Արվեստի միջազգային հեղինակավոր փառատոնը` Վենետիկի 54-րդ բիենալեն, հանրության համար բաց կլինի հունիսի 4-ից մինչեւ նոյեմբերի 24-ը: Այս տարի Վենետիկի բիենալեում Հայաստանը ներկայացնելու են Մհեր Ազատյանը, Գրիգոր Խաչատրյանը եւ Աստղիկ Մելքոնյանը: Տաղավարի հայեցակարգային նախագիծը մշակել եւ արվեստագետներին հրավիրել են կուրատորներ Նազարեթ Կարոյանը, Ռուբեն Արեւշատյանը, Վարդան Ազատյանը եւ Արմինե Անտիկյանը, տաղավարի կոմիսարը Վիկտոր Մնացականյանն է:

Բիենալեին Հայաստանը մասնակցում է 1995 թվականից: 1995-2009 թթ. հայկական տաղավարը ներկայացրել է ՆՓԱԿ-ը («Նորարար փորձառական արվեստի կենտրոն»): Այս առիթով զրուցել ենք ՆՓԱԿ-ի հիմնադիր Էդուարդ Պալասանյանի հետ:

Ինչպե՞ս է ՆՓԱԿ-ը ներկայացրել Հայաստանը բիենալեին:

Վենետիկի արվեստի բիենալեն ամենահինն է եւ ունի հեղինակություն: Վենետիկի բիենալեն կազմակերպելու համար կարեւորագույն հանգամանքը հասկանալն է ժամանակակից արվեստի ոգին եւ այն առաջատար դիրքերում գտնվող արվեստի հետ համահունչ լինելը: Դա ամենադժվար գործն է: Լավ ցուցահանդես ամեն մարդ կարող է անել, եթե մի քիչ խելք ունենա մեկը, կարող է հայկական ժամանակակից արվեստի լավ ցուցահանդես կազմակերպել: Բայց դա բավական չէ: Օրինակ` սքանչելի ցուցահանդես է «Մերկ Մարմին եւ ազգային բնանկար»-ը, բայց դա Վենետիկի ապրանք չէ, Վենետիկ տանելու ցուցահանդես չէ: Վենետիկում դուք պետք է ցույց տաք, որ Հայաստանը գտնվում է առաջատար դիրքերում: Դրանով մենք ցույց ենք տալիս, որ Հայաստանը կենդանի երկիր է: Հայաստանի ազգային տաղավարը կազմակերպելու համար ամենակարեւոր նպատակը պետք է լինի առաջատար դիրքերում գտնվող եւ այդ մակարդակում աշխատող արվեստագետին եւ արվեստի գործը ներկայացնելը: Եթե դու Վենետիկում ուզում ես ներկայանալ, պետք է այնտեղ ասելիք ունենաս, մի բան, որ մեկը չասի` լավ, հազար անգամ լսել ենք, բավական է: Սա է խնդիրը: Եվ` ինչպես ես մատուցում: Թեկուզեւ կրկնված նյութը ինչպես ես մատուցում: Սրանք կարեւոր երեւույթներն են, որոնք ՆՓԱԿ-ը, 8 անգամ կազմակերպելով Վենետիկի բիենալեն, ի նկատի է ունեցել: Միակ անգամը, որ մեկը կարող է առարկել` ասելով, որ այդպես չենք արել, դա ամենավերջինն է` Գայանե Խաչատրյանինը: Գայանե Խաչատրյանի պարագայում ես եմ եղել համադրողը, երկար ժամանակ ուզում էի անել, եւ մեր, այսպես կոչված, հայկական ժամանակակից արվեստի քննադատների մաֆիան դեմ էր դուրս գալիս ինձ: Ես արել եմ այդ գործը. Գայանե Խաչատրյանին ներկայացրել եմ, որովհետեւ իմ կարծիքով՝ նա օղակներից մեկն է այն շղթայի, որն անցյալից գալիս է եւ գնում է դեպի ապագա: Այդ պատճառով ես Գայանե Խաչատրյանին ներկայացրել եմ եւ կարծում եմ՝ ճիշտ եմ արել: Չնայած մի հոդված հրապարակվեց, թե սա կարող էր մի ինչ-որ գրադարանում ցուցադրվել եւ այլն, այսինքն՝ քննադատել էին, որ սա Վենետիկի բիենալեի նյութ չէ: Ճիշտ է մասամբ: Բայց եթե ինձ նման տասնյակ տարիներ գնացած-եկած լինեիք, կտեսնեիք, որ Վենետիկի բիենալեում պատահել է, որ իրենց, այսպես կոչված, ժամանակակից արվեստի, բայց դասական բնույթի նկարիչներին ներկայացրել: Դուք այդ ձեւով ցույց եք տալիս կապը, ցույց եք տալիս, որ ժամանակակից արվեստը օդում չի ծնվել, հենց այնպես չի առաջացել: Խնդիրը խոսք ասելն է, միտք ունենալը եւ ներկայացնելը, ոչ թե լավ գՉօրՑՈՉՍՈգ սարքելը:

Հայաստանը Վենետիկում ներկայանում էր բավական սուղ միջոցներով: Ինչպե՞ս է հաջողվել գումար հայթայթել արվեստի նախագծերի համար:

Ամեն անգամ մենք դրամահավաք ենք կազմակերպել սփյուռքում, պետբյուջեին որեւէ ծանրաբեռնվածություն չենք տվել, բացառությամբ Գայանե Խաչատրյանի, որ բյուջեի մոտ 1/3-ը մշակույթի նախարարությունը տրամադրեց: 16 տարի մենք արել ենք սփյուռքի դրամահավաքով, բայց պաշտոնապես ներկայացրել ենք Հայաստանի դրոշը եւ Հայաստանի անունը: Մենք ստանում էինք 5 դոլարից մինչեւ 10 հազար դոլար: Ամենապակասը, որ մենք ծախսել ենք, եղել է 23 հազար դոլար, բայց դրանից պակաս չի լինում: Կարեւոր է հասկանալ, որ ժամանակակից արվեստը միշտ սուբսիդիայով է աշխատում, բայց սուբսիդիայի հետ միասին գալիս է վերահսկողությունը: Եթե նվիրատուն՝ լինի պետությունը կամ անհատը, առողջ մտածելակերպ չունի, փողի հետ միասին ասում է` ի՞նչ եք ուզում ցույց տալ, ի՞նչ եք ուզում ասել, ինձ խայտառակ չանեք, էս չանեք, էն չանեք: Բայց արեւմտյան մշակույթի մեջ` Ֆրանսիա, Իտալիա, Ամերիկա եւ այլն, եւ հիմա նաեւ Հեռավոր Արեւելքի երկրներում, արդեն ստեղծվել է այն մտայնությունը, որ, այո, փողը տալիս են, բայց արվեստը ազատ են թողնում: Արվեստը գրաքննության չեն ենթարկում: Մեկ արժեք կա` արտահայտելու եւ մտածելու ազատությունը:

Այն փաստը, որ այս տարի ՆՓԱԿ-ը չի ներկայացնելու Հայաստանը Վենետիկի բիենալեին, անակնկալի բերեց մշակույթի ոլորտի գործիչներին: Դուք է՞լ եք անակնկալի եկել, թե՞ սպասում էիք դրան:

Չէ, չէի սպասում, բայց շատ էլ չեմ զարմացել: 16 տարի տեւեց, որ մեր պետությունը, Կառավարությունը իր ձեռքը վերցրեց Վենետիկի բիենալեն, եւ իմ կարծիքով՝ դա շատ դրական զարգացում է: Իհարկե, պիտի անմիջապես էլ ասեմ, որ ամեն տարի՝ 1995-ից մինչեւ 2009-ը, մշակույթի նախարարը պաշտոնապես ներկայացրել է ՆՓԱԿ-ը որպես կազմակերպիչ: Այլ կերպ չէր կարող լինել, սա Հայաստանի Հանրապետության տաղավարն է: Ես միշտ անձամբ ունեցել եմ այն կարծիքը, որ Հայաստանի Կառավարությունը՝ հանձինս մշակույթի նախարարության, պետք է ավելի ակտիվ լինի հատկապես ֆինանսավորման տեսակետից: Ես 2010 թ. նամակ գրեցի մշակույթի նախարարին եւ հայտնեցի, որ համաշխարհային տնտեսական պայմանների հետեւանքով շատ է դժվարացել սփյուռքից դրամ հավաքելը: Գրեցի, որ բյուջեն մոտավորապես պետք է 20.000-ից 60.000 լինի: Նամակն ուղարկեցի նախապես, որպեսզի կարողանան 2011-ի բյուջեում նախատեսել: Հետո երեւի որոշում են կայացրել, որ իրենք կանեն, նշանակել են նոր կոմիսար, կազմակերպել են: Ես կարծում եմ` լավ է: Մի քիչ անակնկալ էր այն տեսակետից, որ ես պատճառ չէի տեսնում, որ ՆՓԱԿ-ը չանի: Բայց եւ ողջունելի է այն տեսակետից, որ ասում են՝ բավական է, պետք չէ ՆՓԱԿ-ը ամեն տարի անի, թող ուրիշը անի:

Հաճախ մեղադրանքներ էին հնչում, որ ՆՓԱԿ-ը տարիներ շարունակ համարյա միանձնյա էր զբաղվում արվեստագետների ընտրությամբ եւ ֆինանսների բաշխմամբ: Ի՞նչ կասեք այդ առնչությամբ:

Իհարկե, այդպես է. ՆՓԱԿ-ը պիտի որոշի, ՆՓԱԿ-ը նշանակվել է որպես կազմակերպիչ, եւ ՆՓԱԿ-ը պիտի որոշի՝ ով պիտի գնա: Արվեստի մեջ ժողովրդավարություն չկա: Քվեարկությամբ դու մարդ չես ուղարկում Վենետիկ: Սովորաբար պատասխանատվությունը տալիս են մի հեղինակավոր կազմակերպության, Հայաստանի պարագայում դա եղել է ՆՓԱԿ-ը: Երբեմն կուրատորն ինքն է որոշել, երբեմն խորհուրդ է հրավիրվել, երբեմն բաց մրցույթ է արվել եւ դրա արդյունքում մաղել ենք, մինչեւ կանգ ենք առել մեկ կամ երկու արվեստագետի վրա: Ինչի՞ հիման վրա է ՆՓԱԿ-ը կատարել արվեստագետների ընտրությունը: Դատողության: Կարեւորը զգալն է` ինչ է ժամանակակից արվեստի ոգին, եւ բիենալեում ինչ պետք է ցուցադրվի որպես Հայաստան: Պատահել է, որ մեկ հոգի է ներկայացել, պատահել է՝ 15 հոգի է գնացել: Եղել է Հայաստան-սփյուռք համատեղ ցուցադրություն: Իսկ ինչ վերաբերում է ֆինանսների բաշխմանը, մենք միշտ բաց ենք եղել, ամեն ինչ թերթերում հրապարակվել է: Դեռ ծախսերի մի մասը ես ու Սոնյան վերցրել ենք մեզ վրա:

Բիենալեն այդ արվեստագետների համար դարձե՞լ է մի հնարավորություն` միջազգային ասպարեզ դուրս գալու համար:

Իհարկե, Դիանա Հակոբյանը, օրինակ, ում մասին գրվել է առաջատար թերթերում, Տիգրան Խաչատրյանը հիմա ցուցադրվում է Իտալիայում, գալերեա ունի: Ժամանակակից արվեստագետ կամ կուրատոր չկա, որ ՆՓԱԿ-ի հետ աշխատած չլինի: Բոլոր այն արվեստագետները, որ հիմա համաշխարհային բեմահարթակում երեւում են որպես հայ արվեստագետ, մեկ կամ մի ուրիշ ձեւով մեզ մոտով են անցել: Վենետիկի բիենալեում, իհարկե, այդքան հեշտ չէ, 2000 արտիստ է մասնակցում տարբեր երկրներից: Համաշխարհային ճանաչումը հեշտ բան չէ: Արտիստների համար արժեք է ունեցել Վենետիկում մասնակցելը, որովհետեւ դա արդեն ռեզյումեի մեջ կարեւոր կետ է, եւ դա ցույց է տալիս, որ դու այդ արժեքը, մակարդակը ունես, որ դու որեւէ երկրից ներկայացել ես Վենետիկի բիենալեին: Ամերիկացիները մի լավ արտահայտություն ունեն` եթե ճիշտ ժամանակին ճիշտ տեղում լինես, ո՞վ գիտի՝ ինչ կլինի: Բայց մինչեւ չմասնակցես, չես իմանա:

Այս տարի ՆՓԱԿ-ը արվեստագետների ընտրության գործընթացին չի խառնվել: Ի՞նչ կարծիք ունեք արվեստագետների այս տարվա ընտրության վերաբերյալ:

Երեք արվեստագետն էլ` Մհեր Ազատյանը, Գրիգոր Խաչատրյանը, Աստղիկ Մելքոնյանը, բոլորն էլ մեզ մոտ են ցուցադրվել: Աստղիկը մեզ մոտ է բացահայտվել: Գրիգորն ավելի հին արտիստ է, մեզ մոտ ունեցել է անհատական ցուցահանդես: Մհերին մենք մի անգամ արդեն տարել ենք Վենետիկ: Վիկտոր Մնացականյանը Արմինե Անտիկյանի հետ եկան ինձ մոտ, զրուցեցինք, խորհուրդ հարցրին, ես ինչ կարող էի՝ իրենց ասացի, միշտ էլ ասել եմ` ես պատրաստակամ եմ օգտակար լինել: Նրանք որոշեցին մեր խորհրդից չօգտվել, այդպես ասենք: Դա մի քիչ, իհարկե իմ կարծիքով, կարող էր ուրիշ կերպ լինել, որովհետեւ վերջապես 16 տարի մենք 8 անգամ տարել ենք Վենետիկ, փորձ ունենք: Իհարկե, իրենց պատասխանն այն կլինի, որ իրենք եկան, խորհրդակցեցին, զրուցեցին: Այո, այդքանն արվել է, ճիշտ է: 3 արտիստի համար 4 կուրատոր է, լավ, եթե նրանց ընտրեցիք, չմտածեցի՞ք, որ եթե պետք է 5 հոգի լինի, ինչո՞ւ ոչ 15 հոգի: Չէի՞ն կարող ներգրավել, օրինակ, նախորդ կուրատորներին: Բայց, իհարկե, դա կոմիսարի նախապատվություն է, ընտրել է 3 հոգու, համոզված է, որ նրանք լավ գործ կանեն, եւ իրենց է վստահել ընտրության գործը: Դրան փաստարկ չկա: Ես, օրինակ, 3 հոգու չէի դնի 3 արվեստագետ ներկայացնելու, բայց կարծես փայ են բաժանել: Եթե ես անեի, հավանաբար կընտրեի նրանցից մեկին, կասեի` գնա, որոշիր՝ կոնցեպցիադ ինչ է, ինչ արվեստագետի ես ուզում ցույց տալ: Մեկը բավական է: Երեքը միասին չգիտեմ ինչ են անելու, որովհետեւ երեքն էլ ուժեղ բնավորության տեր են:

Արվեստի ոլորտի էքսպերտների միջեւ կոնֆլիկտ կա՞:

Կոնֆլիկտն անխուսափելի է: Երբեմն իրար հետ խմբավորվում են՝ ընդդեմ մի ուրիշի: Օրինակ` ՆՓԱԿ-ի հանդեպ այդ բանը կա: Մի տեսակետն այն է, որ այս սփյուռքահայերը վեր են կացել, եկել են այստեղ, իրենք հաջողություն են ունենում, իսկ մենք չենք ունենում, այդ «ախպարական» հիվանդագին մոտեցումը կա, չնայած դրա մասին երբեք չեն ասում: Բայց ակնհայտ է, որ կա սոսկալի ռեակցիա: Կարծում եմ` նախանձն է, այդ ռեակցիան գոյություն ունի ընդդեմ մեզ: Բայց մենք մեր գործն ենք անում, անում ենք այն, ինչ կարծում ենք, որ ճիշտ է: Այս տարվանից հայկական ժամանակակից արվեստի միջազգայնացումը դրվում է պետական հենքի վրա: Արդյոք հուսալի՞ եք համարում այդ հենքը: Ես պետք է պատասխանեմ՝ այո, որովհետեւ հակառակ դեպքում պետք է ասեմ` չեմ վստահում մշակույթի նախարարությանը, ինչն այդպես չէ: Մշակույթի նախարարությունը պարտականություն ունի նեցուկ հանդիսանալ ժամանակակից արվեստին:

Վտանգ տեսնո՞ւմ եք, որ պետական գերատեսչությունների մասնակցությունը արվեստում կարող է փակել անկախ արվեստի զարգացման ճանապարհը:

Իհարկե: Բայց մինչեւ հիմա բարյացակամ են եղել, բաց են եղել, մինչեւ հիմա ոչ ոք չի եկել մեզ գրաքննության ենթարկելու: Բայց մշակույթի նախարարությունը եւ իշխանությունները պարտականություն ունեն, իմ կարծիքով, ապահովել մտքի եւ արտահայտման ազատությունը, թեկուզ դա վնասակար լինի իրենց համար: Արվեստագետը պետք է ազատ լինի արտահայտվելու մեջ, եւ մշակույթի նախարարությունը պետք է հովանավորի այդ ազատությունը եւ պետք է երաշխավորի, որ այդ ազատությունը կա, կմնա եւ անքակտելի է: