Ղարաբաղյան հակամարտության հետ կապված խորքային հակասությունների առաջին դրսեւորումը մարդկանց տեղահանություններն էին` երկու կողմերում փախստականների ու ներքին տեղահանվածների խմբերի առաջացումը:

Ինչպե՞ս են նրանք ապրում այժմ, փոխվե՞լ է, արդյոք, նրանց հուզող խնդիրների էությունը տարիների ընթացքում, ի՞նչ գործոն են նրանք հայ եւ ադրբեջանական հասարակությունների կյանքում, կարելի՞ է, արդյոք, այսօրվա փախստականների նախկին կյանքը նկատի ունենալով`ասել, որ  հայերի եւ ադրբեջանցիների համատեղ կեցությունը սկզբունքորեն հնարավոր է, թե՞, հակառակը, հենց  նրանց հետ  հակամարտության թեժ փուլի ընթացքում տեղի ունեցածը աչքի առաջ ունենալով` պետք է մեկընդմիշտ հրաժարվել մարդկանց իրենց բնակության նախկին վայրերը վերադարձնելու մտքից:  

Այս հարցերի պատասխանները կարելի է գտնել ինչպես ստորեւ տպագրվող զույգ հարցազրույցներում, այնպես էլ այն մի քանի նյութերում, որոնք դարձյալ նվիրված են փախստականներին: Փախստականների մասին նյութերը, ինչպես եւ հայ եւ ադրբեջանական հասարակությունների մեջ երկուստեք հետաքրքրություն ներկայացնող թեմաներով այլ հրապարակումները պատրաստվել են Հետաքննող լրագրողների «Ռեգիոն» կենտրոնի եւ Բաքվում Խաղաղության եւ ժողովրդավարության ինստիտուտի համատեղ ծրագրի շրջանակներում:  

Դրանք բոլորը «մեկ խնդիր` երկու հայացք» սկզբունքով տպագրվելու են «168 ժամ»-ում եւ ադրբեջանական «Նովոյե վրեմյա» թերթում, եւ հուսով ենք` հնարավորություն կտան ի մի բերելու եւ համեմատելու հակամարտող կողմերում տարածում ունեցող  կարծիքները, հասկանալու տեղի ունեցած եւ ունեցող փոփոխություններն ու գործընթացները:  

«Ռեգիոն» կենտրոն   

«Քաղաքացիություն տալուց առաջ պետք էր ինտեգրել այս հասարակությանը»

Հարցազրույց «Ա. Դ. Սախարովի անվան մարդու իրավունքների պաշտպանության հայկական կենտրոն» հ/կ-ի տնօրեն Լեւոն Ներսիսյանի հետ:

- Որքա՞ն ժամանակ եք աշխատում փախստականների հետ: Կոնկրետ ինչո՞վ է զբաղվում ձեր կազմակերպությունը: Ի՞նչ ծրագրեր եք իրականացրել, ի՞նչ կարգի օգնություն եք ցուցաբերում բնակչության այս խմբին:

- Մեր կազմակերպությունը հիմնադրվել է 1990 թ. հոկտեմբերի 9-ին ՀԽՍՀ Մինիստրների խորհրդի որոշմամբ: Մինչեւ 1994-ը այն կոչվում էր «Սախարովի անվան առաջընթացի, մարդու իրավունքների/ պաշտպանության եւ գթասրտության հայկական հիմնադրամ»: Այժմ 120 գյուղ եւ փոքր քաղաքներ ներառող մեր կազմակերպությունը երեք մասնաճյուղ ունի` Գյումրիում, Գավառում եւ Գորիսում: Կենտրոնական գրասենյակը Երեւանում է: Տարվա մեջ 10-12.000 մարդ է դիմում մեզ: Մինչեւ հիմա մենք իրականացրել ենք  ավելի քան 30 ծրագրեր, որոնք կապված են մարդու իրավունքների պաշտպանության հետ: Երեք հիմնական ուղղվածություն ունենք` իրավական, լուսավորչական, օրենսդրական: Իրավական առումով մարդկանց անվճար իրավաբանական եւ փաստաբանական օգնություն ենք տրամադրում: Լուսավորչական առումով կազմակերպում ենք դասախոսություններ, քննարկումներ, թրեյնինգներ ուսումնական հաստատություններում եւ գյուղական համայնքներում, ինչպես նաեւ` կամավորների ներգրավում եւ այլն: Մասնաճյուղերում ստեղծում ենք քաղաքացիական հասարակության դպրոցներ: Նաեւ հանրային քննարկումներ ենք կազմակերպում  հեռուստաընկերությունների միջոցով, ստեղծել ենք փորձագիտական խմբեր , կատարում  ենք ՏԻՄ աշխատանքների մոնիտորինգ, գործնականորեն բոլոր օրինական միջոցներն օգտագործում ենք մեր բնակչությանը ակտիվանցնելու, նրանց քաղաքացի դարձնելու համար, որովհետեւ մենք դեռեւս  որպես քաղաքացիներ կայացած չենք, այլ ուղղակի բնակիչներ ենք: Օրենսդրական դաշտում մասնակցել ենք մոտ 25 օրենքների ստեղծման եւ բարեփոխման: Այսինքն` կենտրոնի իմիջը բավականին բարձր է: Մեր տրամադրության տակ գտնվող 120 համայնքներում փախստականներն ու բնիկները միասին են ապրում: Վերոհիշյալ կետերը կիրառելի են նաեւ փախստականների համար: Մասնավորապես իրականացրել ենք փախստականների ինտեգրման եւ իրավական օգնության ծրագիր ՄԱԿ-ի փախստականների գծով գլխավոր հանձնակատարի (UNHCR) գրասենյակի տրամադրած դրամաշնորհով: Պարբերաբար նաեւ հումանիտար օգնություն ենք հատկացնում, հագուստ ենք բաժանում գյուղերում:

- Մեր երկրում փախստականների խնդիրներով ուրիշ ո՞ր հասարակական կազմակերպություններն են զբաղվում այսօր, փոխվե՞լ է, արդյոք, նման կազմակերպությունների թիվն անցյալ տարիների  համեմատությամբ եւ, Ձեր կարծիքով, ինչո՞վ է դա պայմանավորված:

- Փախստականներով հիմնականում զբաղվում է «Առաքելություն Հայաստան» կազմակերպությունը, որը լուծում է սոցիալական խնդիրներ: Նա UNHCR-ի գործընկերն է: Կազմակերպությունը մոտ 100 համայնքներում բժշկական կենտրոններ ունի, որոնք ծառայություններ են մատուցում փախստականներին: Մոտ 30 կազմակերպություններ միավորվել են փախստականների խնդիրներով զբաղվող կովկասյան CRINGO ցանցի մեջ, բայց նրանց գործունեությունը տարբեր է, ասենք` փախստականների օրը նշելը եւ այլն: Անշուշտ, այս խնդրով զբաղվող կազմակերպությունների թիվն ավելացել է: Սա պայմանավորված է նրանով, որ շատերն իրենց մասնագիտությամբ աշխատանք չեն գտնում, եւ նրանց թվում է, թե եթե հ/կ ստեղծեն, դրամաշնորհները գետի պես կհոսեն: Ընդհանրապես Հայաստանում միլիոնավոր կազմակերպություններ կան, որոնք մի անգամ ինչ-որ փախստականի են օգնել եւ առ այսօր ասում են, թե զբաղվում են փախստականների խնդիրներով: Տեսականորեն մեր երկրում մոտ 4500 հ/կ կա: Եթե ճիշտ խոսենք, երեւի դրանց 20 տոկոսն է գործում, մյուսները թղթի վրա են: Եւ թերեւս մեկ-երկու կազմակերպություններ կան, որոնք շարունակաբար զբաղվում են այս խնդրով եւ գիտեն, թե ինչ է շնչում փախստականը: 

- Մեր երկրում միջազգային ո՞ր կազմակերպություններն են զբաղվում փախստականների խնդիրներով, ի՞նչ ծրագրեր են նրանք իրականացնում, համագործակցու՞մ եք, արդյոք, այդ կազմակերպությունների հետ: Համագործակցու՞մ եք Ադրբեջանում փախստականների հարցերով զբաղվող կազմակերպությունների հետ:

- Այդ միջազգային կազմակերպությունները առավելապես ՄԱԿ-ի կառուցվածքային հաստատություններն են: Հիմնականում UNHCR-ն է, որը զբաղվում է զուտ փախստականների խնդիրներով: Իսկ մյուսները` կախված իրենց առաքելություններից: Վերը նշեցի UNHCR-ի` մեզ եւ «Առաքելություն Հայաստան»-ի հետ համագործակցության մասին: Բայց պետք է ասել հետեւյալը. միջազգային կազմակերպությունները հոգնել են մեզ հետ համագործակցելուց: Ոչ թե այն պատճառով, որ մենք փախստականների բավարար քանակ  չունենք, այլ որովհետեւ աշխարհում կան շատ երկրներ, որտեղ վիճակն ավելի սարսափելի է /Ուգանդա, Սոմալի եւ այլն/: Տարօրինակ է, բայց աշխարհում տարեցտարի փախստականների թիվն աճում է, ինչի պատճառ են  կոնֆլիկտները եւ պատերազմները: Միջազգային կազմակերպությունների ուշադրությունը համեմատաբար հին կոնֆլիկտների, ինչպիսին  հայ-ադրբեջանականն է, զոհերի նկատմամբ աստիճանաբար թուլանում է: Դա, թերեւս, տրամաբանական է: 

Ինչ վերաբերում է ադրբեջանական կազմակերպությունների հետ համագործակցելուն, այստեղ լուրջ խնդիր կա: 1995-97 թթ. իրավապաշտպան, հումանիտար կազմակերպություններում աշխատող շատ ադրբեջանցի գործընկերների հետ կոորդինացնում էինք մեր աշխատանքները: Հիմնական խնդիրը փաստաթղթերի վերականգնումն էր: Ադրբեջանում իմ գործընկերներից հարցում էի անում եւ ստանում  այն փաստաթղթերի պատճենները, որոնցով հայ փախստականները կարող էին լուծել իրենց խնդիրները: Բայց Ալիեւ ավագի վերջին օրերին եւ մինչ օրս նրանց  հետ շփումն արգելվել է: Նրանց մոտ պետական մակարդակով չի թույլատրվում հայերի հետ շփվել:  Համոզված եմ, որ այնտեղից շատերն ինձ կընդառաջեն, բայց չեմ ուզում նրանց «գցել»: Ես կարող եմ այստեղ հրավիրել ադրբեջանական հ/կ-ի ցանկացած ներկայացուցչի, եւ վստահ եմ, որ նրա հետ ոչինչ չի լինի, բայց թող նա փորձի ինձ հրավիրել այնտեղ... Այսպես, թե այնպես շարունակում ենք համագործակցել: Չեզոք վայրում նորմալ շփվում ենք, բայց երբ ես այստեղ եմ, նրանք` այնտեղ, մենք չենք շփվում:  

- Ո՞վ է ֆինանսավորում ձեր կազմակերպությունը: Արդյոք կառավարությունից օգնություն ստանու՞մ եք: Համեմատեք, խնդրում եմ,  ներկայիս հումանիտար օգնության չափերը, իրավիճակը նախորդ տարիների հետ:

- Առաջին տարիներին` 1993-94 թթ., երբ հ/կ-ների մասին օրենք չկար, մեզ թույլատրվում էր զբաղվել ձեռնարկատիրությամբ եւ ստացված եկամուտներն ուղղել հ/կ-ների գործունեությանը: Մենք այդպես էինք անում: Սակայն, հետո օրենք ընդունվեց, որ ձեռնարկատիրությամբ կարող են զբաղվել միայն հ/կ-ների դուստր ձեռնարկատիրական կազմակերպությունները: Բայց հասկանալի է, որ հենց այդ դուստր կազմակերպությունը սկսի փող աշխատել, հաշվի չի առնի իրեն ստեղծած հ/կ-ին: Իմ խնդիրն ամեն տարի դրամաշնորհ տվող գտնելն է: ՀՀ կառավարությունը դրամաշնորհ չի տրամադրում  իր հ/կ-ներին, իսկ եթե տալիս է, ապա միայն նրանց, որտեղ ինչ-ինչ հետաքրքրություններ ունի: Այսպես` շարունակ մտածում եմ, թե մյուս տարի ի՞նչ եմ անելու, ինչպե՞ս եմ փող գտնելու: Մեր դոնորներին միշտ առաջարկում եմ  գոնե հինգ տարով պայմանագիր կնքենք: Մի դոնորի հետ 9 տարի աշխատեցինք: Այդ ընթացքում ամեն տարի ստիպված նոր ծրագիր էի գրում, թեպետ նրանք գիտեին, որ նույն աշխատանքն ենք անում:  Ցանկալի կլիներ, որ միշտ նույն դոնորը լիներ, բայց...

Փախստականներին հատկացվող հումանիտար օգնության մասին: Ասեմ, որ ամեն տարի ՄԱԿ-ը կրճատում է իր օգնության չափը, դա բնական է: Վերջին հաշվով, այն պիտի զրոյի հավասարեցվի: Նախկինում UNHCR-ը եւ Նորվեգական խորհուրդը, իսկ մի տարի էլ` գերմանացիները, քոթեջային ավաններ կառուցեցին: Վերջիններս բացառիկ խնամքով էին անում իրենց գործը: Այսօր մոտ 150 քոթեջային ավան ունենք, յուրաքանչյուրում` 20-30, երբեմն էլ` 100 քոթեջ: Նշված կազմակերպությունները քոթեջներ էին կառուցում, իսկ կառավարությունը կոմունիկացիաներն էր ստեղծում: 

Վերջին տարիներին կառավարությունը բնակարանների հավաստագրեր էր տալիս փախստականներին, իսկ հիմա դրա փոխարեն գումար է տալիս, բայց այդպես դրամի եւ տան շուկայի գների տատանումների պատճառով փախստականը տուժում է: 

- Ին՞չ կազմակերպությունների են դիմում փախստականները օգնություն ստանալու համար` մեր երկրի հասարակական կազմակերպությունների՞ն, պետական համակարգերի՞ն, թե՞ մեզ մոտ գործող միջազգային կազմակերպություններին: 

- Հիմնականում միջազգային կազմակերպություններին: Բայց վերջիններս անմիջականորեն շատ հազվադեպ են կապվում փախստականների հետ: Նախկինում այդ կապը գերազանցապես տեղի էր ունենում հ/կ-ների միջոցով: Սրանք էին կապող օղակը: Բայց քաղաքացիություն ստանալուց հետո փախստականը խնդիրը պետք է լուծի ՏԻՄ-ի միջոցով, որովհետեւ նա արդեն պետության քաղաքացի է: Փախստականի կարգավիճակով մնացողները հույսը շարունակում են դնել UNHCR-ի վրա: ՏԻՄ-ը նույնիսկ բնիկների բողոք-խնդրանքներին է ուշ արձագանքում, էլ ուր մնաց քաղաքացի դարձած փախստականների: Փախստականը միշտ դիմում է այնտեղ, որտեղ ավելի արդյունավետ է, որտեղ լուծումները շատ են: 

- Ի՞նչ կարող եք ասել վերջին 12-13 տարիների ընթացքում փախստականների վիճակի փոփոխության մասին: Ի՞նչ խնդիրներով են փախստականներն առավել հաճախ ձեզ դիմում:

- Ե՛վ քաղաքացիները, եւ՛ փախստականները մեզ դիմում են ամենատարբեր խնդիրներով` իրավական, հումանիտար, կենցաղային, օրինակ` «անօրինությունների դեմ տանիք դառնալու» հարցով: Հնարավորինս փորձում ենք լուծել նրանց խնդիրները` ինչ կարգի էլ լինեն, որովհետեւ չենք կարող մեզ դիմած մարդուն ասել` սա մեր խնդիրն է, իսկ սա` ոչ: 

Ինչ վերաբերում է փախստականների վիճակին: Հակամարտությունից  15-16 տարի է անցել: Այն ժամանակ 360.000 փախստական ունեինք: Նրանց հիմնական մասը` ռուսերենի բավարար իմացությամբ, այստեղ չի մնացել, գնացել է Ռուսաստան, որտեղ կուլտուրան, մենթալիտետն ավելի հասանելի էին նրանց: Մոտ 75.000-ը քաղաքացիություն է ընդունել, մնացել են հիմնականում ծերերը, որոնք քաղաքացիություն չեն ընդունում` առաջնորդվելով այսպիսի հոգեբանությամբ` իսկ միգուցե UNHCR-ը կամ այլ ոք մի բան տա՞: Մի մասն էլ չի ուզում, որ երեխաները բանակ գնան: Մենք մինչեւ հիմա չգիտենք այժմ Հայաստանում ապրող փախստականների ստույգ թիվը. կառավարությունն ասում է 220.000, ՄԱԿ-ը` 16.000, իմ հաշվարկներով մեր 120 համայնքներում` 35.000: ՄԱԿ-ը հաշվում է միայն փախստականի գրքույկ ունեցողներին, իսկ ես եւ կառավարությունը` բոլոր նրանց, ովքեր գաղթել են եւ հիմա էլ ապրում են այստեղ, լինի փախստական, թե արդեն քաղաքացի: 

Մեր փախստականների մի մասը բարձրագույն կրթություն է ստացել Ադրբեջանում: Դրանք Բաքվի, Կիրովաբադի, Սումգայիթի բնակիչներն են, որոնք իրենց բնակավայրերին հատուկ մասնագիտություններ ունեն` քիմիկոսներ, նավթագործներ, նավաշինարարներ: Նրանք այստեղ իրենց գիտելիքները չէին կարող կիրառել, ուստի երկրում չմնացին: Այնպես որ, եթե ազնիվ լինենք, հիմնականում մնացել են անաշխատունակ մեծահասակները: Բայց սա փախստականների` Հայաստանից գնալու պատճառներից միայն մեկն է:   

Բայց մենք, օրինակ, վրանային քաղաքներ չունենք, ինչպես Բաքվում: Չեմ ասում, թե մեզ մոտ լավ է, բայց փախստականները տեղավորված են, լավ թե վատ, տանիք ունեն, ինչը, այնուամենայնիվ, նախկին ունեցածի համեմատ շատ վատ է: Հայ փախստականների մի մասը Երեւանի հանրակացարաններում, տարբեր հաստատություններում է տեղավորվել, իսկ հիմնական մասը գյուղերում` ադրբեջանցիների նախկին տներում է ապրում: Ասեմ, որ ադրբեջանցիների տներն առանց այդ էլ մի բան չէին, իսկ հետո ինչ-որ ավերակների վերածվեցին: Նրանց  տնաշինության կուլտուրան հայկականից մեծապես տարբերվում է: 

Կար այսպիսի խնդիր: Բաքվեցի հայ փախստականի բնակարանը զբաղեցրած ադրբեջանցին հային տալիս էր այստեղի իր գյուղի տունը մտնելու համար մի թղթի կտոր, որը պետք է ընդամենը ցույց տրվեր գյուղխորհրդին: Բայց այդ թուղթն իրավական հիմք չուներ, կամ էլ ընդհանրապես այդպիսի թուղթ չէր լինում, կամ, ասենք, այդ տունն արդեն զբաղեցրած էր լինում տեղացի մեկը, ով այդ պահին Ռուսաստան էր գնացել: Մի խոսքով` շատ տարբերակներ կային, երբ հայ փախստականը տվյալ տան տերը չէր դառնում:

Իսկ ադրբեջանցիներին այսօր ձեռնտու է ասել, թե 1 մլն փախստական ունեն, վրանային քաղաքներ են կառուցել եւ այլն: Ես գիտեմ, որ Հայաստանից գաղթած 165.000 ադրբեջանցիների ճնշող մեծամասնությունը տեղավորվել է Բաքվում եւ արդեն քաղաքացիություն է ստացել: Բացի այդ, այստեղի ադրբեջանցիների ահագին մասը Նախիջեւանում տուն ուներ: Եթե գնաք Սյունիքի գյուղերը, տեղացիները կպատմեն, որ այդտեղ նախկինում տուն ունեցող ադրբեջանցիները սարի հետեւում` Նախիջեւանում էլ տուն ունեին:Նույնը կարելի է լսել Վարդենիսի գյուղերի բնակիչներից:

Ժամանակին UNHCR-ի հետ ՀՀ կառավարությունը փախստականներին քաղաքացիություն տալու ծրագիր իրականացրեց: Սակայն ես կարծում եմ, որ սկզբում նրանց պետք էր ինտեգրել այս հասարակությանը: Ընդհանուր առմամբ, նրանք չկայացան որպես քաղաքացի, չկարողացան փոխվել: Մարդն ապրել է նավահանգստային քաղաք Բաքվում: Եվ ահա նրան բերում են Գեղարքունիքի մարզի ինչ-որ գյուղ, որտեղ նա պետք է հող մշակի, իսկ նա անտեղյակ է գյուղատնտեսությունից: Փախստականներին գյուղերում տեղավորելու համար պետք էր շատ մեծ աշխատանք կատարել, որպեսզի նրանք բնիկների հետ նույն հարթության  վրա լինեին: Մեղրիի Լեհվազ գյուղում նախկինում կեսը ադրբեջանցիներ են եղել, կեսը` հայեր: Վերջիններս այսօր էլ շատ լավ են ապրում, իսկ ադրբեջանցիների տեղը եկած փախստականները ոչ մի կերպ գյուղատնտեսությանը չեն հարմարվում: Եվ դա հանգեցնում է նույն համայնքի բնակիչների միջեւ հոգեպես անջատվածության: 

Նյութերը  պատրաստվել են բրիտանական «Հաշտեցման ռեսուրսներ» (Conciliation resources) կազմակերպության աջակցությամբ իրականացվող ծրագրի շրջանակներում: Նյութերում արտահայտված մտքերը հեղինակներինն են եւ կարող են չհամընկնել խմբագրության կարծիքների հետ: 

«Ռեգիոն» կենտրոն