքրքիր՝ «Հայի մենթալիտետը պետական կառավարման մեջ»։

Հասկացա, որ եթե «հայի մենթալիտետը» կարող եմ ձեւակերել (իսկ դա հնարավոր էր, որորովհետեւ հայերը մոնոէթնիկ են, արդեն երկար ժամանակ ապրում են նույն տարածքում, կառավարման համակարգերը կան եւ զուգահեռ կա մշակութային կոլեկտիվ ինքնությունը), ուրեմն տալիս եմ հայերին մանիպուլացիա անելու հնարավորությունը, ինչը նման գիտական աշխատանքը օգտագործելի կարող էր դառնալ իշխանությունների կողմից։ Հենց սա հասկացա, թեմային զուգահեռ նաեւ հետաքրքրությունս ավարտվեց․․․

Դադար

Հայաստանում անպայման բեմադրություն եմ ուզում անել․ հենց այս մտքով էի վերադարձել Նահանգներից։ Հիմա այստեղ այդ մտքերը դադարի մեջ են, դրանից է, որ ձայնիս մեջ նյարդային, լարված ինտոնացիա կա, ինչը տանել չեմ կարողանում։ Սա նշան է, որ մի բան այն չէ, որովհետեւ քայլելիս չեմ երգում, երկու տարի շարունակ հանդիպում եմ դաշնակահարիս, բայց երգել  չեմ կարողանում։

Մարդ, ով ունի քաղաքական տեքստի հետ առնչություն, ով փորձել է հասկանալ հայի մենթալիտետը, ապա նաեւ հասկացել, որ նման տեքստը  մանիպուլացիայի գործիք կարող է դառնալ, չի կարողանում երգել․․․ Եվ հակառակը կա, չէ՞․ մարդ, ով չունի նման փորձառություն, չունի քաղաքացիական անհանգստություն, չգիտի այդ մենթալիտետի մասին խորապես, բայց երգում է․․․

Հա, լավ ձեւակերպեցիր։ Երբ տեսնում եմ ազատ ստեղծագործողի (հատապես երաժիշտի, երգիչի), ինձ միշտ հետաքրքրում է՝ այդ մարդու զգայուն մասերը ոնց են արձագանքում վատին, որը տեղի է ունենում այդ նույն ժամանակ, երբ ինքը երգելու է, կատարելու է։

Ինձ համար երաժիշտը մասնագիտություն չի․ մարդու ինդենտիֆիկացիա է։ Շատ հաճախ, որ հարցնում են՝ քո մասնագիտությունը, շեշտում եմ երաժիշտ լինելս, որովհետեւ ինքն է հենց այս վերլուծություններն անցկացնողն ու սրա միջով անցնող ստեղծագործողը։

Քո անվան դիմաց ի՞նչ գրեմ։

Գրի՛ երաժիշտ։ Շատ երաժիշտներ Հայաստանում բորբոքվում են, երբ այսպես եմ ասում, բայց ուրիշ ի՞նչ գրես։

Դադար

Արդեն մի քանի տարի է՝ ինձ կոնցեպտուալ արվեստն է հետաքրքիր․․․ Եվ շատ հետաքրքիր է ձայն, վախ, մարմին եւ հասարակություն կոնտեքստը։ Այս կոնտեքստի շուրջ արդեն մշակված դասընթացներ ունեմ, որոնք «սիտուացիաներ» եմ անվանում։ Այդ դասընթացներն անցկացրել եմ MIT-ում, Հռոմում եւ այլ տեղերում։

Մոտեցումս հետեւյալն է՝ կա կոլեկտիվ իրավիճակ (սիտուացիա), որտեղ ձայնի վիբրացիան եւ համատեղ ստեղծված մարմինն ու ձայնը կարողանում են փոխել, տրանսֆորմացնել տարածքը։

Ինչ-որ առումով նկարագրեցիր այն, ինչ անում եք Վահրամ Զարյանի հետ։

Վահրամի հետ էլ այդ նույն մոտեցմամբ տեքստին ենք առչնվել․ Վահրամը նույն մոտեցումն ունի ժեստի հետ կապված, որից էլ ծնվում է շարժումը… Ինչպես ինքն էր նշել՝ հետո այդ ամենը գնում է բեմ, եւ լաբորատորիական պրոցեսը մնում է մինչեւ վերջ։ Նույնը ձայնի հետ է կատարվում։

Այս իմաստով երկուսիս փնտրտուքն էլ նույն ուղղությամբ է։ Ինձ համար ձայնը պատկերային է, Վահրամի համար էլ, եւ, երբ ձայնից ես դուրս գալիս դեպի պատկեր, շատ հեշտ է դառնում ճիշտ գտնել այդ պատկերը։  Ձայն, մարմին եւ պատկեր․ իրար հետ եկող հոսանք է։

Իսկ վախն այդ հոսանքի մեջ ինչպե՞ս է արտահայտվում։

Առաջին սահմանափակումն է, ստեղծագործական մտքի սահմանափակումը։

Այդ առումով վախը վերլուծել պետք չի, պիտի առնչվել ու «կպնել»։ Երբ դու նկարում ես առաջին վախդ եւ խոսում այդ առաջին վախի մասին ու չես վերլուծում, եւ սա անում ես կոլեկտիվ պրոցեսում, ակամայից խումբը սկսում է ստեղծել նոր մի տարածք, որովհետեւ այլեւս վախիդ այն ֆունկցիան, որով ինքը քո մարմնին տիրում էր, անհետանում է․․․

Դրա համար վախերից եմ անպայման սկսում, բայց չեմ վերլուծում․ նշում եմ, նկարում ու թողնում, եւ դրանից հետո ինչ էլ անես այդ տարածքում, տրանսֆորմատիվ է դառնում։

Հեղափոխությունից առաջ «վախի մթնոլորտ» արտահայտությունը շատ էր շրջանառվում, հիմա՝ «իրավիճակ, իրողություն է փոխվել» արտահայտությունն է շրջանառության մեջ։  Այս «փոխված» իրավիճակի եւ այն «վախի մթնոլորտի» հարաբերությունով ամփոփենք զրույցը։ Կարծու՞մ ես՝ դեռ կա վախի մթնոլորտ՝ թեկուզ այլ դրսեւորմամբ, այլ իրողության մեջ։

Ինձ թվում է՝ կա․․․

Տրանսֆորմացվա՞ծ։

Ես վաղը կհասկանամ՝ այդ տրանսֆորմացված տարածքը կա, թե չէ, քանի որ այդ կոլեկտիվ համախոհների տոնին ներկա չեմ եղել, ֆիզիկապես բացակայել եմ (ժամանակից դուրս լինելու անհանգստությունն է)։

Մտածում էի, որ տեղի է ունեցել վախի կոլեկտիվ հաղթարահումը, եւ ստեղծվել են լրիվ ուրիշ մարմիններ․․․ Մտածում էի՝ ես գալու եմ Հայաստան, մտնելու եմ Երեւան եւ տեսնելու եմ այդ կոլեկտիվ տրանսֆորմացիան։ Չեմ տեսնում։ Վաղը կգնամ հանրահավաքին եւ կհասկանամ՝ դա տեղի ունենում է, թե ոչ։

Ընթերցողի համար նշում անեմ, որ զրույցը բալկոնում օգոստոսի 16-ին է տեղի ունենում, եւ, հանրահավաք ասելով, ի նկատի ունես նոր կառավարության 100 օրվա կապակցությամբ հրավիրած հանրահավաքը, որ տեղի կունենա Հանրապետության հրապարակում, իսկ մեր հարցազրույցը կհրապարակվի արդեն օգոստոսի 18-ին։ Հետաքրքիր կլինի այս միջանկյալ օրվա տպավորությունդ։

Գուցե վաղը մարդիկ գալիս են իրենց վախերով, հնչում է տեքստ, բայց ազատագրումն իրենց վախից, որը մեխանիզմներ ունի, տեղի չի ունենում։ Ու վերադառնում ես քո տուն ու քո ֆրագմենտի մեջ վախենում ես նույն բանից, ինչ առաջ։

Եթե տուն վերադարձար քո ասածի պես, այդ վախերը ստեղծագործության առիթ չե՞ն դառնալու։ Արդյոք այն, ինչ ասացիր քիչ առաջ, հնարավորություն չի տալիս քեզ՝ որպես ստեղծագործողի նոր տարածք «բացելու»։

Տրամաբանությամբ պիտի հենց դրան տանի։ Ասեմ ավելին՝ ակնկալում եմ, որ վաղը՝ հանրահավաքից հետ, այնքան թեւավորված կմտնեմ տուն, որ կզղջամ ասածներիս համար, թե չեմ կարողանում մոտենալ դաշնամուրին, թե չեմ կարողանում երգել․․․ Ձայնս պիտի դուրս գա, եւ ամենակարեւորը՝ նյարդային այս ինտոնացիան, որ անհանգստությամբ է պայմանավորված, պիտի որ հանգստանա։

Ուրեմն հնարավորություն կունենաս համեմատել հանրահավաքից առաջ եւ հետո ունեցած տեքստդ ․․․

Անպայման։ Շատ վաղուց հարցազրույցներ չեմ տալիս, որովհետեւ ցանկացած հարցազրույց ինձ համար իրադարձություն է․ այսինքն ես հարցազրույցի գնում եմ, երբ ուզում եմ ասել մի բան, որի բարձրաձայնումը կարեւորում եմ․․․ Եվ կա հարցազրույցից առաջ եւ հարցազրույցից հետո հասկացությունը․ հիմա այս հարցազրույցն էլ է ինձ համար տրանսֆորմացիոն տարածք․․․

Ես շատ եմ անհանգստանում, թե ինչպես են մեկնաբանվելու իմ բառերը, իսկ, եթե նման անհանգստություն կա, ուրեմն ազատ տարածքի մասին դժվար է խոսել։  Եթե միտքդ արտահայտելիս արդեն գրաքննության ես ենթարկում ինքդ քեզ, մտածում ես՝ ինչ հարձակման կենթարկվի, բառը, արտահայտությունը․․․ Արդեն լավ նշան չի։

Զրույցի ընթացքում ինքդ քեզ գրաքննության ենթարկեցի՞ր։

Չէ՛, բայց հասկանում եմ, որ ամենից խոցելի հատվածը լինելու է այն, որ ես չեմ կարողանում ստեղծագործել, եթե իմ հասարակությունը կողմ է ցանկացած տեսակի բռնության․․․