«Բոշան որ չլիներ, մկի ծիրտ պիտի ուտեիք: Մաքուր մարդիկ են եղել բոշաները, մաղը ստեղծել են, որպեսզի ալյուրը մաղեն, մարդիկ մկների ծիրտ չուտեն»,-ասում է բոշա Հարութը:

Մաղագործության գործիքներ Ախալքալաքում ապրող բոշաների տներում պահպանվել են: 69-ամյա բոշա Լևոն Ավետիսյանը թվարկում է դրանք` ալրմաղ գործելու թուր, քյըսգըյ, զինար, շաղափ, քամանակ, փայտե քուղա, ուխլաբի և այլն:

Ախալքալաքի շուկայում` դեպի ավտոկայան տանող ճանապարհին մի մեծ տաղավարում տարիներ առաջ մաղ էր վաճառվում, գործող արհեստավորն էլ բոշա էր: Մաղագործի տաղավարն այժմ նորաձև է, մաղ էլ կա այնտեղ, բայց արդեն ոչ թե տեղացի բոշաների գործածն է, այլ Ախալցխայից բերված մաղերն են վերավաճառում: «Մեր իսկական պապական արհեստը չկա, մաղագործություն այլևս չեն անում,- ասում է 58-ամյա բոշա Խաչիկ Հակոբյանը,- արդեն գործարաններն են արտադրում մաղ, ձեռքով գործելու անհրաժեշտություն չկա»:

Բոշաները երկարավուն դեմքով, նեղ, ետ ընկած ճակատներով սևակն ու սևահեր են: Այդպես են բնութագրել նրանց նախկինում, սակայն վերջիններս իրենց հայ են համարում և ասում են, որ ոչնչով հայերից չեն տարբերվում: Թերևս միայն նրանով, որ մաղագործության հմուտ վարպետներ են եղել:

Ախալքալաքի շուկայից ներքև` Մյասնիկյան փողոցից  սկսվում է «բոշա մայլան»: Այդպես են անվանում ախալքալաքցիները քաղաքի հյուսիս-արևելյան հատվածը, որտեղ շուրջ 4 զուգահեռ ձգվող փողոցներում հիմնականում բոշաներն են բնակվում: «Մենք միշտ աշխատել ենք քաղաքի արվարձաններում ապրել, միշտ սիրել ենք առանձին ապրել, ոչ մարդաշատ տեղերում»,- նկատում է Խ. Հակոբյանը:

Խաչիկն ասում է, որ բոշաների շուրջ 100 տուն է մնացել Ախալքալաքում. մի մասն արդեն հեռացել է: Քաղաքում ապրում են Խաչատրյանների, Ավետիսյանների, Բալոյանների, Հակոբյանների, Տոնականյանների, Տոնոյանների գերդաստանները: Բոշա Երանոսյաններ կան նաև Նինոծմինդայի շրջանի Դիլիֆ գյուղում: Բոշաների համայնքներ դեռևս կան Ախալցխայում, Ծալկայում, Գորիում, Թբիլիսիում, Գյումրիում, Երևանում, Ախթալայում և մի քանի այլ բնակավայրերում:

Բոշայերենն արդեն մոռացվել է

Բոշաները հայախոս քրիստոնյա գնչուներ են համարում, որոնք հիմնականում բնակվել են Արևմտյան Հայաստանում: Ախալքալաքում բոշաները հայտնվել են 1830-ականներին, գաղթել են Էրզրումից` Կարապետ արքեպիսկոպոս Բագրատունու առաջնորդությամբ Ջավախք հայերի զանգվածային գաղթի ժամանակ:

Կարծիքը, որ բոշաների նախահայրերը գնչուներ են եղել` հյուսիս-արևմտյան Հնդկաստանից, ախալքալաքցի բոշաները ժխտում են: Սակայն միևնույն ժամանակ հաստատում են, որ իրենց նախնիները թափառական կյանք են վարել: 19-րդ դարի վերջերից նրանք սկսել են կիսանստակյաց կյանք վարել: Ներկայումս բոշաները մշտական բնակության վայրեր ունեն և դարձել են նստակյաց:

«Մենք մեր պապերից էլ չենք լսել, որ Հնդկաստանից են եկել: Մենք ուրիշ ազգ չենք եղել, հայ ենք, պարզապես մաղագործի գործ ենք արել: Մենք միշտ հայերի հետ ենք եղել, ուրեմն մենք հայ ենք»,-ասում է Խաչիկը:

Բոշաները իրենց լեզուն ունեն` բոշայերենը, որը պատմական աղբյուրներում դասվում է նոր հնդկական լեզվախմբին: Կրել է հիմնականում հայերենի, մասամբ նաև պարսկերենի ազդեցությունը: Բոշաներն ասում են, որ իրենց լեզուն «գաղտնի» լեզու է, իրենք ստեղծել են այն, որպեսզի այլ ազգի ներկայացուցիչները, կողքից լսելով իրենց խոսակցությունը,  չկարողանան հասկանալ: Այժմ բոշաների լեզուն գործածությունից դուրս է եկել: Ախալքալաքի բոշաները նույնիսկ տանը չեն խոսում բոշայերեն:

«Մի քիչ գիտենք, ջահելությունը չգիտի»,-ասում է Լևոն Ավետիսյանը: Խաչիկն էլ ավելացնում է, որ իրենց սերունդն է արդեն մոռացել բոշաների լեզուն, իսկ երիտասարդները միայն հայերեն են հաղորդակցվում. «Մեզանից հետո ջահելությունն ընդհանրապես չի իմանա»,-շարունակում է Լևոնը:

Շուկայի «տերը» բոշաներն են

Բոշա տղամարդիկ արհեստավոր են, հիմնականում մաղագործներ: Կանայք փոխանակություններ են արել, զբաղվել մանր առևտրով:  «Վարսավիրներ ենք եղել, մաղագործներ են եղել, ժեշտանչիկներ են եղել»,- ասում է Լ. Ավետիսյանը:

Բոշաներն Ախալքալաքում էլ հմուտ արհեստավորներ են համարվում: Լավագույն թիթեղագործները նրանք են. երեք տավաղավար ունեն շուկայում, մեկն էլ քիչ հեռու` Ախալքալաքի ավտոկայանում: Թիթեղագործ եղբայրներ Ժոռան և Արտյուշը շարունակում են իրենց հոր գործը, հարևանությամբ երիտասարդ Հակոբի տաղավարն է, նա էլ թիթեղագործությունը պապից է ժառանգել:

Թիթեղագործների դիմացը ուստա Աղասի տաղավարն է` Բալոյանների ազգի 50 տարվա գլխարկ կարողը: Նրա մոտ դեռ պահպանվում են ստալինյան ոճի գլխարկները` չնայած գնորդներ գրեթե չկան. երիտասարդներն այլևս գլխարկ չեն դնում, ծերերն էլ հետզհետե մահանում են, բայց բոշա Աղասը շարունակում է կարել. «Արհեստ է, պիտի անես»,- ասում է նա:

Ախալքալաքի շուկայում մշտական առևտրականների մեծ մասն էլ է բոշա: Նրանք տարբեր գյուղերից բերված ապրանքը գնում ու նորից վերավաճառում են: Ախալքալաքցիներն ասում են, որ բոշաների հետ դժվար է սակարկել, շատ հմուտ են իրենց գործում, ոչ մշտական կամ վրացի վաճառողների հետ առեւտուր անելն ավելի դյուրին է:

Շուկայի կենտրոնում երկու բոշա կոշկակար կա աշխատող: Նախկինում Լևոն Ավետիսյանն էլ է կոշկակար եղել, հիմա շուկային կից տոնավաճառում կոշիկի առևտրով է զբաղվում:

Նրանց առանձնահատկությունը «թասիբն» է

Բոշաները համեմատաբար փակ են ապրել Ախալքալաքում, ամփոփված իրենց համայնքում, սակայն տարիների ընթացքում ինտեգրվել են տեղացիներին: Նախկինում բոշաները միայն իրար հետ են ամուսնացել. բոշաներն իրենց աղջիկներին ոչ բոշաների հարս չեն տվել և դրսից էլ աղջիկ չեն բերել: Հիմա խառնամուսնությունները հաճախակի են դարձել:

Ավանդույթների տարբերություն բոշաները չունեն: «Մեր առանձնահատկությունը մեր թասիբն է,- ասում է Խաչիկը,- մենք կարողացել են պաշտպանել մեզ: Մենք չենք սիրում մարդու ծախել:  Մեծերին հարգող ենք եղել: Օրինակ` հայերիս մեջ մարդ կա, որ ծերանոցներ են տալիս ծնողներին, բայց բոշաների մեջ դա անհնար է: Մենք կթքենք մեկս մեկիս երեսին: Ծնողի նկատմամբ հարգանքը մեր մեջ շատ ուժեղ է»,- ասում է Խաչիկը:

Եթե Ախալքալաքում մարդաշատ հուղարկավորություն է, ուրեմն հանգուցյալը բոշա է. երբ բոշաներից որևէ մեկը մահանում է, ողջ համայնքը գնում է նրա թաղմանը, նույնիսկ եթե տարիներ շարունակ միմյանցից խռով են եղել:

Սոցիալապես անապահով ընտանիքներ էլ չկան բոշաների մեջ, նրանք միմյանց թիկունք են կանգնում, օգնում են:

Բոշա տղամարդիկ խիստ են իրենց կանանց նկատմամբ, միայն վերջերս են կանայք սկսել տաբատ կրել: Մոտ 20 տարի առաջ տղամարդիկ թույլ չեն տվել, որ իրենց կանայք աշխատեն:

«Հիմա դարը փոխվել է, աղջիկները շատ են զարգացել»,- միջամտում է Լևոնի կինը: «Բայց կուլտուրաեն ադպես հետ չենք,- կատակում է Խաչիկը և բարբառով շարունակում,- խոսկըմ կա, թե` էշն օր խրդի, ձիեն կանցնի, ադ է եղել»:

Միևնույն ժամանակ բոշա տղամարդիկ հպարտանում են իրենց կանանց քաջությամբ և խոստովանում, որ բոշա կանայք ավելի քաջ են քան տղամարդիկ:

«Անձնագրում ես հոմ բոշա չեմ գրվում, գրվում եմ հայ»

Լևոնի ընտանիքի անդամների և Խաչիկի հետ մեր զրույցը երկարում է: Հարցնում եմ, թե ինչպես են վերաբերվում տեղացիները բոշաներին, արդյոք տարանջատում են իրենցից: Խաչիկը խոստովանում է, որ 30-40 տարի առաջ նրանց նկատմամբ երբեմն արհամարական վերաբերմունքի դրսևորումներ եղել են, հիմա համեմատաբար քիչ է:

Երբեմն բոշա երեխաներին դպրոցում տարբերել են հայերից: Հարութն իր ուսանած տարիներին անձամբ է զգացել որոշակի խտրական վերաբերմունք իր նկատմամբ` թե իր համադասարանցիների, թե ուսուցիչների կողմից: Նա երկու երեխա ունի` 13 և 12 տարեկան: Նրանք այժմ դպրոց են գնում:  

«Իմ դպրոցում սովորելու ժամանակ էլ, հիմա էլ նույնպես զգում եմ, որ ուսուցիչները այլ կերպ են վերաբերվում մեզ»,- ասում է նա:

«Գյուղացին իր բառապաշարի մեջ անպայման իր երեխաներին վախեցնում է բոշաներով` խելոք մնա բոշա պապն եկավ»,- ավելացնում է Խաչիկը:

«Կամ ի՞նչ ես առնում, դա բոշի բան է»,- շարունակում է Հարութը:

Խաչիկը շատ է ազդվում, երբ հայկական հեռուստառադիոընկերություններում «բոշա» բառը բացասական երանգով են հնչեցնում: Նա պատմում է, որ մեկ անգամ Հանրայինի «Որբերը» կինոնկարում հերոսներից մեկը ընկերուհու հետ խոսելիս արհամարական և բացասական իմաստով նրան «բոշա» է անվանել: 

«Ինձ շատ է նեղություն տալիս, որ մեզ ջոկում են հայերից: Վրացին կյանքում նման բան չի անում, հակառակը, ձգտում է իր ազգի մեջ քաշել: Եթե պետք եղավ, ես կասեմ` ես հայ չեմ, բայց հայերը որ այդպես են անում, ես ավելի եմ ջղայնանում: Թող ասեն բոշա, բայց ոչ որպես վիրավորական բառ»,- նեղսրտում է Խաչիկը:

«Բոշա» բառը տեղացիները վերագրում են թուրքական ծագման. երբ բոշա առևտրականը մաղ վաճառելուց հետո տուն է վերադարձել, հարևան թուրքը հարցրել է. «Եղբայր, առևտուրդ ինչպե՞ս էր, բոշան պատասխանել է` բոշ (թուրքերեն` դատարկ), այդտեղից էլ եկել է նրանց անվանումը:  

«Անձնագրում ես հոմ բոշա չեմ գրվում, գրվում եմ հայ, պապոց պապ այդպես է եղել,-ասում է Խաչիկը,- Բայց միշտ էլ մեզ ջոկել են հայերից: Նույնիսկ Վրթանես Փափազյանի գրքում Հայաստանի բնակչություն թվաքանակն է գրված, ասենք, ռուսներ` այսքան, քրդեր` այսքան, այսքան` եզդիներ` այսքան, հայեր` այսքան, բոշաներ` այսքան»:

Ախալքալաք