Կատակերգեր

Կոմիտասի գրառած Մշոյ երգերից ժանրային առումով առանձնանում է «Մայրամ կանչէք հանէք դուրս» կատակերգը, որը կապուած է կենցաղային հումորի ու երգիծանքի հետ։

Մայրամ կանչէք հանէք դուրս [15]

Մայրամ կանչէք հանէք դուրս,
Աստուած առնէր ազիզ լուս։

Սպ․ Մելիքեանի և Գ․ Գարդաշեանի «Վանայ երգեր»ում հետաքրքրական եղանակով կան հետևեալ խօսքերը՝ [16]

Արևն առէ լուսէ լուս,
Մայրամ կանչէք թող կեայ տիւս,
Էս ինչ խօսքյ էր իխան տիւս,
Աստուած առնէր ազիզ լուս։

Մայրամ առուն թռեր ի, 
Տէրտէր եախէն պռնիր ի,
Երկու չամիչ տուեր ի,
Տըսվերկու պաքյ առեր ի։
Ալուչի ծառ ծաղկեր էր,
Մայրամը տակ պառկեր էր,
Ալուչի ծառ կոճկեր էր,
Մայրամու փոր տըճկեր էր։

Հայ Մայրամ, Մայրամ, Մայրամ,
Ջան Մայրամ, Մայրամ, Մայրամ,
Ջան Մայրամ, Մայրամ, Մայրամ,
Իմ ջան քեո ջանին հայրան։

Այս երգի միայն բանաստեղծական տեքստի մի օրինակ կայ «Հայրենի երգ ու բան» ժողովածուի 3-րդ հատորում, որտեղ Մ․ Թումաճանը Մշոյ երգերի երգասաց Ա․ Ալիխանեանից ձայնագրել է հետևեալ խօսքերը՝ [17]

Լուսնակն ելաւ, լուսնէ լուս,
Մայրամ կանչէք հանենք դուրս,
Ատ ի՞նչ խօսք էր ձգեց դուրս․ 
Տէ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ 
Տէր ․ ․ ․ Աւտուլին հարսներ ․․․։

Մայրամ յիջի խիյարնոց, 
Քաղեց խիյար, լցուց ծոց,
Կտրաւ իր վըզի վըզնոց։

Տէ վուրմա, վուրմա, վուրմա,
Ջուխտ մը մաքի ղավուրմա։

Կաքաւ հաւեր կըցեցին,
Կարմիր գինին խմցուցին։

Լուսնակ ձգեր պատին տակ,
Մայրամ պառկեր ջըլի տակ։

Աւտալի դուռ շըշերով,
Մայրամ տարան գիշերով։

Հարսանեկան երգեր

Կոմիտասի գրառած Մշոյ երգերի մէջ կան նաև մի քանի հարսանեկան երգեր՝ «Վե՛ր էլի, հա՜յ», «Խարսիկ վեր արէ՛», «Մը քորսէ դանինա», «Շկավէ զավէ»։ Հարսանիքը Մուշում մի իւրայատուկ արարողակարգ էր։ Հարսնացուի ընտրութիւն, աղջիկտես, նշանդրէք, հաց կտրել, հարսնատես, խոնչա-բոխչա, տաշտադրոնք, ազպալուածք, հինադրէք, կնտրել կամ թրաշ, պսակ, և այլն։ Նշուած բոլոր արարողութիւններում վառ ընդգծուած են մշեցիներին յատուկ սովորութիւնները, իսկ այս ամէնի անքակտելի մասն են կազմել երգն ու պարը։

Մշեցիք աւանդապահ ժողովուրդ են։ Իրենց ապագայ հարսնացուին ընտրում են դեռ օրօրոցում։ Այդ երգերը կոչւում են օրօրոցախազ (օրօրոցի կամարի վրայ այդ առիթով խազ էին քաշում)։ [18] Հնում հարսնացուի ընտրութիւնը կատարում էին ծնողները և պատահում էին դէպքեր, երբ միայն պսակի օրն էին հարսն ու փեսան միմեանց տեսնում։ Պսակի արարողութիւնը մշեցիների մօտ յագեցուած է երգով, պարով, նուագով, հետաքրքրական սովորութիւններով։ Ահաւասիկ դրանցից մի քանիսը։ Հարսնացուի հանդերձը հագցնելուց երգում էին․ [19]

Տնիկ ու շէմքիկ,
Էլ դուք մի՛ք ժաժա,
Մենք ինք ժաժալու,
Շողիկ տանելու։ 

Աղբրիկ էլ չծըմծըմաս,
Մաղիկ էլ չխըլվըլաս [շարժուել],
Մենք ինք երրալու,
Շողիկ երամէն ջոկելու։

Գիշե՛ր, դու տարի եղիր,
Աղօթրան դու լէ հեռացիր,
Մէր երա՛մ հասրաթ հանիր,
Էս անդարձ, օղուբ [յաջող] օրին։

Երբ հարսին հանում են հօր տնից, նրա գրպանը չամիչ են լցնում և մի քանի զոյգ փոքր գուլպաներ դնում, այս ժամանակ աղջիկները երգում են․ [20]

Զչամիչ մաղով մաղեցին,
Շողերի /հարսնացուի/ ջեբեր լցրեցին,
Զղարիբ ճամբայ դրեցին։

Սովորութիւն է, որ հարսնացուին տանելուց նրա հետևից չեն աւլում, որ հայրական տունը չաւերուի։ Այս առիթով աղջիկները երգում են․ [21]

Մէրիկ, մի՛ աւլի զտախտիկ,
Որ չաւրի քու աղջկայ հետիկ,
Թըղ մնայ քի նմուշիկ,
Որ հանիս քու սրտի հասրաթիկ։