(հատվածներ խմբապետ Մարտիրոս Աբրահամյանի «Իմ հիշելի հուշերը» գրքի առաջաբանից)

Խմբա­պետ Մարտիրոս Աբրահամյանի կամ Բաշգառնեցի Մարտիրոսի (ինչ­պես հաճախ հիշատակվում է նա այդ շրջանի­ գրականու­թյան մեջ)՝ առաջին անգամ հա­յաս­տանցի ընթերցողին ներկա­յաց­վող հու­շերի ­գիրքը՝ «Իմ հիշելի հուշերը», հուշա­գրություն է բառի ավան­դա­կան ըմբռնումով: Նրա հեղինակը պեր­ճախոս հռետոր չէ եւ ոչ էլ քաղաքական վեր­լու­ծաբան: Նա զինվո­րա­կան գործիչ է, որը վարժված է արտա­հայտ­վելու կարճ հրա­ման­նե­րի ու բացա­տրա­կան­ների ձեւով: Սակայն դա չի նշա­նակում, թե նրան խորթ է դի­տո­ղա­կան հայացքը: Այս կամ այն գործ­չի, այս կամ այն միջադեպի առնչությամբ շատ սեղմ՝ մեկ-երկու բառով կամ նախա­դա­սու­թյամբ ար­տա­հայտված կարծիքը խմբապետ Մար­­­­տի­րո­սի սուր աչքի եւ քննական հա­յացքի վկայություններ են, առանց որոնց պար­զա­պես ան­հնա­րին կլինեին այն մեծ ու փոքր ռազ­մա­կան հաղթանակները, որոնք նրա գլխա­վո­րած խմբերին ու զորամա­սե­րին ուղեկցել են գրեթե միշտ՝ կամավորական երկրորդ գումար­տակի կազմում առաջին մարտերից մինչեւ 1921թ. Փետրվարյան խիզա­խու­մ­նե­րը:

«Իմ հիշելի հուշերը» կյանքի պատմու­թյունն է մի մարդու, որը պատանի տա­րի­քից անձն­ուրաց կերպով նետվում է ազգային-ազատագրական պայքարի հորձա­նու­տը՝ դառ­նալով այդ ազա­տամարտի ինչ­պես հե­րո­սական, այնպես էլ ողբերգական դրվագ­նե­րից շատերի անմի­ջա­կան մաս­նա­կիցն ու ականատեսը, առանձին դեպքե­րում՝ պատ­­մության հե­րո­սա­կան էջերի հիմ­նա­կան կերտողներից մեկը: Միշտ չէ, որ «Հուշերին» բնորոշ ան­կեղ­ծու­թյունը հուշա­գրո­ղի օգ­տին է, բայց դա չի խանգարում, որ նա հարազատ մնա ինքն իրեն եւ իրա­կա­նու­թյանը: Այս գիրքը փաս­տագրական հա­րուստ նյութ է պարու­նա­կում նա­խորդ դարի առա­ջին երկու տասն­ամ­յակ­նե­րի բազում կարեւոր իրադար­ձու­թյուն­ների վե­րա­բերյալ եւ որպես այդ­պի­սին՝ ունի բացառիկ արժեք: Նյութի մանրամասն մա­­տու­ցումը եւ իրադար­ձու­թյուն­ների երբեմն գլխա­պտույտ արագությամբ զարգա­ցում­նե­րը մեկ այլ դեպքում գուցե կարող էին հոգնե­ցնել ընթերցողին, այս դեպքում, սա­կայն, դա տեղի չի ունենում, որն, ըստ ամե­նայ­նի, պիտի վերագրել հուշագրողի անմիջական եւ շարժուն ոճին:

«Հուշերում» ընթերցողը կհանդիպի իրեն ծանոթ ու ան­ծա­նոթ հարյուրավոր անուն­­ների, որոնցից յուրաքանչյուրի կյանքի պատմությունը հայոց ազա­տա­մարտի պատմության մի ուրույն դրվագն է: Նրանք հայդուկներ են ու հայդուկապետեր, կու­սակ­­ցա­կան պատասխանատու գործիչներ ու նշա­նավոր զորա­վարներ, գրողներ ու մշա­­կույթի գործիչներ, «խոնարհ հերոսներ» ու պարզ գյուղացիներ:

1903 թ. անդամակցելով Հայ Յեղափոխական Դաշնակցությանը՝ պատանի Մար­­­տի­րոսն իր մարտական մկրտությունը բառիս ուղղակի եւ փոխաբերական իմաստ­­նե­րով ստանում է 1904-ին, ի թիվս գառնեցի ութ հայդուկների՝ ԲաբերդցիՄիհ­րանի գլխավորած «Մասիս» խմբի կազմում մաս­նակ­ցելով Մոսուն-Զորի արշա­վան­քին: Այդ ութնյակի մեջ էին նաեւ Ղազար Քոչարյանը (Քաչալ Ղազար) եւ Խնկո Ասա­տրյանը, որոնք իրենց անձնուրաց գործունեությամբ հետագա տարիներին համա­լրե­ցին հայոց ազա­տա­մարտի ամենից պայծառ անունների փաղանգը:

Հայ-թաթարական կռիվների ընթաց­քում՝ 1905-1906 թթ., մասնակցելով հայ­րենի Բաշ-Գառ­նիի, Կոտայքի շրջանի, ապա Զանգե­զու­րի մի շարք գյու­ղերի ինքնա­պաշտ­­պա­նու­թյանը, 1909 թ.-ին՝ Սահմանադրական հեղափոխու­թյա­նը հա­րեւան Իրա­նում, նա ոչ միայն ձեռք է բերում մարտական փորձառություն, այլեւ կոփվում է իբրեւ գա­ղափարի զինվոր: Խմբ. Մարտիրոսի հեղափոխական կենսա­գրու­թյան հատկա­նշա­կան դրվագ­նե­րից է նաեւ Իրանից վերադարձի ճանապարհին ձեր­բա­կա­­լու­թյունը Նա­խի­ջեւանում եւ շուրջ երկու տարվա բանտային կյանքը նախ՝ Երեւա­նում, ապա՝ Ռու­սաստանի Նովո­չեր­կասկ քաղաքում, որն ավարտվում է Լըժի­նի հայտնի դա­տա­վա­րու­թյամբ: Այսպես կոչված՝ «Դաշնակցության գործով» ձերբակալ­ված­ների մեջ էին կու­սակցական անվա­նի գործիչներից շատերը: Նրանց մի մասը տար­բեր պայ­ման­նե­րով (մասնա­վո­րա­պես՝ դրամական գրավով) ազատ է արձակվում, որոնց մեջ՝ նաեւ Մար­տիրոսը եւ Ղազար Քոչարյանը, իսկ չորսը բռնում են աքսորի ճամփան՝ դեպի Ռու­սաստանի խորքերը: Վերջինների մեջ էր հետագային Հայաս­տա­նիառաջին հան­րա­պետության երրորդ՝ Բյուրո-կառավարության վարչապետ Համո Օհանջանյանը՝ իրենից անբաժան Ռուբի­նայի ուղեկ­ցու­թյամբ:

Մինչեւ 1914 թ., այն է՝ մինչեւ կամավորական երկրորդ (Բ) գումարտակի կազ­մում Արեւ­մտ­յան Հայաստանի ազատագրության համար մղվող կռիվներին մաս­նակ­­ցու­թյունը, Մար­­տի­րոս Աբրահամյանի կենսագրության կարեւոր դրվագ­նե­րից պի­տի հա­մա­րել Դրոյի (Դրաստամատ Կանայան) հետ ծանոթությունը Կոտայքի գյուղ­ե­րի ինք­ն­ա­պաշտ­­պա­նա­կան գործողությունների ընթացքում եւ Ռոստոմի (Ստեփան Զոր­յան) հետ ծանո­թու­թյունը պարսկական Սահմանադրական հեղափո­խու­թյանը մաս­նակ­ցության շրջա­նում: Թերեւս հենց այդ ժամանակ է Դրոն Մարտիրո­սի մեջ տեսնում հրամանա­տա­րա­կան որակներ եւ արդեն 1914-ին առաջարկում իր գու­մարտակում ստանձնել վաշտի հրամանա­տա­րու­թյուն: Կամավորական երկրորդ գումարտակի կազ­­մում խմբ. Մարտիրոսի վաշտը, գրեթե միշտ որպես ռուսական զորքերի առա­ջա­պահ, մասնակցում է Արեւմտյան Հայաստանի տարածքում մղվող ռազմական գոր­ծո­ղու­թյուն­ներին, առաջինը մուտք գործում Վան, հասնում մինչեւ Մուշ, բարձրանում Սա­սունի բարձրաբերձ լեռները՝ փրկելուհայ  ազ­գա­բնակչության՝ թաքստոցներում ծվա­րած մնացորդներին… Շուրջ երեք տարի տեւած մար­տական գործո­ղու­թյուն­նե­րի ըն­թաց­քում նրա դրսեւորած քա­ջու­թյունն ու հրամա­նա­տարականձիրքը նկատվում եւ գնա­հատավում է զինվորա­կան բարձր ղեկավա­րու­թյան կողմից. խմբ. Մարտիրոսն այդ տարիներին պարգեւատրվում է Գեորգեւյան խաչի բոլոր չորս շքանշաններով՝ դառ­նա­լով Գեոր­գեւյան խաչի շքանշա­նա­կիր ասպետ:

Խմբ. Մարտիրոսի ծառայությունը ծանրակշիռ է եղել ինչպես Բաշ-Ապա­­րա­նի հե­րոսամարտում, այնպես էլ Առաջին հանրապետության տարիներին՝ ներ­քին թշնա­մու դեմ պայքարում՝ որպես «միլիցիայի» պահեստի ուժերի եւ հարվածող զորա­մա­սի հրա­­մա­նատար: Նրա մարտա­կան կենսագրության բարձրակետը, սակայն, Փետր­վար­յան ապստամբության կազմակերպումն էր:

Փետրվարյան ապստամբության մասին գրել են շատերը՝ թե՛ Հայրենիքի փր­կու­թյան կոմիտեի (ՀՓԿ) անդամներըեւ թե՛ բոլշեւիկ գործիչներն ու պատմա­բան­նե­րը:Ապս­տամ­բության պատճառների մասին առաջինների եւ վեր­ջինների գնահատա­կան­ները տրամագծորեն հակադիր են, եւ դա հասկանալի է: Ընթերցողն այդ մասին բա­վա­կա­նին հանգամանալից տեղեկու­թյուն­ներ կստա­նա նաև խմբ. Մարտիրոսի սույն հու­շա­­գրու­թյան «Փետրվարյան ապստամ­բու­թյունը» գրքից: Կասկածից վեր է մի բան. եթե ժո­ղո­վրդի համար հանդուրժելի լիներ Հեղկոմի գործելակերպը, ոչ ոքի չէր հաջողվի ապստամբեցնել նրան: Ավելին, առանց ժողովրդի լայն աջակցության, հնա­րա­վոր չէր լինի Փետրվարյան ապստամբության հաղթա­նա­կը: Բոլշեւիկները խուճա­պահար լքե­ցին Երեւանը, որովհետեւ գիտեին, որ մայրա­քա­ղա­քի բնակչու­թյու­նը նույն­պես իրենց դեմ է:

Փետրվարյան ապստամ­բու­թյունը հատուկ ուսումնա­սի­րու­թյան նյութ է, որը, պիտի խոստովանել, հայ պատ­մա­­գի­տա­կան միտքը դեռեւս չի կա­տա­րել: Ընթեր­ցո­ղն այդ իրադարձության մա­սին, խմբ. Մարտիրոսի «Հուշերից» բացի, կարող է տե­ղե­կանալ նաեւ Ս. Վրացյանի «Կյանքի ուղիներով» (հ.հ. Ե, Զ), «Հայաստանի Հան­րա­պե­տու­թյուն», Կ. Սասունու «Փետր­­վարյան  ապս­տամ­բությունը», Հ. Իրազեկի (Հակոբ Տեր-Հա­կոբ­յան) «Մոտիկ անց­յա­լից», Ե. Սարգսյանի «Փետրվարյան հեղաշրջման օրերից», ինչ­պես նաեւ այլ աշխատանքներից:

Պիտի նկատել, որ վերոհիշյալ գրքերից եւ ոչ մեկը, այդ թվում՝ խմբ. Մար­տի­րոսի «Փետրվարյան ապս­տամ­­բու­թյու­նը», այդ իրադարձությունը չի ներկայացնում իր ամ­բող­­ջական դրսեւորումով, որովհետեւ, լինելով առա­վե­լապես հու­շա­գրական բնույ­թի (բա­ցա­ռու­­թյամբ Ս. Վրացյանի «Հայաստանի Հան­րա­պետության»), նրան­ցից յու­րա­քան­չյուրն ունի երեւույ­թի ներկայացման տարբեր տեսանկյուն  եւ տար­բեր ընդգրկում: Սակայն, ի տար­բե­րություն մյուսների, խմբ. Մարտիրոսի հուշագրության համար բնու­թա­գրա­կան է գործին առնչվող այն­պի­սի մանրամասների առկայությունը, որոնց չենք հանդի­պում մյուս գրքերում, բայց եւ որոնք կարեւոր են ինչպես իրադարձու­թյուն­­նե­րի զար­գաց­ման ընթացքը ճիշտ ըն­կա­լե­լու, այնպես էլ դրանք անաչառ լուսաբանելու համար:

Որեւէ ապստամբություն, որքան էլ այն համաժողովրդական բնույթ կրի, միշտ ունենում է իր կազմակերպիչը կամ կազմակերպիչները: Տասնամյակներ շարունակ ՀՅԴ պատմագրության մեջ իշխել է այն մտայնությունը, որ Փետրվարյան համա­ժո­ղո­վրդական ապստամբու­թյու­նը կրել է բացառապես տարերային բնույթ: Սա, ըստ էու­թյան, պաշտ­­պանվողական մար­տա­վարություն էր բոլշեւիկյան մեղադրանքի դեմ, ըստ որի՝ այդ ապստամ­բու­թյունը նա­խա­­պես ծրագրավորված էր իշխանությունից հե­ռա­ցող դաշնակցական ղեկա­վար­ների կող­­մից: Բոլշեւիկներն այդ մեղադրանքով ցան­կանում էին արդարացնել իրենց ոճ­րա­գործ քաղաքականությունը սեփական ժո­ղո­վրդի նկատմամբ:

Խմբ. Մարտիրոսը լավ էր գի­տակ­ցում, որ ապս­տամ­բության հաջող ընթացքի հա­մար շատ կա­րեւոր է յուրա­քան­չյուր կարող զին­վո­րա­կա­նի մասնակցությունը, իսկ այդ­պի­սիք, ցա­վոք, քիչ էին մնացել երկրում, իսկ եղածների մասին էլ տեղե­կու­թյուն­ներ չկային, որովհետեւ թաքնված էին:

Ապստամբ ուժերի՝ Երեւան մուտք գործելու մասին իր «Կյանքի ուղինե­րով»­ հու­շա­գրության մեջ Ս. Վրացյանը գրում է. «Քիչ յետոյ Քանաքեռից Երեւան հասան Փե­տր­ուար 18-ի իսկական հեղի­նակները-Կոտայքի ապստամբութեան ղեկավարներն ու Հայրենիքի Փրկութեան Կոմի­տէի անդամները»[1]: «Հայաստանի Հան­րա­պետու­թյու­նում» ավելի հստա­­­կեցնում է. «Փետրուար 18-ը յա­րութեան օր եղավ Հայաստանի ժո­ղո­վուրդի համար: Վաղ առաւօտեան ազատա­գրուած շրջաններից Երեւան իջան Ախ­թա­յի, Կոտայքի եւ Բաշ-Գառնիի ժողովր­դա­կան ապս­տամբ ուժերը Կուռօ Թար­խան­եանի եւ խմբապետ Մարտիրոսի ղեկավա­րու­թեան տակ»[2]:

Եթե մինչեւ Փետրվարյան ապստամբությունը, ի դեմս խմբ. Մարտիրոսի, մենք տես­­նում ենք ղեկավար ընկերների կամ պետական մարմինների կողմից իր առջեւ դր­ված մարտական առաջադրանքները հմտորեն ու հետեւողականորեն գործա­դրող հրա­մա­նատարի, որը անձնազոհության ու քաջության օրինակ է իր զինվորների հա­մար, ապա Փետրվարյան ապստամբության շրջանում, սկսած կազմակերպման փու­­­­լից՝ 1921-իհունվարի վերջերից, մինչեւ նրա պարտությունը, տեսնում ենք ժողո­վր­դա­կան ուժերի իս­կա­կան առաջնորդի, որը տիրապետում է ոչ կանոնավոր՝ աշխար­հա­զո­րա­յին զորամասերով հակառակորդի կանո­նա­վոր ու թվով գերա­զան­ցող զորա­մա­սերի նկատ­մամբ հաղթանակի հասնելու արվեստին: Հենց դրանում էր խմբ. Մար­տի­րոսի՝ որպես մարտական հրամանատարի առավելությունը կանո­նա­վոր զորամա­սե­րով կռ­վե­լու վարժ­ված, զինվորական կրթություն ստացած եւ քաջու­թյամբ իրեն չզիջող կադ­րա­յին սպաների նկատմամբ: Խմբ. Մարտիրոսն անցել էր հայ­դու­կա­յին պայքարի  մեծ դպրոց: Որպես ռազմիկ՝ նա ձեւավորվել եւ հասունացել էր փա­ռա­պանծ հայդու­կա­պե­տե­րի օրի­նակով, նրանցից ոմանց հայացքի տակ, ինչ­պի­սիք էին հատ­­կապես Ն. Դումանը եւ Դրոն (վերջինս, Մարտիրոսի հասակակիցը եւ անմիջական հրա­մա­նա­տա­րը լինելով հանդերձ, նաեւ մեծ հեղինակություն էր նրա համար):

Որպես կարող զինվորական՝ խմբ. Մարտիրոսը բացառիկ հեղինակություն է վա­յելել ինչպես համագյուղացիների, իր ենթակայությամբ կռվող ուժերի, այնպես էլ առհասարակ իրեն ճանաչողների շրջանում: Նրա երեւալն այս կամ այն վայրում վստահութիւն ու հավատք էր ներշնչում զին­ուոր­նե­րին: «Խմ­բա­պետ Մարտիրոսն եկավ… - լուր էին տալիս միմեանց ժպտադէմ ու ոգի առնում, կարծես նրա անձը մի զօրամաս էր»,- գրել է ՀՓԿ-ի «աշխատանքի և պրոպագանդի նախարար» Հ. Սար­գս­յանը: Ուստի պատահական չպիտի հա­մա­րել, որ Դրո­յին Մոսկվա աքսորելուց հետո, երբ հեղկոմականների ձեռքերն ազատ­վում են սան­ձ­ար­ձակության աստիճան, խմբ. Մարտիրոսի ասպարեզ իջնելը եւ նրան ձեր­բա­կա­լելու մի քանի անհաջող փորձերը բոլշեւիկներին խորհել են տալիս, որ իրենք գործ ունեն «նոր Դրոյի» հետ: Փետր­վար­յան ապստամբության կազմակերպման փուլում Մարտի­րո­սի եւ նրանից անբաժան Խնկոյի՝ բոլշեւիկների շրջանում ունեցած համարումի վկա­յու­թյուններ են նաեւ ՀՓԿ-ի անդամ Ե. Սարգսյանի հետեւյալ տողերը. «Խնկօն մեզ հետ չէր: Մար­տի­րոսը նրան իր ուժերով (Գեառնիի եւ շրջանի) թողել էր Ողջաբերդի շրջա­նում: Բոլ­շե­ւիկ­ները, ոչ մի տեղեկու­թիւն չունենալով ոչ Խնկոյի ուժերի եւ ոչ էլ Կոտայքի մա­սին, մտահոգուած էին Գեառնիով, ուր պիտի լինէին իրենց քունը կտրող Մարտի­րոսն ու Խնկօն: Նրանք գիտէին, որ այս երկու շատ վտանգաւոր խմբապետները եւ իրենց մեծ ու կռուի պատրաստ գիւղը (ընդգծումն իմն է՝ Վ. Պ.) ամենակատաղի թշ­նա­մի­ներն են Սովետական սարք ու կարգի համար»:

Հանուն Փետրվարյան ապստամբության հաղթանակի հայ ժողովուրդը զոհա­բե­րել է հնարավոր ամեն ինչ: Այդ զոհաբերությունների մեջ մեծ էր գառնեցիների ներ­դ­րու­­մը, որոնք խմբ. Մարտիրոսի տրամադրության տակ դրե­ցին այն ամե­նը, որ ունե­ին: Մարտի դաշտում բաշգառնեցիների դրսեւորած անձնա­զո­հու­թյունն ու պայ­քա­րի մեծ կամ­­քը, մի կողմից, հպարտությամբ է լցրել Մարտիրոսի հոգին, մյուս կողմից, նրան տո­­գորել է երախտագիտության անսահման զգացումով դեպի իր հերոսական ծնն­դա­վայրը՝ «արծվաբույն Բաշ-Գառնին», դեպի իր խիզախ ընկերները, որոնք միշտ իր կող­քին գտնվեցին եւ իր հետ կիսեցին հաղթանակների բերկրանքն ու դժվարու­թյուն­նե­րի դառ­նու­թյունը: Ոմանք՝ նաեւ տարագրության դաժան ճակա­տա­գիրը: Նրանց մեջ հա­տուկ գնահատանքի են արժանի հատկապես Խնկո Ասատրյանը, Լեւոն Տեր-Մելիք­սեթ­յա­նը եւ Արտուշ Քոչարյանը …Բացառիկ է եղել խմբապետ Խնկոյի քա­ջու­­թյունը, որի հայտ­նվելը թշ­նա­մու դեմ՝ վերջինիս պարզապես խուճապի է մատնել: Եվ ամենեւին էլ ոչ պա­տա­­հա­կա­նորեն նրան տրվել է«անվեհեր կռվող» որակումը:

Քաղաքացիական պատերազմի քառասուներկու օրերի ընթացքում զոհվել են հա­զարավոր հայորդիներ եւ ռուս բոլշեւիկներ: Զոհեր, որոնք կարող էին չլինել եւ չպիտի լինեին, եթե չլիներ հեղկոմականների՝ խորհրդային իշխանության դիրքերը Հա­յաս­­տա­նում քաղաքացիական պատերազմով ամրապնդելու անհեթեթ մոլուցքը:

Այդ ամենից, սակայն, ո՛չ Փետրվարյան ապստամբության եւ ո՛չ էլ հետագա գո­յա­մարտերի նշանակությունը ամենեւին չի նվազում: Փետրվարյան ապստամ­բու­թյան շնորհիվ ստույգ կացնահարությունից ու գնդակահարությունից խուսափեց մոտ 2000 մարդ, որոնց շուրջ կեսը գտնվում էր Երեւանի բանտերում: Նրանց թվում էին հայ ժո­ղո­վրդի այնպիսի երախտավորներ, ինչպիսիք էին Առաջին հանրապետության եր­կու վար­չապետները՝ Հ. Քաջազնունին եւ Հ. Օհանջանյանը, Խորհրդարանի նախա­գահ Ա. Սահակյանը (Հայր Աբրահամ), տաղանդավոր գրող եւ Խորհր­դա­րա­նի փոխ­նա­խա­գահ Լ. Շանթը, մեծատաղանդ գրաքննադատ եւ կրթության նախարար Ն. Աղբալ­յանը, ար­դարադատության նախարար Ա. Չիլին­գար­յանը (Ռ. Դարբինյան), Երեւանի քա­ղա­քա­գլուխ Մ. Մուսինյանը, Խոր­հր­դա­րանի անդամ բժ. Հովսեփ Տեր-Դավթյանը, Վանի ինք­նա­պաշտպանության հերոս Հ. Կո­սո­յանը եւ բազմաթիվ այլ երեւելի այրեր, որոնցից շա­տե­րի դերը մեծ եղավ նաեւ տարա­գրու­թյան մեջ՝ սփյուռքահայ կյանքը կազմա­կեր­պելու եւ հայ ժողովրդի, մաս­նա­վո­րա­պես՝ արեւմտահայության ոտնահարված իրա­վունք­ները աշխարհի բարձր ատյան­նե­րում արծարծելու առումով:

Փետրվարյան ապստամբությունը հայ ժողովրդի համար ունեցած նշանա­կու­թյամբ կարող է համեմատվել Սարդարապատի եւ Բաշ-Ապարանի հերոսա­մար­տե­րի հետ, միայն թե փոխվել էին հայության թշնամիները: Հետեւա­բար Փետր­վարյան հերոսների կատարածը սխրանք էր, որը հայոց պատմության մեջ կմնա որպես ամենից հերոսական ընդվզում­նե­րից մեկը հանուն արժանապատիվ կյան­քի: Իսկ այդ սխրանքն իրականություն դարձնելու գործում մեծ է խմբ. Մարտի­րոսի դերը: Ժա­մա­նա­կակցի վկայությամբ «այդ օրերուն Մարտիրոսի անունը դարձաւ ա­պս­­տամ­բու­թեան խորհրդանիշ»[3]: Ինչպես որ ի դեմս Դրոյի՝ մարմնավորվում է Բաշ-Ա­պա­րանի անօրինակ խո­յան­­քը, այնպես էլ Մարտիրոսի գործունեությամբ, մի կողմից, խոր­հր­դա­նշվում է Փետր­վար­­յան խրոխտ ցա­սու­մը, մյուս կողմից, քառասնօրյա գեր­մար­դ­կա­յին ճիգերից հետո կրած պարտու­թյան ողբեր­գությունը: Ինչպես իր մի շարք ժա­մա­նա­կա­կիցների, այնպես էլ խմբ. Մար­­տի­րո­սի պարագայում արդիական է հնչումպատ­մու­թյան մեջ անհատի դերակատարության հարցադրումը. արդյո՞ք հաղթական ելք կու­նենար Փետրվարյան ապս­տամ­բությունը, եթե չլինեին Մարտիրոսի շրջա­հա­յա­ցությունը, անմնացորդ նվիրումը, կամքն ու կազմա­կերպ­չական տաղան­դը, որոնք ա­ռա­վելա­գույնս դրսեւորվում են հատկապես Փետրվարյան օրերին:

«Փե­տր­վար 18»-ի կերտման գործում բացառիկորեն մեծ է Բաշ-Գառնիի եւ Կո­տայ­­քի ապստամբ ուժերի ծառա­յու­­թյունը, իսկ այդ ուժերը կազմա­կեր­պե­լու եւ առաջ­նոր­­դելու գործում՝ խմբ. Մար­տի­րո­սի դերը: Իհարկե, արդեն հունվարի վերջերին շա­տերն էին հասկանում, որ գնալով անխուսափելի էին դառնում ժողո­վր­դա­կան տա­րե­րա­յին ընդվզումները, բայց բոլշեւիկները դրանք կճնշեին առանձին-ա­ռան­ձին եւ կճն­շե­ին միայն իրենց բնորոշ դաժանությամբ, որից հետո խոսք անգամ չէր կարող լինել ձերբակալվածների ազատության մասին: ՀՅԴ Բյուրոյի անդամ եւ նախկին զինվո­րա­կան նա­խա­րար Ռուբեն Տեր-Մի­նաս­յա­նին հայտնի էին խմբ. Մար­տիրոսի կարողու­թյուն­ները: Ռուբենը գիտեր, թե ում էր հա­տուկ առաքելու­թյամբ Սյու­նի­քից Երեւան ու­ղար­­կում:

Դրոյի մահվան լուրից խորապես ազդված՝ խմբ. Մարտիրոսն ասել է. «Կեանքի ու մահւան «խելագար» մաքառման մէջ, պատւոյ դաշտում, զէնքը ձեռքին, իդէալի հա­մար պայքարելիս, ճակտից խփուած,- ահա թէ ոնց պիտի մեռնի մարդ…»: Սակայն, որպես ճակատագրի հեգնանք, մոտ մեկ տարի անց՝ 1957 թ. նոյեմբերի 8-ին,  ինքը եւս հոգին ավանդեց ճիշտ նույն կերպ՝ մահվան մահճում՝ հյուծիչ հիվան­դու­թյու­նից, «խոց­­ված» սրտով:

Վ. Զ. Պետրոսյան

2015 թ., նոյեմբեր

Երկու խոսք այս հրատարակության մասին.

«Իմ հիշելի հուշերը» եւ «Փետրվարյան ապստամբությունը» գրքերը հրատա­րակ­վում են մեկ հատորով: Դրանով պայմանավորված՝ «Իմ հիշելի հուշերը», որը առա­ջին (Թեհրանի) հրատարակության I գրքի անվանումն է, մենք պահել ենք իբրեւ միաս­նա­կան հատորի անվանում, իսկ առաջին գրքին տվել ենք «Ազատության փշոտ ճանա­պար­հին (Հանրապետության ծնունդը)» խորագիրը, որը միանգամայն համա­պա­տաս­խա­նում է այդ գրքի բովանդակությանը:

«Հուշերի» ներկա՝ ամբող­ջա­կան հրատարակության ծախ­սերը հոգա­ցել է նրա թոռ­նու­հին՝ Ռուբինա Աբ­րա­­համյանը, գործով հավաստելով, որ ինքը նույն­պես իր մեծ­անուն պապի արժա­նա­վոր հետնորդն է, ինչպես եւ իր հայրը՝ Դերիկ Աբրահամյանը, որը դեռեւս նախորդ դարի 60-ական թթ. նախաձեռնեց իր նշանավոր հայրիկի հուշերի գր­քերի հրատա­րա­կու­թյունը: