Մուղնու Սբ. Գրիգոր եկեղեցին շուրջ 35 մ բարձրություն ուներ եւ ուշագրավ հորինվածք: Մասնավորապես, արեւելյան ճակատում ընդգծված ձեւով արտացոլվում էին ավանդատները եւ ավագ խորանը: Նման հատակագծով ընդամենը 2 եկեղեցի ունեինք ամբողջ Վրաստանում: Երկրորդը ներկայիս Մարնեուլի շրջանի Շահումյան ավանի (նախկին Մեծ Շուլավեր) Սբ. Մեսրոպ եկեղեցին է, որն ուղղակի կրկնել է Մուղնու Սբ. Գեւորգի հատակագիծը:

Նոյեմբերի 19-ին Մուղնու Սբ. Գեւորգ եկեղեցին փլուզվեց: Այս խնդրի վերաբերյալ «Հետքի» հարցերին պատասխանում է Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող կազմակերպության հայաստանյան գրասենյակի պատասխանատու, հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանը:

-Վթարային լինելու պատճառո՞վ փլուզվեց Թբիլիսիի Սբ. Գեւորգ եկեղեցին:

-Այո, վթարային էր եկեղեցու շենքը: Բայց իրականում այդ վթարային վիճակը տասնամյակների անխնամ վիճակի հետեւանք էր: Եկեղեցու վթարային վիճակի հասունացումը պետականորեն հովանավորվում էր Վրաստանի կողմից: Այսինքն` հատուկ հովանու ներքո էր շենքի փլուզման նախապատրաստությունը: Բնականաբար, եթե մի շենք վթարային է, որը պատմական արժեք է ներկայացնում, այդ շենքին անհրաժեշտ շուտափույթ միջոցառումներ են իրականացվում` ամրակայման, հենակներ են դնում. տարբեր ձեւեր կան: Օրինակ` Անի քաղաքում բոլոր մեր եկեղեցիները, որոնք նույնիսկ վթարային վիճակում չեն, այլ մի հատված, նույնիսկ 1-2 քար վթարային է, այդ 2 քարը թուրքերը ապահովել են հենակներով: Այսինքն` Մուղնու Սբ. Գեւորգ եկեղեցու համար պետք է նույն կարգի միջոցառումներ ձեռնարկվեին, որպեսզի շենքը, թեկուզ վթարային, կանգուն մնար: Պետությունը կարող է ասել. «Հիմա մենք բյուջե չունենք», բայց ամրակայման, վերջապես շենքը փլուզումից ապահովելու աշխատանքները կարող էին շատ համեստ գումարներով անել եւ շենքի գոյությունը ապահովել:

-Որեւէ մեկը Վրաստանի կառավարության առջեւ հարցը բարձրացրե՞լ էր, որ եթե եկեղեցին չվերանորոգվի, ի վերջո, փլուզվելու է:

-Գիտեմ, որ դեռ խորհրդային վերջին տարիներին` 1990 թ., Հայաստանի հուշարձանների պահպանության վարչությունը նման հարց արծարծել է, բայց տեղյակ չեմ` դրանից հետո` վերջին 2 տասնամյակի ընթացքում, խնդիրը բարձրացվե՞լ է, թե՞ ոչ: Ենթադրում եմ, որ` ոչ:

-Սբ. Գեւորգը վրացականացված եկեղեցի չէ՞ր:

-Ոչ, վրացականացված չէր, որովհետեւ ինքը խիստ վթարային վիճակում էր, եւ վրացիները իրականում գիտեին, որ շենքը, այս ձեւով մի քանի տարի քարշ տալուց հետո, ինքը-ինքը պիտի փլվի: Դրա համար էլ չէին վրացականացնում: Վրացականացնելու համար վթարված այդ շենքը պիտի ահագին մեծ ծախսով նորոգեին: Բացի դրանից` Մուղնու Սբ. Գեւորգը` որպես հայկական եկեղեցի, Թիֆլիսի պատմության մեջ հայ համայնքի կյանքում դեր կատարած ամենաակնառու եկեղեցիներից էր: Այսինքն` դրա վրացականացնելը, բնականաբար, շատ մեծ ալիք պիտի բարձրացներ: Իրենք ավելի հարմար նկատեցին ուղղակի ազատվել շենքից` շենքը տարիներ անխնամ թողնելով: 88-89 թթ.-ի դրությամբ եկեղեցում Թբիլիսիի ժողարվեստի թանգարանն էր: Ներսում ցուցանմուշներ կային եւ այլն: 89 թ. թանգարանը փոխադրվեց այլ վայր. ամբողջ այդ ցուցանմուշները հանեցին: Ի դեպ, շենքն արդեն փոքրիկ ճաքեր ուներ: Անցյալ տարի առիթ եմ ունեցել լինել եկեղեցում, եւ անցյալ տարվա վիճակով այնպիսի ճաքեր կային, որ մարդը կարող էր ճաքից ներս մտնել: Երեւակայեք` ինչ ճաքերի մասին է խոսքը: Եվ 89-ից մինչեւ հիմա` ճիշտ 20 տարվա ընթացքում, ուղղակի հովանավորվեց եկեղեցու մոտալուտ փլուզումը:

-Ձեր կանխատեսմամբ` հիմա, երբ արդեն եկեղեցին փլուզված է, վերականգնման մասին խոսելը ավելո՞րդ է:

-Վստահ եմ` ավելորդ է, որովհետեւ շենքը, նախ եւ առաջ, ամբողջապես աղյուսաշեն է: Եվ երբ աղյուսաշեն եկեղեցիները փլուզվում են, ուղղակի աղյուսի ջարդոնի մի կույտի են վերածվում: Նույն տեսքը ընդունեց Հավլաբարում Շամքորեցոց Կարմիր Ավետարան եկեղեցին, որը պայթեցումով ավերվեց 1989-ի ապրիլին: Եվ նա էլ, ըստ էության, հնարավոր չէր վերականգնել, որովհետեւ աղյուսաշեն լինելով` ինքը ուղղակի մի հատ հողաթմբի է վերածվում: Վստահաբար, կորցրինք Մուղնու Սբ. Գեւորգը: Ճիշտն ասած, մենք Կարմիր Ավետարանի պայթեցմամբ ոչնչացնելու հետ կապված` ալիք չենք բարձրացրել, իսկ այս դեպքում շենքը ինքը-ինքը փլվեց: Օրինակ` տեղի հայ համայնքը պետությանը առաջարկել էր, որ ինքն իր ծախսով նորոգի Շամքորեցոցը, եւ ոչ միայն թույլ չտվեցին, այլեւ պայթեցումով ավերեցին: Չեմ իմանում` Մուղնու Սբ. Գեւորգի համար հայ համայնքից նման առաջարկ կառավարությանը եղե՞լ էր, թե՞ ոչ: Ենթադրում եմ, որ` ոչ, որովհետեւ այսօր մոտավորապես 80-100 հզ. հայ համայնք ունենք հենց Թբիլիսիում, Վրաստանում` ավելի շատ, եւ օրինակ` Սբ. Նշան եկեղեցին, որը մի քանի տարի առաջ հրդեհեցին, եւ մինչեւ հիմա, իհարկե, կանգուն է, ճաքեր չունի, բայց հրդեհից հետո ամայի, կեսավերակ մի շինություն է, եւ շենքը որպես զուգարան է օգտագործվում` 80-100 հզ. հայ համայնքի աչքի առաջ: Սբ. Գեւորգը եւ Սբ. Նշանը իրար հարեւանությամբ եկեղեցիներ են. մի քանի հարյուր մետրի խնդիր է: Մեկը տարիների անխնամ վիճակից փլուզվեց, եւ մեզ հայտնի չէ ոչ մեկ դիմում` Վրաստանի իշխանություններին, եկեղեցին հայ համայնքի կամ Առաջնորդարանի ուժերով (թեմ ունենք վերջապես) նորոգելու ցանկության հետ կապված: Նույնը Սբ. Նշանն է: Այսօր մենք Մուղնու Սբ. Գեւորգի համար ցավ ենք ապրում, որ կործանվեց, բայց դեռ կանգուն Սբ. Նշա՞նը ինչ վիճակում է: