Հարցազրույց «Հոգեկան առողջության ծառայություն» կենտրոնի տնօրեն, հոգեբան Խաչատուր Գասպարյանի հետ

- Ընդունված է ասել, որ հայ հասարակությունը ղարաբաղյան պատերազմում հաղթած հասարակություն է, ընդ որում' այդպես ասում են նաեւ Ադրբեջանում: Բայց գոյություն ունի նաեւ հաղթողի սինդրոմ, որը դեռեւս չկարգավորված հակամարտության պարագայում կարող է ունենալ այն նույն ազդեցությունը, ինչ թողնում է, հավանաբար, ադրբեջանական հասարակության վրա պարտվողի սինդրոմը:

- Ազգային ինքնագիտակցության մեջ ղարաբաղյան պատերազմը, հաղթանակները շատ բան փոխեցին: Բայց կա մի խնդիր. ղարաբաղյան պատերազմում հաղթողի իմիջը խաթարվում է այն տնտեսական եւ սոցիալական կացությամբ, որի մեջ հայտնվել են մեզ մոտ մարդիկ: Հիմա նրանք, ովքեր ժամանակին շատ բան են արել հաղթանակի համար (կրել են զրկանքներ, զոհաբերություններ են արել եւ այլն) ունեն այն զգացողությունը, որ հաղթանակ եղավ, բայց դժվարությունները խորացան: Ուստի, չի կարելի միանշանակ ասել, որ ղարաբաղյան պատերազմը հաղթողի գիտակցություն մտցրեց: Մենք, թերեւս, մեր ենթագիտակցության մեջ որոշ մաքրազարդումներ արեցինք, գուցե կատարսիս եղավ մեր ազգային ինքնագիտակցության հետ: Բայց եթե փորձենք տեղափոխվել կենսական խնդիրների, ֆիզիոլոգիական պարզագույն պահանջմունքների բավարարման մակարդակ, ապա կտեսնենք, որ ղարաբաղյան պատերազմն, ընդհակառակը, սրեց ապրելակերպի, տնտեսական, սոցիալական եւ մի շարք այլ խնդիրներ:

- Բայց կարծես ոչ ոք չի առարկում այն պնդմանը, թե պատերազմի տարիներին, ընդհանրապես ղարաբաղյան շարժման առաջին շրջանում մեզ մոտ հասարակության նախանձելի, աննախադեպ միասնություն, համերաշխություն եւ հանդուրժողականություն կար, այդ շրջանը նույնիսկ անվանում են մեր ետխորհրդային ժամանակաշրջանի ամենառոմանտիկ տարիները, երբ հասարակությունը հոգեբանական համերաշխության էր հասել:

- Ցանկացած հեղափոխություն ունի հերոսական փուլ, մենք նույնպես անցել ենք այդ փուլը: Բայց մենք պետք է մասնատենք, թե ո՞ւմ մասին ենք, այնուամենայնիվ, խոսում' նրա՞նց, ովքեր իսկապես պաշտպանել են մեր ազգային արժանապատվությունը Լեռնային Ղարաբաղի սահմաններում: Նրանք ուրիշ մարդիկ են, հոգեբանական բոլորովին այլ հատկանիշներով օժտված:

- Կարծում եք, որ Ձեր ասած հաղթողի իմիջի խաթարումը նրանց որակների, հատկանիշների վրա չի՞ անդրադարձել:

- Կյանքի իմաստն է նրանց համար փոխվել: Վստահ չի կարելի ասել, որ վաղը նրանք պատրաստ են նորից կանգնելու, ոչ ոք չի կարող դա ասել, որովհետեւ յուրաքանչյուր ճգնաժամային իրավիճակում տեղի է ունենում հասարակության որոշ հատվածի ինքնահաստատում: Մի ամբողջ սերունդ է արդեն փոխվել, եւ մենք չգիտենք, թե այդ նոր սերնդի ո՞ր հատվածն է, քանի՞սն են, որ դեռ չեն հասցրել կայանալ, եւ նրանք առիթը բաց չեն թողնի դա անելու համար: Չէ՞ որ պատերազմի տարիներին (ես սա ասում եմ' ելնելով արդեն իմ՝ որպես հոգեբանի դիտարկումներից) կայացան մարդիկ, ովքեր չէին կայացել իրենց ընտանիքում, աշխատանքի վայրում, ովքեր խնդիրներ ունեին իրենց հուզական աշխարհում, բայց պատերազմում կայացան որպես զինվորներ եւ սխրանքներ գործեցին: Միանշանակ ընդհանրացնել' հոգեբանական իմաստով ճիշտ չէր լինի, որովհետեւ հիմնականում նման հարցերը պետք է դիտարկել անձի մակարդակով:

Ցանկացած քաղաքական իրադրություն անպայմանորեն հոգեբանորեն անդրադառնում է մարդկանց վրա, նույնիսկ եթե նրանք ամենեւին էլ քաղաքականությամբ չեն զբաղվում եւ չեն հետաքրքրվում: Ցավոք,Ղարաբաղի խնդիրը դիտվում է միայն զուտ քաղաքական տեսանկյունից, եւ դեռ ոչ ոք հաշվի չի առել այս հարցի հումանիստական, հոգեբանական եզրը: Ես հիշում եմ, որ պատերազմի տարիներին Ստեփանակերտում «Բժիշկներ առանց սահմանի» կազմակերպության պնդմամբ մենք բացել էինք հոգեբանական կենտրոն եւ շաբաթը երկու օր աշխատում էինք ադրբեջանական ընտանիքների հետ: Հիշում եմ, որ սկզբում ինձ համար, որպես մի մարդու, որը չունի քաղաքական եւ այլ նախատրամադրվածություն, որը պետք է բարյացակամ եւ պատրաստ լինի օգնելու նրանց, ովքեր ունեն դրա կարիքը, միեւնույն է, դժվար էր որպես մասնագետ ադրբեջանցիների հետ աշխատելը: Բայց նրանց երեխաների հետ հինգ րոպե շփվելուց հետո հասկացա, որ ոչնչով չեն տարբերվում մեր երեխաներից: Որպես մասնագետ' սա իմ առաջին շփումն էր ադրբեջանցիների հետ: Հետաքրքիր մի բան ասեմ. ադրբեջանցի երեխաները կարծում էին, որ Ստեփանակերտը ռմբակոծող ինքնաթիռները հայկական են, նրանք ոչ մի կերպ չէին կարող պատկերացնել, որ դրանք ադրբեջանական են, եւ հնարավոր է, որ ադրբեջանցիները ռմբակոծեն այն վայրերը, որտեղ իրենք են գտնվում: Ինչո՞ւ եմ այս ամենը ասում. երբ մենք իջնում ենք առանձին անհատների մակարդակ, ապա խնդիրները բոլորովին այլ երանգավորում են ստանում:

- Փորձը ցույց է տալիս, որ բաժանարար գծի այս եւ այն կողմը ներկայացնող առանձին անհատներ անհամեմատ ավելի հեշտ են ընդհանուր լեզու գտնում, քան խմբերը, հասարակությունները: Ինչո՞վ եք դա բացատրում:

- Յուրաքանչյուր մարդու մեջ կան ինքնության մի քանի մակարդակներ: Մեկը «ես»-ի ազգային ինքնությունն է, մյուսը՝ նրա մասնագիտական ինքնությունը, երրորդը՝ միայն այդ անձին բնորոշ, խիստ անհատական ինքնությունը եւ այլն: Առանձին անհատների շփման ժամանակ սովորաբար ազգային, մասնագիտական եւ նույնիսկ կրոնական ինքնությունն անցնում են երկրորդ պլան, խմբերով շփվելու ընթացքում ավելի կարեւոր է դառնում մշակույթը, ազգը, կրոնը:

- Իսկ եթե բախվում են այդ ինքնության տեսակնե՞րը, ասենք, երբ, մի կողմից, քո սեփական փորձը ցույց է տալիս, որ այն կողմից քեզ ծանոթ մարդը գրեթե այնպիսին է, ինչպիսին դու ես, ունի նույն հոգսերը, մտահոգությունները, բայց, մյուս կողմից, դու պարտադրված ես ընդունել քո «խմբակային» ինքնության բանաձեւը՝ ադրբեջանցին թշնամի է, հայը թշնամի է:

- Եթե Ադրբեջանում համընդհանուր հայտարարված է եւ արգելվում է այլ կերպ մտածել, որ հայը թշնամի է, ապա դա նախեւառաջ խանգարում է ադրբեջանցի մատաղ սերնդին:

- Այսինքն' Դուք ընդունո՞ւմ եք, որ «թուրքը մեր թշնամին է» բանաձեւով էլ մենք վնաս ենք հասցրել մեր մի քանի սերունդներին:

- Այո, պետք է ընդունենք, որ մենք մի շարք սխալներ թույլ ենք տվել այդ առումով: Թշնամու կերպարը առաջին հերթին վնասում է նրան, ում մոտ այն ձեւավորվել է: Մենք պետք է զգույշ լինենք մատաղ սերնդին պատմություն դասավանդելիս, ատելությունը, թշնամու կերպարի ձեւավորումը երեխայի հոգեբանության մեջ կարող է անսպասելի հետեւանքներ թողնել, ագրեսիվ դարձնել նրան: Ո՞վ իմանա, թե ինչի կհասցնի ատելությունը, զոհի զգացողությունը, որպես կանոն, ագրեսիա է առաջացնում: Ո՞վ իմանա, թե թշնամու կերպարի վրա դաստիարակվող սերունդը հետո ինչպե՞ս, որտե՞ղ եւ ո՞ւմ դեմ կդրսեւորի իր այդ ագրեսիան, գուցե սեփական հասարակությա՞ն, ընտանիքի՞ հանդեպ:

- Հոգեբանական առումով ի՞նչ բնութագիր կարելի է տալ «ոչ խաղաղության, ոչ պատերազմի» հասարակություններին: Սովորաբար դրանք ապատիկ հասարակություններ են կոչվում:

- Ապատիկ, բայց նայած, թե ի՞նչ իմաստով, գուցե մարդիկ հոգնե՞լ են քաղաքականությունից: Առհասարակ, հասարակության ընդհանրացված դիագնոստիկան շատ հիպոթետիկ է, ընդհանուր եզրահանգումը կլինի փիլիսոփայական, բայց ոչ հոգեբանական կամ կլինիկական: Մենք կարող ենք ընդհանուր որակների մասին խոսել, բայց ոչ ընդհանուր ախտորոշում տալ: Ես դեմ եմ ամեն տեսակ ընդհանրացումներին, ընդհանուր ախտորոշումներին: Բացատրեմ ավելի կոնկրետ: Պատերազմի տարիներին բոլոր երեխաները վախենում էին ռմբակոծություններից: Ես աշխատել եմ հարյուրավոր երեխաների հետ, ովքեր ռմբակոծության վախ ունեն: Բայց մի երեխա վախենում էր, որ ռումբը կընկնի իրենց նկուղը եւ կփչացնի իր հեծանիվը, մյուս երեխան վախենում էր, որ իր մորը բան կպատահի, երրորդը վախենում էր իր համար եւ այսպես շարունակ: Այսինքն' եթե մենք ասում ենք, որ պատերազմի ժամանակ երեխաների մոտ ռմբահարումից վախի բարդույթ է առաջանում, կամ երկրաշարժ վերապրած երեխաների մոտ առաջանում է սեյսմոֆոբիան, ապա մենք դարձյալ ընդհանրացնում ենք, մինչդեռ դրանց դրդապատճառներն են տարբեր, անհատական մակարդակում այդ ընդհանուր բնութագրումը կարող է տարբեր երանգներ ունենալ:

- Այդ դեպքում ատելությունն էլ կարող է ընդհանուր լինել, բայց անհատական մակարդակում այն կարող է ունենալ իր տարբեր մոտիվները: Ասենք' պատերազմում զավակ կորցրած ադրբեջանցի կամ հայ մայրերը կարող են ատել իրենց այդ կորստի համար, մյուսը կարող է հայատյաց կամ ադրբեջանատյաց լինել, որոհետեւ զրկվել են սեփական տնից-տեղից եւ այլն: Հետեւաբար, եթե խորքում մոտիվները տարբեր են, ապա ինչպե՞ս պետք է «պատրաստել» հասարակություններին կարգավորմանը, հնարավո՞ր է ընդհանուր միջոցներով հաղթահարել միմյանց նկատմամբ թշնամական վերաբերմունքը:

- Դա կախված է նրանից, թե ո՞ր ինքնությունից ենք մենք ելնում: Եթե ազգային ինքնությունից, ապա այնտեղ կարող են լինել ադրբեջանաֆոբիական կամ թուրքաֆոբիական էլեմենտներ, բայց եթե ելնում ենք մեր մասնագիտական ինքնությունից, ապա այս մակարդակում նման ֆոբիա կարող է չլինել: Մեզ որոշ ուղղվածություն է հաղորդում այն բազիսը, որն ավելի ակտիվ է, մենք վարվում ու մտածում ենք այդ ինքնությանը համապատասխան: Եթե «փոխում ենք» ինքնության մակարդակի ալիքը, ապա կարող ենք հայտնվել բոլորովին այլ զգացողությունների եւ մտքերի դաշտ: Ազգային ինքնության դաշտում կան արդեն ձեւավորված ստերեոտիպեր:

- Այսինքն' բավական է փոխել ինքնության ալիքը, եւ հնարավո՞ր կլինի լուծել թշնամանքի խնդիրը:

- Ինչպես արդեն ասացի, այս հակամարտությունը հումանիստական առումով մենք չենք քննարկել: Ցանկացած աղետ ունի մի շարք ասպեկտներ՝ ֆիզիկական, հոգեբանական, հումանիստական եւ այլն, եւ դրանք պետք է քննարկել: