Վերջերս ականատես եղա Երեւանի պետական համալսարանի մի քանի աշխատակիցների բանավեճին կրթական բարեփոխումների մասին։ Առիթը բարեփոխման հերթական փուլը` այսպես կոչված կրեդիտային համակարգի ներդրումն էր։ Հիմնական պնդումն այն էր, որ «խորհրդային կրթական համակարգն աշխարհում լավագույնն էր», եւ այն փոխելու կարիք չկար։

Բազմաթիվ են այդ կրքոտ հավաստիացումները կասկածի ենթարկող հարցերը։ Մի՞թե կրթական համակարգն իր բաժին մեղքը չուներ խորհրդային համակարգի փլուզման գործում։ Ինչու՞ այսօր կրթության ճակատագիրը տնօրինողները, որոնք հենց այդ «լավագույն» խորհրդային կրթության համակարգի ծնունդ են, չունեն բարեփոխման սեփական գաղափարներ եւ արեւմտյան մոդելների անհաջող նմանակումից բացի, այլ բանի ընդունակ չեն։ Հայաստանը հիմա ունի՞ խորհրդային ժամանակի մակարդակի անվճար կրթություն ապահովելու նվազագույն կարողություն… Մյուս կողմից` կրթական համակարգերը ոչ մի տեղ էլ նույնը չեն մնում, փոխվում են, եւ ամբողջ աշխարհում կատարվող փոփոխությունների առավել ցայտուն առանձնահատկությունը կրթության ոլորտի աննահանջ կոմերցիալացումն է, որի դրսեւորումներից մեկն էլ հենց կրեդիտային համակարգն է։ Այսօր խոսել խորհրդային կրթության համակարգի կատարելության մասին, նշանակում է անտեսել շատ այլ բաներ եւս, այդ թվում` այն արմատական փոփոխությունները, որ իրենց հետ բերում են կրթության ոլորտ ներխուժող տեղեկատվական եւ հաղորդակցական տեխնոլոգիաները։

Բայց ինձ հետաքրքրողն այստեղ խորհրդային անցյալի նկատմամբ այդքան անմիջական վերաբերմունքն է (կարեւոր չէ, ի վերջո, այդ անցյալը գովաբանու՞մ են, թե՞ մերժում), նրա այդքան չմիջնորդավորված վերապրումը։

Հասկանալի է, որ խորհրդային շատ բան դեռ տեւում է` մակերեսին թե խորքում, եթե նույնիսկ մենք չենք նկատում։ (Սա միայն հայկական երեւույթ չէ, իհարկե, եւ ինչպես վկայում են հետազոտողները, բնորոշ է նույնիսկ բալթյան երկրների «նոր եվրոպացիներին»։) Մտահոգիչը ոչ հեռավոր անցյալի նկատմամբ միջնորդավորված վերաբերմունքի, պատմական անդրադարձի անկարողությունն է, ներկայի եւ այդ անցյալի միջեւ նրբին տարբերակումներ ու սահմաններ մտցնելու անընդունակությունը, որի նպատակը պիտի լիներ ոչ թե ներկան` որպես միանգամայն նոր բան, անցյալից կատարելապես տարանջատելը, այլ ներկա իրողությունների եւ խորհրդային անցյալի միջեւ փոխհարաբերություններ հաստատելը, շարունակականությունն ու տարբերությունները նշանակելը եւ ձեւակերպելը։

Գլոբալացման ընթացքի մեջ կողմնորոշումներ ու միտումներ գտնելը, համեմատություններ անելն ու նախապատվություններ ճշտելը հնարավոր է միայն արդիականացման խորհրդային նախագծի արդյունքների վերագնահատման հիման վրա։ Դա է մեր անցյալը, որը մեզ ինչ-որ ձեւերով կապում է գլոբալ փոխակերպումների նախընթաց փուլերին։ Խորհրդային անցյալի հետ նմանօրինակ երկխոսությունը թույլ կտա նաեւ լրջորեն մտածել հետխորհրդային հայ ինքնության (վերա)կառուցման, առավել եւս` հայ ինքնության քաղաքականության իրական հնարավորության մասին։

Հայաստանում խորհրդային անցյալին պատշաճ քննադատական-մեկնաբանական անդրադարձի աշխատանք, ըստ էության, չի կատարվել մշակույթի եւ ոչ մի ասպարեզում։ Եղածը ցաքուցրիվ, կցկտուր փորձեր են։ Նման ձեռնարկների կարիք զգացվում է ինչպես գրականության կամ կինոյի, այնպես էլ Երեւանի քաղաքային տարածության մշակութային հյուսվածքի ուսումնասիրման համար` հիմնվելով ժամանակակից հումանիտար գիտության տրամադրած միջոցների վրա։

Այսպես կոչված «սոցիալիստական միջավայրերի», այդ թվում` սոցիալիստական քաղաքային տարածությունների, հետազոտողներն ընդգծում են հատկապես մարքսիստական տեսության այն դրույթը, թե կեցության նյութական պայմանները որոշում են մարդկանց փոխհարաբերությունները, անհատի եւ հասարակության գիտակցությունը։ Սա նշանակում է, որ փոխելով նյութական միջավայրերը կամ ստեղծելով նորերը, կարելի է կերտել նոր մարդ, ձեւավորել նոր անհատական եւ հավաքական գիտակցություն։ Այս «միջավայրային դետերմինիզմը» թելադրում էր տարածության սոցիալականացման նախագծի կենտրոնականությունը նոր հասարակության կառուցման գործում։

Մյուս կողմից` սոցիալիստական երկրներում հողի` ազգային սեփականություն լինելը իշխանություններին մեծ հնարավորություններ էր տալիս գաղափարաբանությամբ տոգորելու տարածության ամենատարբեր ձեւերը` բնակարանից եւ աշխատատեղից մինչեւ հրապարակներ ու փողոցներ։

Ինչպե՞ս են փոխվում մեզ շրջապատող միջավայրերի իմաստները, ի՞նչ նոր նշանակություններ են ավելանում, ի՞նչ նշանակություններ` քիչ-քիչ ջնջվում, ովքե՞ր են շահագրգռված այդ իմաստային փոփոխությունների եւ ովքե՞ր` պահպանման համար, ովքե՞ր եւ ինչպե՞ս են պայքարում հանուն այլընտրական իմաստների… Այս փոփոխությունների ընթացքի երեք հիմնական չափումներն են` շարունակվող խորհրդային-խորհրդահայկականը եւ տարածության ազգայնացման եւ կոմերցիալացման հակընդդեմ միտումները։

Անկախության առաջին տարիների, ազգային պետության կառուցման սկզբնական փուլի համար բնորոշ էր խորհրդային անցանկալի հետքերը ջնջելու, գաղութացման առավել ցայտուն նշանները մաքրելու ձգտումը։ Հրապարակների, փողոցների եւ այլ վայրերի ու շինությունների վերանվանումները փորձ էին քաղաքի մարմնի վրա արտացոլելու ազգային պատմական անցյալը` ի դեմս փառապանծ նախնիների ու մեծ իրադարձությունների։ Այսպես պետք է փոխեր, ազգայնացներ քաղաքի պատմությունը եւ ինքը` քաղաքը։ Խորհրդային արձանների տեղահանումը պիտի առկախեր այն իմաստների եւ արժեքների հարատեւումը, որ նրանք մարմնացնում էին։

1990-ականների վերջի համար բնորոշ էր քաղաքային տարածության հախուռն կոմերցիալացումը` առաջին հերթին փողոցները եւ հրապարակները արտաքին գովազդի վահանակներով հեղեղելու միջոցով, իսկ ավելի ուշ` ժամանցի եւ զվարճանքի արդյունաբերության ձեւավորմամբ։ Այսօր քաղաքի նյութական տարածության վերակերտումը շարունակվում է կենտրոնի զանգվածային վերակառուցմամբ։ Արդյոք սա քաղաքի ազգայնացման ընթացքի շարունակությու՞նն է արդիականացման տեսքով, թե՞ կոմերցիալացման նոր փուլ, ի՞նչ խթանող ուժեր են ընկած այս լայնածավալ վերակառուցումների հիմքում։ Այս հարցերին առայժմ չեմ փորձում պատասխանել։ Նկատեմ միայն, որ այս ընթացքում մեծապես սղվում է քաղաքային լանդշաֆտի պատմական չափումը, քանի որ անհետանում է մինչխորհրդային քաղաքի պահպանված հատվածների մեծ մասը։ Երեւանի հին քաղաք լինելը վերածվում է զուտ հռետորության, գրքերից, զբոսաշրջության ուղեցույցներից կամ էլ տոնակատարություններից («Երեւան-Էրեբունի» կամ «Քաղաքի տոն») ծիսական հաղորդակցությամբ ձեռք բերվող գիտելիք։

Նախկինում` Լենինի, իսկ հիմա` Հանրապետության հրապարակի խորհրդանշանային-իմաստային վերակազմակերպման այսօր էլ շարունակվող աշխատանքը խոսում է այդպիսի խնդիրների լուծման հետ կապված դժվարությունների մասին։ Լենինի արձանի, ապա նաեւ պատվանդանի տեղահանումը միայն գործի սկիզբն էր։ Այդ տեղում այլ բաներ` քրիստոնեական խաչ, ապա էլեկտրոնային ազդավահանակ տեղադրելը նույնպես ժամանակավոր լուծում էր։ Գիտենք, որ նոր արձանի համար հայտարարված մրցույթը ոչ մի հետաքրքիր առաջարկ ի հայտ չբերեց։ Հրապարակում համերգների ու ժամանցային շոուների կազմակերպումը, շատրվանների վերանորոգումը այս ջանքերի շարունակությունն են։ Սակայն նույն առանցքի վրա են նաեւ Ստեփան Շահումյանի եւ Ալեքսանդր Մյասնիկյանի արձանները, որոնք առայժմ մնում են անձեռնմխելի, բայց մեծ վերապահումով միայն կարող են ծառայել Երեւանը զուտ հայկական քաղաքի վերածելու նախագծին։

Սա խոսում է հենց խորհրդային փորձառության անշրջանցելի նշանակության մասին։ Երբ ազգայնականացումը փորձում է հաշվի չնստել խորհրդային անցյալի հետ, ապա ստացվում է վերջին տարիներին դրված ձիարձաններից մեկի «Մարշալ Հովհաննես Բաղրամյան» մակագրության նման մի բան. ի՞նչ երկրի, ի՞նչ բանակի մարշալ է հարգարժան զորավարը` կարելի է միայն գուշակել (նկատենք, որ գուշակելու հնարավորությունները ժամանակի ընթացքում ավելի ու ավելի են պակասում)։
Իհարկե, Հովհաննես Բաղրամյանը Հայաստանի մայրաքաղաքը զարդարող սակավաթիվ հերոսներից մեկն է։ Երեւանի քաղաքային տարածությունը (փողոցներ, հրապարակներ, արձաններ) վկայում է ավելի շատ մշակութային, քան ազգային-քաղաքական ինքնություն մասին։ Զգացվում է պետական եւ ազգային գործիչների պակաս։ Բայց այս պակասը Ստեփան Շահումյանով, ծովակալ Իսակովով եւ ուրիշներով լրացնելը հարուցում է այլ խնդիրներ, հուշում անտեսված ասպեկտների մասին։

Տարածության վերակառուցման եւ խորհրդային շրջանի ազգային իմաստների վերանայման բնութագրական օրինակ է հայ արդիական ճարտարապետության ամենաակնառու նմուշներից մեկի` Երիտասարդական պալատի քանդումը։ Թվում էր, թե այս կառույցն ընդմիշտ լինելու է արդիականացող Երեւանի եւ ազգային առաջընթացի խորհրդանիշներից մեկը, բայց անհետացավ` տեղի տալով մի շարք ճնշումների։ Դրանցից կարեւորագույնն այն էր, որ այս շինությունն ավելի շատ նշանակում, քան մարմնացնում էր արդիական ճարտարապետությունը, որ ավելի շատ խորհրդանշան էր, քան բնակության տարրական պայմաններ ապահովող հյուրանոց։ Եւս մի իրողություն, որը հուշում է խորհրդային անցյալի հետ երկխոսության անհրաժեշտությունը։

Հետագա դիտարկման համար ինձ հատկապես հետաքրքրական են թվում քաղաքի ողջ տարածության վրա իշխող երկու կոթողային կառույցներ` Մայր Հայաստանը («Հաղթանակի զբոսայգու» հետ միասին) եւ Խորհրդային Հայաստանի 50-ամյակին նվիրված կոթողը (Կասկադի ողջ տարածքի հետ միասին)։ Առայժմ ընդգծեմ միայն, որ սրանք տարբեր ճակատագրեր ունեցող միջավայրեր են։ Առաջինն առավելապես մնում է կապված խորհրդային անցյալի հետ` մարմնացնելով այդ անցյալի հետ հետխորհրդային ներկայի չպարզաբանված, խճճված փոխհարաբերությունները։ Երկրորդը Երեւանի` արեւմտականացման ամենացայտուն միջամտություններին ենթարկվող տարածքն է, որտեղ խորհրդային մոնումենտալիզմը «խաղաղ գոյակցում է» ազգային ճարտարապետության տարրերի եւ ժամանակակից արեւմտյան մշակույթի նմուշների հետ։