ժամանակակից արվեստի Վենետիկի 54-րդ բիենալեում Հայաստանն այս տարի առաջին անգամ ներկայացված էր պետության հովանու ներքո: Հայաստանի տաղավարի վրա աշխատել է բոլորովին նոր կուրատորական խումբ. համադրողներն արդեն Հայաստանում են: Այս օրերին դեռ շարունակվում են քննարկումներն այն բանի շուրջ, թե որքանով է նրանց հաջողվել ներկայացնել Հայաստանի ժամանակակից արվեստը Վենետիկի միջազգային ֆորումում: Այս եւ այլ հարցերի շուրջ մենք զրուցեցինք համադրողներ Նազարեթ Կարոյանի եւ Ռուբեն Արեւշատյանի հետ:

Ինչպե՞ս է ստացվել բիենալեում հայկական տաղավարի ցուցադրական մասը:

Նազարեթ Կարոյան - Չհաշված առանձին էլեմենտներ՝ ինստալացիաների աքսեսուարների հետ կապված, որ մի քիչ ավելի որակյալ, ծանր, թանկարժեք նյութեր կամ տեխնիկական սպասարկող միջոցներ կարող էին լինել, կարելի է ասել, որ մենք կարողացանք կառուցել այն, ինչ ուզում էինք:

Ռուբեն Արեւշատյան - Մենք կարող ենք խոսել փաստերի մասին, թե ինչպես է նկատվել տաղավարը: Նախեւառաջ՝ այս տարի նախկին Մուրադ Ռաֆայելյան վարժարանում իր մասշտաբներով իսկապես աննախադեպ բացման արարողություն էր: Երեք հազարից ավելի մարդ է այցելել բացման օրը: Բայց բացումից հետո ենթադրվում է ավելի լուրջ հատվածը, այսինքն` թե ինչքան երկար տաղավարը կկարողանա իր շուրջը հետաքրքրություն պահել:

Օրվա ընթացքում միջինը 100-120 այցելու էր մտնում տաղավար, դա նույնպես հաճախելիության աննախադեպ ցուցանիշ էր: Բացի այդ, տաղավարի մասին որոշակի ասեկոսեներ կային բիենալեի այցելուների պրոֆեսիոնալ դաշտում, ըստ մեզ հասած տեղեկությունների` պոզիտիվ գնահատականներ էին հնչում: Այդ կարծիքները նաեւ նշվեցին իտալական մամուլում առաջին իսկ օրերին, մասնավորապես ասվում էր, որ պոստսովետական երկրներից ամենահետաքրքիրը հայկական տաղավարն էր:

Փաստորեն, բիենալեում Հայաստանը դեռ շարունակու՞մ է ընկալվել որպես հետսովետական երկիր:

Ն. Կարոյան - Գոնե մի քանի տարի շարունակ դա այդպես եղել է, մոտ տասը տարի: Դա արտահայտվել է կոնկրետ արվեստի գործընթացներով, բայց մինչեւ հիմա էլ գոյություն ունեն իներցիաներ, հատկապես Արեւմուտքում, ովքեր շարունակում են դեռեւս մեզ նայել իբրեւ հետխորհրդային տարածք, բայց արդեն ցույց տրվեց, որ նույնիսկ փոքր ռեգիոնում Վենետիկի բիենալեի շրջանակներում ինչքան մեծ տարբերություններ կան երեք երկրների մոտեցումների մեջ:

Ռ. Արեւշատյան - Հետսովետականի հարցը իրապես շատ բարդ հարց է, այսինքն` այն ձեւակերպումը հետսովետականի, որ ձեւավորվել էր 15-20 տարի առաջ, այսօր ապրում է որոշակի վերաիմաստավորում: Նույն հայկական տաղավարն, ըստ իս, վերջին հաշվով անդրադառնում էր հետսովետական փորձին` միեւնույն ժամանակ փորձ անելով վերաիմաստավորել սովետական իրավիճակի թողած ժառանգությունը թե պոզիտիվ, թե նեգատիվ առումով: Վերջին հաշվով, արտիստական մոտեցումները որոշակի առումով նաեւ անդրադառնում էին այն ունիվերսալություններին, որը սովետական իրականությունն առաջարկում էր:

Ձեր կոնցեպտի մեջ էր մտնում արդիության շուրջ քննարկումների շարք ստեղծելը, հաջողվե՞ց Ձեզ դա անել:

Ն. Կարոյան - Մենք 4 կոլեկտիվ քննարկում էինք նախատեսել, եւ մինչեւ մեր Վենետիկ գնալը, արդեն հայտնի էր, որ մենք մեր ծրագիրը չպիտի կարողանանք կատարել կազմակերպչական եւ ֆինանսական խնդիրների պատճառով: Հույս ունենք, այնուամենայնիվ, մեկ քննարկում կազմակերպել սեպտեմբերի սկզբներին, որն ավելի շատ կվերաբերի ազգային տաղավարներում առկա խնդիրներին` կապված մասնավորապես արվեստի, արվեստի դաշտի, կազմակերպչական կառուցվածքների, ի վերջո, պետության հետ, որովհետեւ սկանդալային պատմություններ եղան՝ մասնավորապես կապված մեր հարեւան երկրների տաղավարների հետ: Սկանդալը կապված էր տաղավարներին քաղաքական վերնախավի միջամտության հետ, այսինքն` իշխանության մի գրկախառնություն էր արվեստի դաշտին, որից արվեստի դաշտը խեղդվում էր:

Օրինակ` Ադրբեջանի տաղավարում մինչեւ բացումն արդեն բավականին մեծ միջամտություն էր եղել կուրատորի աշխատանքին, անգամ մի արվեստագետի ստեղծագործությունները հանվեցին բացման նախօրյակին: Մոտավորապես նմանատիպ պատմության մեջ նաեւ Վրաստանն էր, որտեղ արվեստագետը պարզապես երկրի նախագահի կողմից առաջադրված մեկն էր: Սրանք խնդիրներ են մի կողմից` ռեգիոնալ, մի կողմից` ինչ-որ առումով գլոբալ, որ արվեստի դաշտի եւ քաղաքական դաշտի հարաբերություններին է վերաբերում, արվեստի ներկայացուցչական խնդիրներին, արվեստագետների եւ կուրատորների հարաբերություններին:

Ռ. Արեւշատյան - Ադրբեջանի տաղավարի հետ կապված այդ սկանդալը չմնաց տաղավարի ներսում: Նման միջամտությունից հետո Թուրքիայից հրավիրված համադրողը հանդես եկավ բաց նամակով, որտեղ նա խոսում էր այն մասին, որ բիենալեն ռադիկալ արտիստական գաղափարների արտահայտման վայր է, եւ եթե ինչ-որ երկրներ պատրաստ չեն դրան, ավելի լավ է ընդհանրապես զերծ մնան բիենալենի մասնակցության հայտեր ներկայացնելուց:

Իսկ մի քանի օր անց, այն բանից հետո, երբ Սահակաշվիլին ակամայից դարձավ Գրիգոր Խաչատրյանի պերֆորմանսի մասնակից եւ սուբյեկտ, մենք իմացանք մի հետաքրքիր խոսակցության մասին, երբ Սահակաշվիլին զրուցել էր Իտալիայից իր իսկ կողմից հրավիրված Վրաստանի տաղավարը համադրողի հետ եւ նրան հարցրել, թե Հայաստանի տաղավարն ում կողմից է կազմակերպված, ովքեր են համադրողները, արդյոք նրանք իշխանական թեւի՞ց են, թե՞ օպոզիցիոն:

Այդ առումով կարելի է փաստել մի հանգամանք, որ տաղավարը քաղաքական տեսանկյունից եւ գաղափարական առումով ազատ էր եւ կարողանում էր այդ ազատությունները պրեզենտացնել, այսինքն` արտիստները ներկայացված էին իրապես լիարժեք ձեւով եւ կարողանում էին իրենց պոզիցիաները առաջ քաշել, վերջիվերջո, մեր կողմից էլ առաջարկված կոնտեքստը բացում էր բազմաթիվ սուր խնդիրներ` սոցիալական, քաղաքական, տնտեսական հարցերի շուրջ: Եվ այդ դիսկուրսը, որը մենք կարողացանք բացել, մինչեւ օրս էլ փակ չէ, եւ մենք գտնում ենք, որ այն դեռեւս շարունակվելու է: Այն ձեւավորելու է նաեւ որոշակի դիսկուրսիվ դաշտ նաեւ տեղային միջավայրում:

Ինչպիսի՞ փոփոխություն է կրել Հայաստանի ներկայացուցչությունը բիենալեում այն բանից հետո, երբ մշակույթի նախարարությունն իր ձեռքը վերցրեց ազգային տաղավարի պատասխանատվությունը:

Ն. Կարոյան - Ժամանակակից արվեստը մինչեւ հիմա ինքնին, զուգահեռ մի գոյություն էր: Այսինքն` գոյություն ունի ժամանակակից արվեստի միջավայր` ստեղծված էնտուզիաստների ջանքերով, արվեստագետներ, կուրատորներ, քննադատներ, որոշ կենտրոններ, որոնք որեւէ ձեւով կապ չունեն պաշտոնական մշակույթի, մշակութային ենթակառուցվածքների հետ: Պետությունը բաց չի եղել այդ փոփոխությունների առաջ:

Թերեւս, բիենալեն առաջին դեպքն է, երբ նման փորձ է կատարվում, թեկուզեւ վախվորած, որպեսզի տեղի ունենա փոխանակություն արվեստի դաշտում ծնվող գաղափարների, պատկերացումների, դիսկուրսների, ֆորմաների եւ կառավարության, իշխանության կառուցվածքների միջեւ, այսինքն` կառավարական, նախարարական կառուցվածքները որքանո՞վ են ի վիճակի, ընդունակ այդ տիպի դիսկուրսների, այդ տեսակի խոսակցություններ, ֆորմաներ կամ էսթետիկա կրել իրենց մեջ, արդյոք ջարդուփշուր կլինե՞ն դրանցից, թե՞ ոչ, կամ կխեղդե՞ն այդ դիսկուրսները, թե՞ ոչ: Այս խնդիրն է դրված:

Ռ. Արեւշատյան - Վերջին հաշվով, դա չի վերաբերում ընդհանրապես պետությանը, պաշտոնական մշակույթը ռեպրեզենտացնող հասարակության հատվածին, խոսքը վերաբերում է հասարակության մեջ ընդհանրապես արմատացած գիտակցությանը` ինչպես է, նախեւառաջ, պրոպագանդվում ժամանակակից արվեստը: Միեւնույն ժամանակ, տարիների ընթացքում մի բան արդեն ակնհայտ էր դառնում, որ դա մի դաշտ է, մի իրավիճակ, որի հետ պետք է, վերջիվերջո, հաշվի նստել:

Ռեգիոնալ կտրվածքում Հայաստանն իրապես ունի շատ յուրօրինակ իրավիճակ, այն փոքր դաշտը, որը ձեւավորվել էր ավելի քան 20 տարիների ընթացքում եւ ունի որոշակի պատմություն, դրանք արվեստագետներ են, համադրողներ են, քննադատներ են, որ կարողանում էին այդ դաշտը պահել միայն էնտուզիազմի վրա: Մենք ձեւավորում էինք կենտրոններ, ձեւավորում էինք միջավայրեր, կենտրոնները փակվում էին, նրանք ձեւափոխվում էին ուրիշ տեսակի համակարգերի: Դաշտն այսօրվա դրությամբ ֆրագմենտացված է, բայց, միեւնույն ժամանակ, ներքին կապերի շնորհիվ կարողանում է պահել ակտիվ վիճակը: Վերջին հաշվով, համադրողների ընտրությունը կապված է նաեւ դրա հետ:

Դաշտում, այնուամենայնիվ, ինչ-որ խնդիրներ են առկա:

Ն. Կարոյան - Խնդիրները մասնավորին չեն վերաբերում, վերաբերում են համակարգին: Համակարգային մի կառուցվածք մտցնելով` հնարավոր է համակարգի մեջ որոշակի աշխատանքային իրավիճակ ստեղծել:

Օրինակ՝ “Նոր մշակութային քաղաքականություն” հիմնադրամը, որը կանգնած է Վենետիկի բիենալեի հայկական տաղավարի հիմքում, եթե սկսի գործել` որոշակի նպատակներ դնելով դաշտի հետ կապված, կարող ենք ասել` ինչ-որ մի հատված, կապված ժամանակակից արվեստի ներկայացման քաղաքականության հետ, կարող է լուծումներ գտնել: Խնդիրները Վենետիկում էլ, բնականաբար, արտահայտվեցին, բայց այդ խնդիրները այն նյութն է, որը թույլ է տալիս ինչ-որ բան անել: Մեր խնդիրներն այն էին, որ հարաբերությունները կանոնակարգված չեն, չկան ձեւավորված կառույցներ:

Ենթադրենք` մշակույթի նախարարության մեջ էքսպերտային հանրություն գոյություն չունի, այդտեղ աշխատում է միայն քաղաքական կամք, քաղաքական վեկտոր: Կոնկրետ Վենետիկի հետ կապված դժվարությունները պայմանավորված էին նրանով, որ նորմավորված չէ, այսինքն` ինչ պարտավորություններ ունի նախարարությունը, ինչ պարտավոություններ է պատվիրակում կոմիսարին, նա ինչ իրավունքներ ունի, եւ ինչպիսին պիտի լինեն կոմիսար-կուրատորներ հարաբերությունները, իրենք ինչպես պիտի հարաբերվեն, որոնք են կուրատորների անձեռնմխելի իրավունքները:

Ռ. Արեւշատյան - Բիենալեն չի սահմանափակվում զուտ ցուցադրությամբ կամ այն պլաններով, որոնց մի մասն իրականացվեց, մի մասը` ոչ: Այս տարվա հայկական տաղավարը բիենալեում հանդես եկավ որպես խնդիրների մի մեծ փաթեթ, որի հետ մենք պետք է աշխատենք եւ պետք է կարողանանք դրանք հանրայնացնել:

Աշխատանքի ընթացքում, այնուամենայնիվ, չեք խուսափել նաեւ ներքին խնդիրներից:

Ն. Կարոյան - Տակտիկական պատկերացումների տարբերություն էր՝ արվեստի դաշտում իրադրությունը փոխելու հետ կապված: Երկու մոտեցում կար` մեկը, որ անպայման հնարավոր լինի առարկայական, հետեւաբար ազդեցիկ խոսակցություն բացել, քանի որ մեզ ամեն գնով հաջողություն էր պետք Վենետիկում, եւ մյուս մոտեցումը` ընդհանրապես չլինի տաղավարը, եւ խոսակցությունն այդպես բացել:

Հիմա, որ բավականին բուռն քննարկումներ են ընթանում, արդյունքն է նրա, որ առաջին տեսակետն աշխատեց, որ պետք է այնտեղ ինչ-որ մի բան ունենանք, որ այստեղ կարողանանք խոսել: Երկրորդ տեսակետը հայտնի չէ, թե ինչ կլիներ, ես այնպիսի տպավորություն ունեմ, որ դա հուսահատություն կբերեր արվեստի դաշտի վրա, որովհետեւ ներգրավված էին մարդիկ, ովքեր առավել կարեւոր գործոններ են իրենցից ներկայացնում արվեստի դաշտում, եթե նրանց հետ չի հաջողվում ինչ-որ բան անել, նշանակում է` անհույս է:

Այսինքն` մտադրություն կար ընդհանրապես չներկայացնե՞լ տաղավարը:

Ն. Կարոյան - Այո, բացումից մոտ մեկ ամիս առաջ կանգնած էինք հրաժարական տալու առաջ, բայց մենք չգնացինք դրան` մտածելով, որ, այնուամենայնիվ, մենք հիմնադիր աշխատանք ենք կատարում, հիմնադիր աշխատանքի պահին նման ռացիոնալ մոտեցումով դժվար թե կարողանանք գոնե մի քիչ տեղից շարժել, փոփոխություններ առաջ բերել:

Ռ. Արեւշատյան - Գոյություն ունեցող ընդհանուր պատկերացումը եւ ոչ կոմպետենտությունը ժամանակակից արվեստի նկատմամբ հանրային գիտակցության մեջ հանգեցրեց արատավոր պրակտիկայի` փորձության ենթարկելու ժամանակակից արվեստի դաշտի կողմից առաջարկված նախագիծը: Հույս ունենք, որ սա կլինի փորձություններից վերջինը:

Այս տարաձայնության պատճա՞ռն էր, որ երրորդ կուրատորը՝` Վարդան Ազատյանը, հրաժարվեց աշխատանքից:

Ն. Կարոյան - Ֆորմալ առումով ինքը կասեցրեց իր գործունեությունը, բայց շարունակեց մինչեւ վերջ մեզ հետ միասին աշխատել, որպեսզի ավարտենք երեւանյան հատվածում այն, ինչ հնարավոր էր անել:

Տարաձայնությունը միայն կազմակերպչակա՞ն էր, թե՞…

Ն. Կարոյան - Զուտ կազմակերպչական, որովհետեւ կոնցեպտուալ ոչ մի բան չկա: Մենք շատ լավ ենք աշխատել, եւ այն, ինչ որ հիմա Վենետիկում կա, դա երեք հոգու կուրատորական մտահղացման արգասիքն է: Մենք կոնցեպտուալ առումով եւ արվեստագետների ընտրության առումով անցկացրել ենք մեր տեսակետը:

Մինչեւ այս տարի ՆՓԱԿ-ն էր կազմակերպում Հայաստանի տաղավարը, ինչո՞վ առանձնացավ ձեր խմբի ներկայացրած տաղավարը:

Ռ. Արեւշատյան - Նախեւառաջ, կարեւոր մի հանգամանք կա. կազմակերպչական առումով սա առաջին անգամն էր, որ պետությունն ամբողջությամբ ստանձնել էր պարտականությունը՝ բիենալեի պատրոնաժի հետ կապված: Կարելի է ասել, որ առաջին անգամ էր, որ բիենալեի կազմակերպումը ենթադրում էր նոր տնտեսություն եւ, բնականաբար, նաեւ նոր քաղաքականություն: Կոնցեպտուալ առումով նույնպես կարելի է նկատել, որ մենք փորձեցինք ինքնության խնդիրներից փոխել մեր վեկտորը եւ անդրադառնալ անձին: Սա ամենակարեւոր տարբերությունն է, որ կարելի է տեսնել ՆՓԱԿ-ի կազմակերպած տաղավարների եւ այս տարվա տաղավարի միջեւ:

Ն. Կարոյան - Առավել հանրային բնույթ էր կրում իրականում, որոշումների ընդունմանը մասնակցում էին մի շարք մարդիկ, եւ, վերջիվերջո, փոխադարձ համաձայնեցումների արդյունք էր` երեք կուրատորներ, կոորդինատորներ, կոմիսար, որոնք ունեն տարբեր փորձառություններ, տարբեր մշակույթներ, ժամանակակից արվեստի մասին տարբեր գիտելիքներ: Մինչ այդ ՆՓԱԿ-ում նվիրյալ մարդկանց, մի զույգի, ընտանիքի որոշում է եղել, եւ ազդեցությունը եղել է այնքանով, որ իրենք իրենց վրա են ազդել, փակ կառույց էր: Հիմա շատ ավելի հանրային է, եւ հնարավորություն կա ընտրությունն արդյունավետ իրականացնելու:

Ռ. Արեւշատյան - Նույնիսկ այն խնդիրների քննարկումը, որոնք բուռն ընթանում են այսօր, նույնպես վկայում է այս տարվա բիենալեի առավել հանրային լինելու մասին: