Սահակ Սուքիասեան (Փարիզի Հայ Ուսանողների տան տնօրեն, պատմաբան).

«Թուրքիան նախ Ցեղասպանությունը պետք է ճանաչի»

Ամեն մարդ որոշ վերապահություններ ունի: Կան վախեր, մտահոգություններ: Եվ բնական է, որովհետեւ Հայաստանը եւ Թուրքիան պատահական պետություններ չեն եւ սովորական դրացիներ չեն: Այս երկու պետությունների մեջ անդունդ կա, մեծ պատմություն, եւ Ցեղասպանության ստվերը անշուշտ այս հարաբերությունների վրա իշխում է մինչեւ այսօր:

Ամեն մարդ, անշուշտ, փափագում է իր հարեւանի հետ լավ հարաբերություններ մշակել, եւ բոլորիս փափագն է դա, Հայաստանո՞ւմ ենք ապրում, թե՞ ոչ: Նախ պիտի ասեմ, որ ուրախ եմ, որ համայն հայության կարծիքը լսվում է այս հարցի շուրջ, որովհետեւ, իրոք, համազգային հարց է սա, եւ միայն Հայաստանի Հանրապետությանը, Հայաստանի բնակիչներին չի վերաբերում: Եվ այսօր տեսա, որ նախագահը շատ լավ խորհրդակցություն էր առաջարկել Հայաստանի մեջ կուսակցությունների հետ: Ու ինքը հայտարարեց, որ շուտով պետք է ամբողջ սփյուռքի մեր գաղութները այցելի, եւ կարծիքների փոխանակում պիտի լինի: Մենք այդ պատմության ժառանգորդներն ենք ուղղակի, եւ մեզ համար այդ հարցը շատ կարեւոր է: Հիմա երկու հարց կա` սահմանի բացելու հարցը եւ հարաբերությունների հարցը: Նախ հարաբերությունների հարցը. ես կարծում եմ, որ երկու կողմերը շատ մեծ գործ ունեն անելու: Բայց ամենաշատը Թուրքիայի կողմից է: Եվ ես` որպես հայ եւ ժառանգորդ այդ պատմության, պիտի ասեի, որ առաջին քայլը նախ Թուրքիան պետք է անի: Հիմա չգիտեմ, թե ինչպես պետք է վարվել, նախապայմա՞ն պետք է ընդունել: Բայց ինձ թվում է, որ Թուրքիան նախ Ցեղասպանությունը պետք է ճանաչի: Դժվար է երկխոսության նստել մի երկրի հետ, որ Ցեղասպանության ժառանգորդն է եւ ուրացող է մանավանդ, որովհետեւ կարող էր ժառանգորդ լինել եւ ճանաչել: Եվ ես պիտի փափագեմ (անձնական փափագ է. գիտեմ, որ քաղաքագետները բոլորն էլ համաձայն չեն այդ կետի վրա), ես պիտի փափագեմ, որ Թուրքիան այդ քայլին դիմի Ղարաբաղից առաջ: Եվ շատ ավելի հեշտ կլիներ ամեն ինչ մեզ համար: Քաղաքագետ չեմ եւ չգիտեմ` սահմանի բացելը ինչի կհանգեցնի. դրակա՞ն է, բացասակա՞ն է: Ո'չ տնետեսագետ եմ, ո'չ էլ ապահովության հարցերի մասնագետ: Ոմանք վախով են նայում այդ շարժմանը` ասելով, որ Հայաստանը դեռ պատրաստ չէ ո'չ տնտեսապես եւ ո'չ էլ իր ապահովության տեսակետով: Իրական դժվար է կողմնորոշվել, ես կարծիք չունեմ այդ մասին: Ես որպես պատմաբան եմ ուզում մոտենալ հարցին, եւ ասեմ, որ այստեղ շատ հետաքրքիր երեւույթ կա: Իսկապես, կարող ենք ասել, որ այս վերջին տարին առաջխաղացում կար հարաբերություններում հաղթելու համար: Բայց եթե Թուրքիան այսօր մտածում է երկխոսության նստելու, ուրեմն մենք պետք է խորը մտածենք, թե ինչն է պատճառը: Ես մեկ դրդապատճառ եմ տեսնում: Այսօվա իշխանությունը հասկացավ, որ քեմալականների քաղաքականությունը հնարավոր չէ շարունակել, մանավանդ եթե իրենք ուզում են մտնել Եվրամիություն: Եվ ուրիշ եզրակացության հասան. քանի որ դժվար էր իրենց համար մուտքը Եվրամիություն, խորհեցին, որ կարելի է անդրադառնալ իրենց անցյալին: Եվ գիտեն նաեւ, որ նոր կապեր ստեղծելով այդ բոլոր տարածքների հետ` պիտի կարողանան երեւի ազդու պետության կարգավիճակի հասնել: Իրենք կարող են շատ կարեւոր դեր ունենալ ամբողջ շրջանի մեջ, եթե իրենց քաղաքականությունը փոխվի: Հայաստանի հետ մերձենալը իրենց համար կարեւոր քայլ է: Մենք ուշադիր պետք է լինենք: Սահմանի բացման հետեւանքների մասին դժվար է խոսել: Աշխարհի երեսին կան շատ պետություններ, որոնք սահմաններ ունեն, որոնք փակ են մնում, որոնք աշխարհագրականորեն փակ են: Եվ եթե Արաքսի փոխարեն Հիմալայան լեռնաշղթան լիներ Թուրքիայի եւ Հայաստանի միջեւ, արդյոք հարցը նույն ձեւով պիտի դրվե՞ր մեր առաջ: Ինձ թվում է, որ սահմանի բացումը հիմա բոլորովին առաջնահերթ խնդիր չէ: Կարեւորը մերձեցման, հետո հաշտեցման գործընթացն է: Բայց ուզում եմ ասել նաեւ, որ որպես այդ պատմության ժառանգորդ` ես վերապահ եմ, շատ խիստ եմ, որ եթե Թուրքիայի իշխանությունների մտքի մեջ կա այն, որ կարելի է այդտեղ Ցեղասպանության մասին վիճաբանել եւ նոր եզրակացության հասնել, ես բոլորովին հակառակ եմ եւ' որպես հայ, եւ' որպես պատմաբան: Դա բոլորովին խնդրո հարց չի կարող լինել: Ուրիշ հարց` Թուրքական պետությունը այսօ՞ր կճանաչի, վա՞ղը, թե՞ մյուս օրը: Բայց ամենից առաջ կուզեմ, որ Թուրքիան ընդունի, որ այդ խնդիրը չի կարող ենթարկվել այդպիսի մի հանձնախմբի: Հանձնախմբի ձեռքին այն չի կարող խաղալիք կամ խաղաքարտ դառնալ: Բացի դրանից` ինձ համար անընդունելի է եւ վերջ կտա գործընթացին, եթե Թուրքիայի կողմից որեւէ ակնարկ լինի Արցախի մասին: Հանձնաժողովի եւ Արցախի վերաբերյալ պարզ ակնարկը նույնիսկ անկարելի է լսել:

Անդրանիկ Խոջասարյան.«Հայաստան-Թուրքիա սահմանի բացվելը Հայաստանի շահերին համապատասխան չէ»

Լռությունը կարող է համաձայնության նշան լինել, եւ մինչեւ այսօր սահմանի հարցը ճանաչված չէ Հայաստանի կողմից: Հայաստան-Թուրքիա սահմանի բացվելը Հայաստանի շահերին համապատասխան չէ: Թուրքի մտածելակերպը հողերից է կախված: Այսօր ունի հզոր կառույցներ, առավել քան երեք միլիոն թրքացած հայեր: Դա մեծ առավելություն է Հայաստանի դեմ: Մենք` սփյուռք աշխարհը, պահանջ ունենք` Ցեղասպանության ճանաչո'ւմ, ո'չ թե սահմանի բացում: Մեր մեջ չպիտի խեղդենք անցյալը քննելու ցանկությունը: Թուրքիան ի՞նչ նպատակ է հետապնդում: Միանշանակ այդ նպատակին զուգահեռ փորձում է կանխել Ցեղասպանության ճանաչումն ու դրանից բխող հետեւանքները: Ոչ թե հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորումն է նպատակը, այլ մեզ դիվանագիտական ծուղակի մեջ գցելով` առավելագույն օգուտներ քաղելն ու խորամանկորեն մեզանից ցանկալի նախապայմանների իրականացման կորզումը: Հրապարակված բոլոր արձանագրությունները գալիս են հաստատելու, որ հայ ժողովուրդը շատ սուղ պիտի վճարի թուրքերի հետ սահմանի բացման եւ դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման դիմաց: Մեր պատմության մեջ անցքեր, իրադարձություններ, ժամանակներ կան, որոնք մոռացման ցեխով են լցված: Երբ սահմանը բացվի, այդ գինը պիտի վճարեն ոչ միայն ներկա սերունդները, այլեւ հաջորդող բազմաթիվ սերունդներ: Մենք պահանջ ունենք Թուրքիա երկրից. այս չպատմվող բարակ ցավը, որ շարունակ կրծում է հոգիները, ամենօրյա դանդաղ քայքայումը, վարագույրի ետեւում տեղի ունեցող այս դռնփակ դատավարությունը, ուր ամբաստանյալ չկա, ու կան միայն անագորույն ճակատագրից խորտակված զոհեր: Եթե հայ-թուրքական սահմանը բացվի, ապրիլի 24-ը պիտի վերածվի ծաղկի տոնի: Իսկ եթե այնպես պատահի, որ իրադրությունները տեղի ունենան` տեղի տալով դավադրական բոլոր պահանջներին, մեր իսկ աչքով ականատես պիտի լինենք մեր հայրենիքի նսեմացմանը, Հայ դատի վախճանին եւ համատարած ձուլման սկզբնավորմանը:

Հակոբ Մինասյան. «Այս սահմանն էլ որ բացվի, այսօրվա Հայաստանն էլ պիտի կորցնենք»

Իսկ սփյուռքին արդյոք հարցրի՞ն: Սփյուռքահայությունը բոլորովին դեմ է: «1,5 միլիոն+1»-ի վրա մեկ հատ քայլ արեցին: Սխալ քայլ չէ, ճիշտ քայլ է, բայց սխալ ժամանակ ընտրվեց: Մենք արդեն բոլոր կողմերից էլ շրջափակված ենք, այս սահմանն էլ որ բացվի, այսօրվա Հայաստանն էլ պիտի կորցնենք:

Տիգրան Եկավեան (լրագրող). «Թուրք բիզնեսմենները կարող են կամաց-կամաց հողեր գնել եւ գրավել երկիրը»

Նախեւառաջ պետք է շեշտեմ, որ առաջին քայլը նախորդ ապրիլին էր. սփյուռքահայությունը եւ Հայաստանը միմյանց հակասեցին: Հասկանանք, որ Հայաստանը ունի իր առաջնահերթությունները` իր հայտագիրը: Մենք ուզում ենք Ցեղասպանության ճանաչում: Իսկ Հայաստանը ուժ չունի դիվանագիտական այս հարցը սեղանի վրա դնելու: Ուրեմն մենք կասկած ունենք, որ Հայաստանը կարող է հավասարակշռորեն բանակցել: Նաեւ թուրքական պետությունը ունի շատ հարուստ դիվանագիտական փորձ: Հայաստանը չի կարող հասկանալ Թուրքիայի մտադրությունները: Մտահոգված եմ, որ Հայաստանը կկորցնի իր գերիշխանությունը, քանի որ օրենք չունի, որ պաշտպանում է հողը: Նշանակում է, որ թուրք բիզնեսմենները կարող են կամաց-կամաց հողեր գնել եւ գրավել երկիրը: Թուրքական ռազմավարական միտքն այն է, որ պանթուրանիզմի գաղափարը իրականանա Ադրբեջանի հետ: Բայց զենք չպիտի գործածեն: Շատ վիրավորված եմ Հայաստանից, քանի որ մեկ անգամ եւս նկատի ունեցա, որ փոխարենը մեր կարծիքը հարցնեն` ծախեցին ոչ միայն երկիրը, այլեւ նահատակներին: Փոխարեն մեզ աջակցեն` հարվածում են մեզ: Թուրքերը ժամանակ պիտի շահեն: Պիտի փաստեն, որ իրենց խիղճը հանգիստ է: Ինչ վերաբերում է գիտական հետազոտություններին, Հայաստանը հաղթել է: Բայց գիտենալով, որ Հայաստանը տկար դիրքի մեջ է` թուրքերը խորամանկությամբ պիտի ցանկանան թաղել այդ հարցը` սահմանը բացելով: Սա հարձակում է սփյուռքի հանդեպ: Որպես սփյուռքահայ երիտասարդ լրագրող` ինձ համար առիթ է, որ ի վերջո սփյուռքը կբաժանվի Հայաստանից: Գիտենալով, որ մեր շահերը տարբեր են` ես նկատում եմ, որ Սփյուռքը, դժբախտաբար, մինչեւ այսօր գոյություն չունի իբրեւ հաստատված կառույց: Փիլիսոփայական եւ հոգեբանական հողի վրա սա մեծ առիթ է Սփյուռքի զարգացման համար: Սփյուռքի հանրային կարծիքը իրեն հաշիվ կտա, որ տարբեր ենք: Սփյուռքը ,վթարայինե իրողություն է, հիմնված չէ: Պետք է բաժանվել, չեմ ասում` ատենք Հայաստանը, ընդհակառակը` բանականության բաժանում պիտի լինի: Քաղաքականությունը պետք է տարբեր լինի: Այսօր Սփյուռքին միավորողը հայ լեզուն չէ, կրոնը չէ, այլ միայն Ցեղասպանության ընդունման պայքարը:

Կարպիս Ճալոեան. «Հայաստանը հավիտենապես չի կարող կտրված հարաբերությունների մեջ լինել իր դրացիների հետ»

Բնական է, որ Հայաստանը` իբրեւ երկիր, հող, ժողովուրդ, կառավարություն, ինքը պետք է որոշի իր արտաքին քաղաքականությունը: Հայաստանը հավիտենապես չի կարող կտրված հարաբերությունների մեջ լինել իր դրացիների հետ: Հայաստանն էլ փոխադարձ շահ ունի, ինչպես Թուրքիան: Իսկ Ցեղասպանության ճանաչման հարցին պետք է ապագայում հասնի: Մեզ համար կարեւոր է, որ Թուրքիան ճանաչի Ցեղասպանությունը: Վերջին շրջանում Թուրքիան դրական քայլեր է անում հայ ժողովրդին մոտենալու համար: Բնական է, որ Հայաստանը` իբրեւ պետություն, իր բնական հարաբերությունները պետք է ունենա դրացիների հետ, չի կարող հավիտենապես կտրված լինել: Հիմա հարմար առիթ է, որ երկու կողմերը կարողանան լուծում գտնել: Սփյուռքը տարբեր կարծիքներ կարող է ունենալ` դրական, բացասական: Բայց Հայաստանը` իբրեւ պետություն, անկախ է` որոշելու իր արտաքին քաղաքականությունը, որը երկրի շահերից է բխում: Կարեւոր մի բան կա. ժողովուրդների մեջ հավիտենական ոխ չպիտի լինի: Հարաբերություններ պիտի ստեղծվեն: Այդ հարաբերությունները ժամանակի ընթացքում բնական կդառնան: Բայց քանի որ այդ հարաբերությունները չկային, միայն ոխով էին սնուցվում: Ցեղասպանությունը մեր դարդն է, որ հիշենք, բայց այն չպետք է արգելք դառնա երկրի զարգացմանը: Դիվանագիտական միջոցներով պիտի հասնենք հարցի ճանաչմանը: Հոգեբանորեն պատրաստվել է պետք: Երբ երկու երկրների մեջ հարաբերությունները նորմալ լինեն, հնարավոր կլինի նաեւ երկխոսությունը: Ես նորմալ եմ համարում, որ հողեր վերադարձնելը անկարելի է. 7-8 միլիոն մարդ է ապրում: Միակ առավելությունը կլինի այն, որ նախ լուծվի Ղարաբաղի հարցը, եւ որ Հայաստանը ելք ունենա դեպի Սեւ ծով:

Թովմաս Ստեփանյան. «Նախագահ Սարգսյանը կտրում է Ցեղասպանության ճանաչման ճանապարհը»

Թուրքիային համոզեց Հայաստանին` ստիպելով կուլ տալ այն խայծը, թե Ցեղասպանությունը փաստական իրողություն է, որը կարող է ուսումնասիրվել: Սակայն սխալ է ուսումնասիրել կամ ապացուցել կատարված փաստերի ճշմարտացիությունը: Համաձայնելով հանձնաժողովի ստեղծմանը` նախագահ Սարգսյանը կտրում է Ցեղասպանության ճանաչման ճանապարհը: Սա խանգարեց նաեւ այն հանգամանքին, որ Օբաման ճանաչի Ցեղասպանությունը: Սարգսյանը կենտրոնացած է այսօրվա Հայաստանի, տնտեսական խնդիրների վրա. անձնական շահեր են: Տարածքի խնդիրները հաշվի չի առնում: Ավելին, Ղարաբաղի հարցն էլ է դնում: Թուրքիան դաշնակից է Ադրբեջանի հետ եւ կցանկանա, որ Ղարաբաղը հարյուր տոկոսով ազերի դառնա: Լավ գիտենք, որ իր տնտեսական եւ տարածքային շահերին է ծառայեցնելու: Այս համատեքստում շատ հոռետես եմ Հայաստանի համար: Հայաստանը միշտ գոյություն կունենա, բայց բաց կթողնի պատմական այն պահը, որ կարող էր փայլել: Սփյուռքն էլ կտարբաժանվի: Մի մասը համաձայն է Սարգսյանի հետ, մյուսները` ոչ: Թուրքիան մեծ կշիռ ունի, Ամերիկայի դաշնակիցն է, շահարկում է (manipuler) երկրի նախագահին:

Ժիրայր Կիվրեշճի. «Պետք է, որ սահմանը բացվի, բայց Ղարաբաղի հարցի հետ չպիտի խառնվի»

Սպասումներ չունեմ: Երկու կողմերն էլ զիջումներ չեն ուզում անել: Ղարաբաղը Հայաստանի կազմում է, Թուրքիան ու Ադրբեջանը ճնշում են գործադրում: Պետք է, որ սահմանը բացվի, բայց Ղարաբաղի հարցի հետ չպիտի խառնվի: Թրքահայ լինելով` կուզեմ, որ հարաբերությունները լավանան: Պրոտոկոլի համար շատ համաձայն չեմ, չգիտենք` ինչ կա դրա մեջ: Երկու տեսակի թուրքեր կան: Կան, որ իմ ընկերներն են. նրանք, ինչպես մենք, ուզում են, որ այս հարաբերությունները լավ լինեն: Բայց մի ուրիշ մաս կա, շատ մեծ խումբ. նրանք ամեն առիթով հարցը Ադրբեջանի հետ են կապում: Դրա համար եմ ասում, որ այս երկու բանը պետք է զատենք իրարից: Թուրքիայի հայերը երկու ազգի մեջ կարծես կամուրջ լինեն` հարաբերությունների միջեւ: Եվ մենք` Պոլիսի հայերս, դժվարություններ ունենք ուսումի համար, դպրոցների համար: Եվ Հայաստանից նոր ուսուցիչներ կարող են գալ, եւ օգնություններ կարող են լինել, որ մեր մշակույթը կարող ենք զորացնել: Պետք է, որ պրոտոկոլի մեջ Ցեղասպանության մասին էլ խոսվի, եւ մեկ արդյունքի գանք: Եթե թուրքերը դա չընդունեն, արդեն շատ դժվար է սահմանի բացվելը, որովհետեւ թուրքերի խնդիրն այն է, որ այնպիսի կրթություն են ստացել, որ անընդհատ ասել են. «այսպիսի բան չկա»: Եվ հիմա էլ նոր սերունդներն են ասում. «այսպիսի բան չկա»: Բայց 10 տարի ի վեր ինտերնետից հիմա շատ նորություններ են ստանում: Իմանում են, կարդում եւ ասում են, որ «հայ ազգը դժվարություններ է ապրել, մեծ զոհեր է տվել, եւ պետք է հասկանանք սա»: Եթե հարաբերությունները երկու ազգի մեջ հարթվեն, ամենից կարեւորը սա է, ազգի անդամների մեջ: Ես պոլիտիկայից չեմ խոսում: Երկու կողմից մեկ հոգին, որ խոսի անգամ, ինձ համար կարեւոր է:

Անի Էպլիղաթեան. «Թուրքիան շուկա պիտի ունենա, իսկ Հայաստանը ի՞նչ պիտի ունենա»

Սփյուռքահայերն ընդհանրապես ժխտական են տեսնում: Շատերն ասում են. «Լավ է, քանի որ սահմաններն էլ պիտի բացվեն, տնտեսական զարգացման առիթ պիտի լինի, կապ պիտի լինի աշխարհի հետ»: Բայց կարծում եմ, որ Թուրքիան իր շահերի մասին ավելի շատ է մտածում, քան Հայաստանի: Չեմ կարծում, որ Հայաստանը ավելի մեծ օգուտ ունենա, քան Թուրքիան, ինչպես Սիրիայի դեպքում: Ես Սիրիայից եմ, սահմանները բացվել են: Վերջին շրջանում նույնիսկ սիրիացին առանց վիզայի կարող է գնալ Թուրքիա եւ հակառակը: Երբ Սիրիա եմ գնում, տարեցտարի տեսնում եմ փոփոխությունը: Այսինքն` միայն թուրքական ապրանք կա: Երբ առաջին անգամ 99-ին Հայաստան գնացի, շատ թուրքական ապրանք կար, բայց վերջին գնալիս շատ տեղական ապրանք կար: Սիրիայում, երբ սահմանները փակ էին, սկզբում դժվար էր, բայց հետո զարգացավ տեղական արտադրանքը: Բայց սահմանի բացումից հետո ամենուր միայն թուրքական ապրանք է: Թերեւս Հայաստանը չպիտի զորանա, ամեն մարդ թուրքականը պիտի օգտագործի` ավելի լավ կարծելով, ինչպես որ Սիրիայի մեջ է վիճակը: Գրեթե նույն գինն է, եւ կարծում են, թե ավելի լավ է: Այսինքն` Թուրքիան շուկա պիտի ունենա, իսկ Հայաստանը ի՞նչ պիտի ունենա: Սա Հայաստանի ներքին արտադրանքի զորացման միջոց չէ: Երկրորդ` ջարդի խնդիրը: Սիրիայի հետ բաղդատելով` նույնպես Իսկանդարոնի հարցը կա (շրջան է Սիրիայի հյուսիսում): Եվ տարիներ շարունակ Սիրիայում վատ էր վիճակը` այդ հողի խնդրի հետ կապված: Բայց Հայաստանի պես ասացին. «հարեւան երկրների հետ լավ չէ, եւ պետք է բացվի սահմանը»: Ի՞նչ եղավ: Նույն ձեւով լավացան եւ մոռացան այդ հարցը: Բայց շատ են խառնվում Սիրիայի ներքին հարցերին: Օրինակ` հայերի իրավունքները պակասեցին: Նախորդ տարիներին ավելի հզոր ձեւով էր նշում ապրիլի 24-ը, հիմա խառնվում են: Պետական ցուցահանդես է լինում գրքերի: Ամեն տարի արաբերենով տպված հայերենի Ցեղասպանության մասին գիրք էր լինում: Բայց հիմա չկա, որովհետեւ թուրքը չի ուզում: Ուրեմն եթե թուրքը խառնվում է Սիրիայի մեջ, ինչպե՞ս պիտի լինի Հայաստանի դեպքում: Տեսնում ենք Անգլիայում տպված թուրքական գրքեր, որտեղ բոլոր հայկական վայրերը հիշվում են որպես «թուրքական»: Չեն հիշում, որ հայկական է, թագավորների անունները: Այսինքն` ամեն ձեւով ժխտում են պատմությունը: Ոչ միայն ջարդը, այլեւ ճարտարապետներին, եկեղեցիները: Ես ոչ մի երկրի չեմ վստահում: Ամեն մեկն իր շահն ունի, իսկ թուրքերը մեր ամենադաժան թշնամին են: Կարծում եմ` ավելի նեղ պիտի լինի Հայաստանի վիճակը: Թուրքը, անշուշտ, չպիտի ընդունի Ցեղասպանությունը եւ Հայաստանին էլ պիտի ստիպի մոռանալ, երբ դիվանագիտական հարաբերություններ լինեն: Երբ ֆուտբոլի համազգեստի վրա փոխեցին նշանը, այդ փոքր մանրուքին գնացին, որը սիմվոլ է, ուր մնաց որ պատմական իրադարձությունը ընդունեն: