Միացյալ Թագավորությունում անվանարկման իրավունքը (defamation law) ծագել է տպագրության գյուտից էլ առաջ, տասնմեկերորդ դարում: Գիրք Ղևտացն ասում է «Քո ժողովուրդին մեջ չարախոսություն ընելու մի պտտեք»: Եկեղեցականները՝ միջնադարի այդ բազմահնար դասը, առաջին անգամ ներմուծեցին անվանարկումը որպես քրեական հանցագործություն՝ Մրդոք գյուղի բնակիչներին աստվածաշնչյան այդ պատվիրանը խախտելու համար կալանակոճղերի մեջ նստեցնելու համար: Ի սկզբանե բանավոր անվանարկումը (slander) քրեական հանցագործություն էր:

Առաջին օրենքը (statute) ընդունվեց 1275թ., որը և ամրագրեց scandalum magnatum հանցագործությունը՝ «թագավորության երևելիներին» պաշտպանելու համար: Այդ երևելիները, սակայն, պաշտպանվում էին ոչ երբեք զրպարտիչ կամ վիրավորական խոսքից, այլ այն անմեղ ճշմարտությունից, որը կարող էր պետության հպատակներին ապստամբության դրդել նրանց դեմ:

Ինչպես նկատել էր Գլխավոր դատավոր Լորդ Քոքը. «Որքան մեծ է ճշմարտությունն, այնքան մեծ է զրպարտությունը» և «Կինը երբեք չի վշտանա, եթե նրան ասեն, որ իր քիթը կարմիր է, եթե չիմանա, որ իր քիթն, իրոք, կարմիր է»: Հետևաբար՝ անվանարկման իրավունքը ծառայում էր զուտ թագավորության ներսում կայունություն և հասարակական կարգ ապահովելու նպատակին:

XV դարում ստեղծված և վերին դատական ատյան հանդիսացող Աստղային պալատն աջ ու ձախ կիրառում էր անվանարկման իրավունքը՝ լռեցնելու միապետի ընդդիմախոսներին: Պատիժները բազմազան էին՝ մեղավորների ճակատները խարանելուց սկսած մինչև նրանց քիթ ու ականջ կտրելը, որպեսզի նրանց մտքով էլ երբեք չանցնի ապագայում ևս խաթարել թագավորության ու նրա երևելիների անդորրը:  

Որպես քաղաքացիական իրավախախտում անվանարկումը ներմուծվեց Աստղային պալատի կողմից, երբ վերջինս արգելեց մենամարտը՝ պատիվն ու բարի համբավը վերականգնելու ժամանակի միակ ընդունված միջոցը:

Իրենց պատիվն ու հեղինակությունը կորցրած ազնվականների մի ստվար զանգված անմիջապես հեղեղեց բրիտական դատարանները:

Այս իրավունքի զարգացումները հանգեցրեցին նրան, որ XVIII դարում ընդունվեց «Զրպարտության մասին» Ֆոքսի ակտը, որով երդվյալ ատենակալներին, այլ ոչ թե՝ դատավորին վերապահվեց բառերի անվանարկող իմաստը որոշելու իրավունքը: Սույն ակտով հայցվորն էր կրում բառերի՝ իրականությանը չհամապատասխանելու, չարամտորեն արտահայտված կամ հրապարակված լինելու և իրական վնաս պատճառելու պարտականությունը:

Բարոյական վնասի փոխհատուցման չափերն աստիճանաբար սկսեցին հասնել աստղաբաշխական թվերի, քանի որ դատավորները ելնում էին այն կանխավարկածից, որ փոխհատուցումը պետք է արտացոլի անվանարկված անձի անվան իրական արժեքը, այլ ոչ թե պատժի հրապարակողին սխալի համար:

Ժամանակներն այնպիսին էին, որ բարձր հասարակությունը պարտավորեցնում էր հասարակական գործիչներն ջանք ու եռանդ չխնայել՝ մաքրելու իրենց հեղինակությանը հասցված թեկուզ և աննշան բծերը, իսկ դատավորներն էլ օգնում էին նրանց՝ ստեղծելով նրանց համար անբիծ հեղինակության կանխավարկած, ինչի արդյունքում ապացուցման պարտականությունը տեղափոխվեց պատասխանողի վրա, որը և պետք է ապացուցեր իր հրապարակումները հիմնավորող փաստական հանգամանքները[1]: 

Այն ժամանակներից ի վեր իրադրությունն այնքան էլ չի փոխվել, և անվանարկման հայցերն այսօր էլ մի շարք հասարակություններում ընկալվում են որպես պետության ունևոր ու բարեկեցիկ երևելիների կողմից նախաձեռնած դատավարություններ, մինչդեռ այդ երևելիները հենց այն մարդիկ են, ում գործունեությունը պետք է մշտապես գտնվի հանրության ուշադրության կենտրոնում և ում չպետք է թույլատրվի իրենց գործունեության մասին հանրությանը տեղեկացնելու հարցում խոչընդոտներ ստեղծել բարեխիղճ հետաքննող լրագրության ճանապարհին: 

Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանն առաջինն էր, որ սահմանեց այս սկզբունքն իր հայտնի Լինգենսն ընդդեմ Ավստրիայի գործով՝ ի լուր Եվրոպայի (ու մնացյալ մայրցամաքների) հայտարարելով, որ. «Քննադատության ընդունելի շրջանակներն … ավելի լայն են քաղաքական գործիչների, քան մասնավոր անձանց նկատմամբ:

Ի տարբերություններ վերջիններիս՝ քաղաքական գործիչներն անխուսափելիորեն և գիտակցաբար բաց են իրենց յուրաքանչյուր խոսքի և արարքի մանրակրկիտ քննարկման համար ինչպես լրագրողների, այնպես էլ լայն հանրության կողմից և, հետևաբար, պետք է դրսևորեն հանդուրժողականության առավել բարձր աստիճան:

Անկասկած է, որ Կոնվենցիայի 10-րդ հոդվածի 2-րդ մասը հնարավորություն է ընձեռում պաշտպանելու նաև այլոց հեղինակությունն, այն է՝ բոլոր անձանց հեղինակության պաշտպանություն է նախատեսում, և այս պաշտպանությունը տարածվում է նաև քաղաքական գործիչների վրա, նույնիսկ երբ նրանք չեն գործում որպես մասնավոր անձինք, բայց այս դեպքում նման պաշտպանության պահանջները պետք է հավասարակշռել քաղաքական հարցերի բաց քննարկման շահի հետ» (Lingens v Austria, 1986, 42-րդ պարբերություն): Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը քաղաքական գործիչների թվին է դասում նաև համայնքների ղեկավարներին (Դաբրովսկին ընդդեմ Լեհաստանի, 2007, (Dabsrowski v Poland,) 28-րդ պարբերություն):

Քննադատության ընդունելի սահմանները լայն են նաև քաղաքացիական ծառայողների նկատմամբ: Իր Յանովսկին ընդդեմ Լեհաստանի վճռում, Եվրոպական դատարանն ամրագրեց. «Ինչպես քաղաքական գործիչների, այնպես էլ իրենց պաշտոնեական լիազորություններն իրականացնող քաղաքացիական ծառայողների հարցում ընդունելի քննադատության սահմաններն ավելի լայն են: Հասկանալիորեն այս սահմանները որոշակի հանգամանքներում կարող են լինել ավելի լայն իրենց լիազորություններն իրականացնող քաղաքացիական ծառայողների նկատմամբ, քան մասնավոր անձանց:

Այդուհանդերձ, չի կարելի ասել, որ քաղաքացիական ծառայողները գիտակցաբար բաց են իրենց յուրաքանչյուր խոսքի և արարքի մանրակրկիտ քննարկման համար այնպես, ինչպես բաց են քաղաքական գործիչները, և, ըստ այդմ, պետք է նրանց հավասար վերաբերմունքի արժանանան իրենց գործողությունների քննադատության հարցում:

Իրականում, քաղաքացիական ծառայողները պետք է ունենան հանրության վստահությունը՝ ազատ անտեղի անհանգստությունից, եթե նրանցից ակնկալվում է հաջողությամբ իրականացնել իրենց առջև դրված խնդիրները, և, հետևաբար, կարող է անհրաժեշտություն առաջանալ իրենց պարտականությունները կատարելու ընթացքում նրանց պաշտպանելու վրդովեցուցիչ և վիրավորական խոսքերով հարձակումներից» (Janowsi v Poland, 1999, 33-րդ պարբերություն):

Հավատարիմ մնալով իր այս սկզբունքին՝ Եվրոպական դատարանն իր  Պրագերը և Օբերշլիքն ընդդեմ Ավստրիայի վճռով առավել մեծ հանդուրժողականության ուղերձ է հղում նաև ներպետական դատարանների՝ իր գործընկերներին՝ սահմանելով. «Մամուլն այն միջոցներից է, որոնց շնորհիվ քաղաքական գործիչները եւ հանրային կարծիքը կարող են հավաստիանալ, որ դատավորներն իրականացնում են իրենց ծանր պարտականությունները այնպիսի եղանակով, որը համապատասխանում է նրանց վստահված գործառույթի նպատակին: Հարկ է, սակայն, ուշադրություն դարձնել հասարակության մեջ դատական իշխանության առանձնահատուկ դերին: 

Որպես արդարադատության երաշխավոր՝ …այն պետք է վայելի վստահություն, եթե ակնկալվում է, որ այն պետք է հաջողությամբ կատարի իր պարտականությունները: Հետեւաբար, թերեւս հարկ լինի պաշտպանել այդ վստահությունը կործանարար հարձակումներից, որոնք, ըստ էության, անհիմն են, հատկապես՝ հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ քննադատության թիրախ դարձած դատավորները զսպվածություն դրսեւորելու պարտավորություն ունեն, ինչը թույլ չի տալիս նրանց պատասխանել այդօրինակ քննադատությանը» (Prager and Oberschlick v Austria, 1995, 34-րդ պարբերություն:

Քննադատության սահմաններն ավելի լայն են նաև տեղական իշխանության մարմինների՝ ավագանիների, խորհուրդների և այլնի պարագայում, քանի որ. «տեղական խորհուրդը, լինելով ընտրովի քաղաքական մարմին և կազմված լինելով տեղական ընտրողներից մանդատ ստացած անձանցից, պետք է քննադատության հանդեպ դրսևորի հանդուրժողականության առավել բարձր աստիճան» (Լոմբարդոն և այլք ընդդեմ Մալթայի, (Lombardo and Others v Malta), 2007, 54-րդ պարբ.): 

Եվ առհասարակ՝ քննադատության սահմաններն առավել լայն են ցանկացած մասնավոր անձի նկատմամբ, ով մտնում է հանրային քննարկումների ասպարեզ: Այսպիսով՝ Բոդրոզիչն ու Վուժինն ընդդեմ Սերբիայի գործով ՄԻԵԴ-ը սահմանել է. «Ինչ վերաբերում է այն հարցին, թե արդյոք Ս.Կ.-ն կարող է դիտվել որպես հասարակական գործիչ, Դատարանը վերահաստատում է, որ մասնավոր անձը բացում է ինքն իրեն հանրության քննարկման համար, երբ մտնում է հանրային քննարկումների ասպարեզ:

Տվյալ դեպքում կողմերը համաձայն են, որ Ս.Կ.-ն, որը փաստաբան էր, ներկայացրել էր գործարանի ղեկավարությանը մեծ աղմուկ հանած մի սնանկության գործով և այդպիսով դարձել հանրահայտ անձ Կիկինդա քաղաքում:

Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ հոդվածները հրապարակվել էին այդ քաղաքի տեղական թերթում՝ Դատարանն ընդունում է, որ ներպետական դատարանը ճիշտ է որակել նրան որպես հասարակական գործիչ: Ս.Կ.-ն մուտք էր գործել հանրային քննարկումների ասպարեզ և, հետևաբար, նրան հասցեագրված որևէ քննադատության հարցում նրա հանդուրժողականության շեմը պետք է ավելի բարձր լիներ» (Bodrožić and Vujin v Serbia, 34-րդ պարբերություն):

Այս սկզբունքի ընթերցումից ակնհայտ է դառնում, որ որևէ եվրոպական հասարակությունում լայն քննարկման առարկա դարձած որևէ հարցի մասնակից մասնավոր անձինք, այդ թվում՝ աղմկահարույց գործերում ներգրավված փաստաբանները, նույնպես պետք է առավել հանդուրժող լինեն քննադատական խոսքի նկատմամբ:  

Գալով հայաստանյան իրականությանը, մասնավորապես՝ դատական պրակտիկային, ականատես ենք լինում միանգամայն այլ պատկերի: Այսպես՝ 2010թ. դեկտեմբեր ամսին ՀՀ ազգային ժողովի երեք պատգամավորներ հայց ներկայացրեցին «Հայկական ժամանակ» օրաթերթի հիմնադիր ընկերության դեմ  մի հոդվածի համար, որն իրենց պնդմամբ՝ զրպարտություն էր պարունակում՝ պահանջելով ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1087.1 հոդվածով նախատեսված ոչ-նյութական վնասի փոխհատուցման առավելագույն չափը՝ 2 000 0000-ական ՀՀ դրամ:

Առանց երկար-բարակ մտածելու՝ առաջին ատյանի դատարանը բավարարեց նրանց պահանջը՝ բերելով հետևյալ հիմնավորումը. «Սույն քաղաքացիական գործով հայցվոր Սամվել Ալեքսանյանը (թիվ 007 ընտրատարածքից ընտրված), Լևոն Սարգսյանը (թիվ 005 ընտրատարածքից ընտրված), Ռուբեն Հայրապետյանը (թիվ 001 ընտրատարածքից ընտրված) Հայաստանի Հանրապետության Ազգային ժողովի պատգամավորներ են, և որպես Հայաստանի Հանրապետության օրենսդիր իշխանության ներկայացուցիչներ, ունեն որոշակի ընկալելի դիրք հասարակությունում, ինչը պարտավորեցնում է ունենալ անբասիր վարքագիծ և օրինակելի կեցվածք, այնինչ պատասխանողի կողմից Հոդվածում տարածած տեղեկությունները վերը նշված հանցագործությունների հետ այդ անձանց հնարավոր առնչության փաստի վերաբերյալ, այլ տեղեկատվություն են հաղորդում ընթերցողին` վտանգելով հայցվորների, որպես օրենսդիր իշխանության ներկայացուցիչների նկատմամբ հասարակական վերաբերմունքի օբյեկտիվ դրսևորումը։

 Հանրության կողմից հայցվորներին տրվող գնահատականը ունի չափազանց կարևոր գործնական նշանակություն, քանի որ բացասական գնահատականը նսեմացնում է հայցվորների, որպես անձի և ՀՀ ազգային ժողովի պատգամավորի, հեղինակությունը, խոչընդոտներ է ստեղծում հասարակական, տնտեսական հարաբերություններին լիարժեք մասնակցելու համար։

Հաշվի առնելով վերոգրյալը, նկատի ունենալով հասարակական կյանքում հայցվորների` որպես օրենսդիր իշխանության ներկայացուցիչների զբաղեցրած դիրքը, և նկատի ունենալով այն հանգամանքը, որ զրպարտող տեղեկությունները տարածվել են 7480 տպաքանակով հրատարակվող օրաթերթում` հասու դառնալով հասարակության լայն զանգվածներին, դատարանը փոխհատուցման չափը սահմանում է սահմանված նվազագույն աշխատավարձի 2000-ապատիկի չափով յուրաքանչյուր հայցվորի մասով»: Այս դիրքորոշումը հետագայում վերահաստատում է նաև ՀՀ վերաքննիչ դատարանը: ՀՀ վճռաբեկ դատարանը ևս, առանց որևէ երկմտանքի, վերադարձնում է սույն գործով վճռաբեկ բողոքը:

Սա իրավամբ վտանգավոր զարգացում էր, քանի որ ընդամենը մի քանի օր պահանջվեց մեկ այլ պատգամավոր-օլիգարխի շահերը ներկայացնող փաստաբաններից մեկին իր փաստարկումներում տառացիորեն կրկնելու դատարանի՝ վերոհիշյալ հիմնավորումը:

Բարեբախտաբար, այդ գործն այն միակ հայաստանյան դատավորի վարույթում գտնվող երկու գործերից մեկն էր, որի՝ ՄԻԵԴ-ի նախադեպերի իմացությունը թույլ էր տվել վերջինիս ճշտորեն կիրառել ՄԻԵԴ-ի վերոհիշյալ սկզբունքը: Եթե հիշենք, որ նույն դատավորի կողմից 2009թ. արտահայտվելու ազատությանը վերաբերող մեկ այլ գործ (Իջևանի քաղաքապետարանն ընդդեմ «Հետաքննող լրագրողների») որևէ հղում չէր պարունակում ՄԻԵԴ-ի նախադեպերին, առաջընթացն, անկասկած, մեծ է:

Այս կարևոր սկզբունքի իմացության բացակայությունն արտացոլված է մեկ այլ վճռում, երբ դատարանը տարբերակում է անում քաղաքական գործչի ու «ՀՀ Սահմանադրության 56.1 հոդվածով սահմանված անձեռնմխելիությամբ օժտված ՀՀ երկրորդ նախագահի ընտանիքի անդամների» միջև, ինչը, կարծես թե, հուշում է, որ ՀՀ Սահմանադրությամբ անձեռնմխելիությամբ օժտված քաղաքական գործիչը տարբեր է մնացած քաղաքական գործիչներից  (ընդհանուր իրավասության դատարան, Բելլա և Սեդրակ Քոչարյաններն ընդդեմ «Սկիզբ Մեդիա Կենտրոն» ՍՊԸ-ի):

Հայաստանյան իրականության դրական զարգացումների թվին է պատկանում այն հանգամանքը, որ ՀՀ սահմանադրական դատարանն իր 2011թ. նոյեմբերի 15-ի ՍԴՈ-997 որոշմամբ ամրագրում է, որ ՀՀ դատարանները պետք է ընդունեն Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի նախադեպային իրավունքում տեղ գտած՝ հասարակական ու քաղաքական գործիչների քննադատության առավել լայն սահմանների մասին սկզբունքը (ՍԴՈ-997, 25-րդ էջ):

Մնում է տեսնել, թե հետայսու գործնականում ինչ կիրառություն կգտնի այս սկզբունքը և ինչպես մեր հասարակության երևելիները այլևս կփորձեն օգտագործել անվանարկման իրավունքն իրենց ուղղված քննադատական ձայները լռեցնելու համար: