Անուշ Քոչարյան

Բաղրամյանի ներքին բակերից մեկում գտնվող իմ այս բալկոնը միակն է, որ պահպանել է նախնական ձեւը՝ առաջ չեն տվել, չեն փակել ապակիներով, չի փոփոխել գունային հիմնական երանգը։ Այս բալկոնում ամեն շաբաթ մի քանի ժամով հանգստանալու, առանձնանալու հնարավորություն է ունենալու մեկը, ում հետ զրուցելու եմ։ Նրանք ամենատարբեր ոլորտներից են, բայց նրանց ընտրությունն ամեն անգամ բացատրություն պետք է ունենա։ Զրույցի թեման տարբեր է լինելու, բայց ում հյուրընկալելու եմ բալկոնում, ինքս չեմ ներկայացնելու․ նա պետք է իր մասին խոսի երրորդ դեմքով ու այդպես ներկայանա ձեզ։

Բալկոնում Գուրգեն Խանջյանն է։     

Գուրգեն Խանջյանը՝ երրորդ տարածությունում (ինքն իր մասին)

Անկեղծ ասեմ՝ ինձ շատ է հոգնեցրել, անտանելի է դարձել արդեն՝ իր նեւրոզներով, իր նվնվոցներով․․․ Հիմա իր ուրիշ մասի անունից եմ խոսում, որը պինդ է, կարողանում է իրեն տանել, բայց իր հիմնական մասը այս է․․․ Անընդհատ դժգոհ է․ համոզում եմ, համոզվում է, անցնում է ժամանակ, նորից է սկսում։ Դժվար է իրար հետ ապրելը։ Ուզում է շուն պահել՝ հասկանալով, որ շուն պահել հնարավոր չի, չի ուզում այլեւս ճամփորդել․ ինքնաթիռներից վախենում է, բարձրությունից վախենում է։ Այն տղան չի էլի, որ ամեն ինչի վրա թքած, ուղղաթիռով մի տեղ գնար․․․

Թե ինչից է վախենում, երբ կյանքն անցել է, ու կարող է թելն ամեն րոպե կտրվել, չգիտեմ, բայց գնալով ավելի վախվորած է դառնում։ Ինչ-որ բաներ են փոխվում անընդհատ․ պիտի կարողանա հասկանալ՝ այդ ամենը որտեղից է գալիս, ինչի է գալիս, ուր է տանում։ Եվ ամենակարեւորը՝ ավարտի մասին պիտի հստակ կոնցեպցիա ունենա։

Դրա համար ամեն գրած ծառայեցնում է այդ կոնցեպցիային, որովհետեւ ավարտը մոտ է․ հնարավոր է՝ շատ մոտ չէ, բայց ամեն դեպքում պիտի իմանա այդ ճանապարհն անցնելու ռիթմը, արագությունը, ձեւը, տեղի մեջ մտնելու դիմադրողականությունը, որովհետեւ այսքանն անելուց հետո վերջում ծռվելու, փոխվելու, տեղի տալու իրավունքն ինքը չունի․ պիտի նույնությամբ կարողանա ավարտել։

․․․ Բայց կյանքն իրեն մատուցեց մի չտեսնված անակնկալ․ աղջկա ծնունդն էր՝ Մանեի (հունիսին կլինի երկու տարեկան)։ Մանեն այս դժվար մտածումներին ոնց որ որպես փրկություն ուղարկված լինի։ Վճիռն ինքն իրեն է կայանում, որ այս-այս բաների իրավունքն այլեւս չունես, որովհետեւ գոնե իր համար պարտավոր ես անել առավելագույնը, ինչքան կյանքը թույլ կտա, կամ ինչքան դու կձգես։

Արդեն իմաստնացած հայացքով ես նայում երեխայի մեծանալուն, առաջին քայլերին, բառերին, թե խոսքն ինչպես է աշխատեցնում իրեն․․․ Ինձ թվում էր՝ ինքն ամեն ինչ տեսել է (երեխայի ծնունդ էլ եմ տեսել․ որդի ունեմ), բայց ջահել էր, չէր զգում։ Հիմա ուրիշ աշխարհ է, որն ինչ-ինչ կորեկցիաներ է մտցնում վարքի մեջ, ընթացքի մեջ։

Ա՜յ, Խանջյանը պիտի դա էլ կարողանա համադրել իր ընթացքին ու տանել ինչքան հնարավոր է։

Անհավատ չի․ Աստծուն հավատում է, բայց չգիտի այդ Աստծուն, չի ճանաչում, ինչ-որ կռահումներ անում է, հոտեր առնում է, բայց առանձնապես կոնկրետություն չկա դրա մեջ, մեծամտություն կլիներ ասել, որ ինքը գիտի փրկության ձեւերը։

Այսպես կգնա դեպի անհայտություն, բայց ինչ թողնելու է` կոնկրետ է բավականին։

Ավարտի այդ կոնտեքստում հաշտությու՞ն կա։

Հա, անպայման, կարեւոր է, որ հաշտության մեջ գնաս։ Չգիտեմ՝ ինչի համար է կարեւոր, բայց կարեւոր է, որովհետեւ եթե հաշտության մեջ չգնացիր, ուրեմն այդպես էլ չիմաստնացար, չհասկացար, որ կյանքը հենց այս է․ ոչ դու կարող էիր փոխել, ոչ կողքինդ, ոչ ինքը կարող էր այլ լինել, ոչ էլ մարդը կարող է ուրիշ լինել․․․ Հիմա, տե՛ս՝ Արեւմուտքում փորձում են, օրինակ, տղամարդուն փոխել: Մանրանալ այդ աստիճանի անհնար է․․․ Մարդուն մեծ չափով փոխելը հիվանդագին երեւույթների է բերում։ Խոսում էինք Սովետի փլուզումից․ կարելի է ասել՝ փլվեց այն պատճառով, որ չկարողացավ ստեղծել «նոր» մարդ, մարդ, ով իր շահերի մասին չմտածի, անընդհատ մտածի հավասարության մասին եւ այլն, եւ այլն։ Սինթետիկ մի բան։ Չի լինի այդպես․ մարդն այդպիսին չի։

«Հիվանդանոց» վեպը սկսել եք գրել խորհրդային տարիներին, բայց մինչ կավարտեիք, Խորհրդային միությունը փլուզվեց։

1990 թվականին սկսեցի, 92թ․-ին ավարտեցի։ Փաստորեն վեպի առաջին մասը, ինձ հետ միասին, «շշկռված» ընկավ նոր մի տարածք․ ինքը պիտի շարունակվեր, բայց որտե՞ղ․․․

Բայց շարունակվեց, չնայած այլաբանական տարածքներում։

Այլաբանական չէր կարող չլինել, որովհետեւ Սովետի ժամանակ սկսեցի գրել։

Երկու տարին քիչ ժամանակ չէ՞ր անցում կատարելու համար․ նկատի ունեմ գրելու ընթացքի համար խիտ չէ՞ր, ինչպե՞ս ստացվեց։

«Տաքի» վրա գրվեց․ հերոսը կար ու ոնց տեսավ, ոնց զգաց, այդպես էլ գրվեց։

Ազատության եւ ազատվելու մասին։

Ազատվելու խնդիր միշտ է եղել՝ դրսեւորումները կախված մարդու բնույթից։ Կան այնպիսինները, ովքեր նման խնդիր իսկապես չունեն․ ունեն ապրելու եւ հարմարվելու խնդիր։ Ազատվելը մի քիչ կույր կատեգորիա է․ անընդհատ ես ուզում ազատվել, բայց երբեք խորությամբ չես մտածում՝ այդ ինչից ես ազատվում։

Վերջապես այս մոլորակն ունի իր քարացած դրույթները, եւ շատ բաներից երբեք էլ ազատվել չես կարող, բայց զգացողությունը միշտ կա, ու, կարծում եմ, մի քիչ հեռվից եկող ենթագիտակցական, արքետիպային բան է։ Երեւի թե եղել են վայրեր, որտեղ մենք եղել ենք, եւ այդտեղ եղել է ազատությունը։ Այլապես որտեղի՞ց է այդ ազատվելու զգացողությունը։

Այդ որտեղի՞ց «լուր չկա»։

Լուր չկա ամենակարեւոր տեղից, լուր չկա երկնքից։ Իսկ եթե այդտեղից լուր չկա, եղած լուրերն էլ թույլ են, եւ/կամ դու զառանցանքներն ես ընդունում լուրի փոխարեն, փրկվելը, երջանիկ զգալը միշտ մնում է կախյալ։ Եվ այդ լուրի բացակայությունից է, որ տագնապի մեջ ես միշտ։

Ձեր տեքստն այդ լուրի հետ կա՞պ ունի։

Նույնիսկ իմանալով, որ չկա լուրը եւ չի լինի՝ փնտրտուքիդ ճանապարհը կիսում ես։ Այդպես երեւի դու մի քիչ թեթեւանում ես եւ գիտես, որ մեկին էլ, թաքուն մի ձեւով, այդ տեքստը բավարարում է։ Ես, որ երկար ժամանակ չեմ գրում, սկսում եմ ինձ վատ զգալ։ Գուցե հիվանդություն է, բայց այդպես է։

«Տու՛ր ինձ ձեռքդ, պստլո՛» հրատարակված վերջին վեպից հետո ասացիք, որ գրելն այլեւս դժվար է լինելու, որովհետեւ այս մեկն ամփոփման պես է։

Արդեն երկու գլուխ գրել եմ․ ֆորման ուրիշ է, էլ չեմ ճամփորդում, ուրիշ տեղեր իմաստ չեմ փնտրում։ Ամեն բան ոնց որ տեսա, հասկացա․․․ Փորձում եմ ուղղահայաց, այստեղ՝ Զանգվի ձորում։

Ձեր եւ Հայաստանի հարաբերությունները։

Սիրահարված մարդու հարաբերության պես է՝ խանդերով, խարդավանքներով, բաժանումներով, միացումներով։ Պատճառները ես գիտեմ։ Ծնվել եմ այստեղ, մինչեւ 4 տարեկան այստեղ եմ ապրել։ Հետո հայրս ու մայրս բաժանվեցին, ու մենք մորս հետ գնացինք Թիֆլիս (մայրս այնտեղից է)։ Որքան Թիֆլիսն ինձ հարազատ էր, այնքան էլ օտար, որովհետեւ Հայաստանն անընդհատ քաշում էր․ հայրս այստեղ էր, տատերս այստեղ էին, հայերենն էր այստեղ, արեւն էր այստեղ վերջապես։

Ամեն տարի արձակուրդներին մայրս Երեւան էր ուղարկում ինձ․ տարին երեք անգամ։ Այնտեղից գնացք էին նստեցնում, այստեղ տատերս կամ հայրս դիմավորում էին։ Հիշում եմ՝ գիշերը չէի քնում, որ Հայաստան մտնող առաջին կայարանը տեսնեմ (Քոլագերան էր կոչվում այն ժամանակ)։ Հիմա գուցե սենտիմենտալ է հնչում, բայց երեխայի համար ի՞նչ սենտիմենտ․․․ Հուզմունք կար, կարոտ կար։

1965 թվականին վերջապես տեղափոխվեցինք Երեւան։ Տասնհինգ տարեկան էի։ Այդ ժամանակ այլ կերպ եղավ բախումը։ Թիֆլիսում «երեւանցի» էի, օտար էի, այստեղ էլ եկա, դպրոց գնացի, պարզվեց այստեղ էլ «երեւանցի չեմ»․ սկսեցին ասել «վրացի», «թիֆլիսեցի»․․․ Դպրոցից հետո կամաց-կամաց այդ ամենը մշրվեց թաղի տղերքի մեջ, ինստիտուտում․․․ Այսպես ասած՝ յուրացվեցի։

Ապրելու, գրելու ընթացքի տեղը որտե՞ղ է։

Երեւանն է։ Հարցրեցիր ու ուզում եմ հիշել՝ այլ տեղ գրել եմ արդյոք․․․ Չէ՜, միայն Երեւանում։ Պատահել է հետս տետր եմ վերցրել, բայց չի ստացվել։ Երեւանը, իմ անկյունը, իմ բազկաթոռը՝ առաջ Թումանյան փողոցում, հիմա՝ Այգեձոր թաղամասում, իմ երաժշտութունն անպայման, որ ինձ դրսից կտրում, մեկուսացնում է։

Հարաբերությունները․․․

Նշաններն են․ Տերյան փողոց, Զանգվի ձոր, որտեղ հորս հետ գնացել ենք ձուկ որսալու, ընկերներիս հետ եղած տեղերը։ Հիմա այդ հարաբերությունները չկան․ պահպանում եմ, որպեսզի մենակ չնստեմ սրճարանում, որ ինչ-որ մեկին բարեւեմ, մի երկու խոսք ասեմ, բայց հարաբերություններ, լայն իմաստով, համարյա թե չկան։ Վերջին հզոր հարաբերություններս շանս հետ էին, նա էլ ինձ լքեց։

2011թ․-ին պարգեւատրվեցիք «Մովսես Խորենացի» մեդալով, հետո 2012թ․-ին՝ հերթական պարգեւատրումների ժամանակ ասել էիք, թե «երկաթի կտոր է էլի, կտրում ու բաժանում են, ինչքան ուզեն»։ Վերջերս ստացաք պետական մրցանակ․․․

Հետաքրքիր է, բայց պարզվում է, որ ես համարյա բոլոր մեդալներն ունեմ․․․ Ես չունեմ բարդույթը, չունեմ այդ կարգի ըմբոստություն այսօրվա դեմ, որ հրաժարվեմ պետության տված ինչ-ինչ մրցանակներից։ Ընդունում եմ պետականությունը, իսկ թե ով է այս պահին տալիս այդ մեդալը, ով է ընդունում, բացարձակ նշանակություն չունի․ եկող-գնացող մարդիկ են․․․ Վաղը կգա մեկ ուրիշը, ում գուցե ընդունենք կամ էլի չընդունենք։ Անարդարությունը, կաշառակերությունը, թալանը ամեն տեղ է, բայց դա չի նշանակում, որ պետությունը չպիտի նշի արժանավորին եւ չի նշանակում, որ արժանավորները պիտի հրաժարվեն այդ ուշադրությունից։

Քաղաքականության հետեւանքային տեքստ Դուք ունե՞ք։

Ու՞ր պիտի փախչես քաղաքականությունից, ինչքա՞ն պիտի նյարդերդ հանգիստ լինեն, որ փակվես, չանդրադառնաս։ Ապրում ես մարդկանց, երկրների մեջ, քեզ վրա ազդեցություններ կան, դու էլ կշռադատում ես, տրամաբանում։

Փորձեմ ավելի սեղմել հարցը․ անկախության ձեւավորման շրջանում կայի՞ն հարցեր, որոնք մինչեւ այսօր հարցի կարգավիճակում էլ մնացել են։

Միշտ կան այդ հարցերը․ իննսունականների վերջին «Հայոց աշխարհի» լրագրող Արմեն Հակոբյանի հետ ժամանակ առ ժամանակ անդրադառնում էինք Երեւանի խնդիրներին։ Այդ հարցազրույցների շարքից կիմանաս, օրինակ, Երեւանն ինչ խոտաններ է ունեցել, ինչով ենք անցել քայլ առ քայլ․ «զապիսնոցներ», «սեղանիկներ», աղմուկ, անհասկանալի զինվորականներ․․․

Երեւի գեղարվեստական գործերում այդքան շեշտված չի այդ ամենը, եւ, կարծում եմ, անհրաժեշտ չի՝ պատեհապաշտությունն այդպես ճակատային մտնի գեղարվեստական գրականություն։ Ափսոս է գրական տաղանդը նվիրել առօրյա խնդիրներին, որոնք լուծելի են այլ ձեւերով, ոչ գրականության միջոցով։

Կարո՞ղ եմ ենթադրել, որ քաղաքականությունից անմիջական կերպով զատված եք։

Տե՛ս՝ դու ուզում ես ինչ-որ բան ուղղել, եւ թվում է՝ դա կախված է քո կամքից եւ վերջապես իշխանությունների կամքից, բայց հանկարծ խորանում ես ու հասկանում, որ դա ոչ քո կամքից է կախված, ոչ իշխանությունների, ոչ էլ տարածաշրջանից, այլ, օրինակ, ինչ-որ մեկի գազատարից, որն անցնելու էր ինչ-որ տեղով, որին դու ինչ-որ կերպ առնչվում ես։ Եվ այդ ժամանակ քեզ կարող են զսպել անտեսանելի ձեւով կամ բաց թողնել էլի անտեսանելի ձեւով։

Ի՞նչ անել։

Ոչ մի բան էլ չես կարող անել։ Դու այս տարածքում առավելագույնը պիտի գտնես քո ներսում։

Իսկ տե՞ղը․․․

Հա, տեղը գտնես, քո մարդուն չվիրավորելու, չստորացնելու ձեւերը գտնես, առավելագույնը ստեղծես նրա համար, ագահ չլինես։ Սովորական բաներ եմ ասում, բայց պիտի կարողանաս անել սրանք՝ տեղավորվելով քո հնարավորությունների առավելագույնի մեջ, որովհետեւ մեր աշխարհաքաղաքական դիրքը առանձնապես մեծ ռեվերանսների հնարավորություն չի տալիս։

Շատ ճկուն քաղաքականություն է պետք չվնասելու համար, որովհետեւ այստեղ վնաս(վ)ելը մեկ անգամ մեկ է․ երկու հոգի «քսի» տան երկու կողմից, տխուր է ասել, բայց կբզկտվես։ Շատ նուրբ հարաբերություններ են՝ ում հետ պիտի ընկերություն անես, ում հետ պիտի չանես՝ չնեղացնելով այս մեկին․ բարդ է։

Որպես գրող` մասշտաբի խնդիր ունեցե՞լ եք։

Ինչ-որ պահից սկսած էլ չի անհանգստացնում։ Կա ժամանակ, երբ մտածում ես՝ լեզուն չի թողնում դուրս գալ ասպարեզ, ինչպես կթարգմանվի տեքստդ, ինչ կկորչի թարգմանվելիս, թե ում է պետք քո այս փոքր լեզուն ու փոքր երկիրը։ Հետո խորանում ես, որ դա ինչ մի մտածելու խնդիր է․ եթե այդ խնդիրը կա, ուրեմն ուզում ես կամ հռչակվել, կամ մեծ փողեր վաստակել։ Այսինքն երկու դեպքում էլ դու այլ բանի հետեւից ես ընկած։

Երիտասարդ ժամանակ ցանկություններդ ուրիշ են, հորմոններիդ շատրվանումն ուրիշ է։ Դրա համար շատ կարեւոր է, որ արվեստագետը մինչեւ վաթսուն գոնե ապրի, որովհետեւ այդ ժամանակ ամփոփում է սկսվում․ կիսատ կմնա, եթե մինչ այդ ավարտվի կյանքը, կիսատ կմնան բոլոր եզրահանգումներն ու եզրակացությունները։

Կարո՞ղ եմ ուրեմն ենթադրել, որ Ձեր վեպերը մինչեւ այսօր չեն ավարտվել։

Իհարկե․․․ Իրենք արդեն ավարտական փուլի մեջ են, բայց դեռ էլի քամելու տեղ կա։ Ես զգում եմ՝ ինչպես եմ փոխվում։ Նույն բանի մասին, եթե, օրինակ, երեկ խոսեինք, գուցե շեշտադրումներն այլ լինեին․ արագ է փոխվում ամեն ինչ, եթե, իհարկե, հակված ես փոխվելուն։

Կա՞ մի շրջան, որտեղ ազատության գաղափարն է առաջ մղվել, որտեղ Խանջյանն ըմբոստ էր, ուզում էր դուրս գալ հրապարակ։

Հա, կար, հատկապես «Հիվանդանոցից» հետո։ Էպոտաժային շրջան էր։ Գրականագետ Սուրեն Աբրահամյանն ասում է, որ իմ բոլոր վեպերն ազատության մասին են․ ես էլ եմ այդպես կարծում։

Անազատությունը շոշափելի՞ է։

Շոշափելի էր Խորհդրային տարիներին։ Եթե ժամանակը ներում է, պատմեմ։

Հա, իհարկե․․․

Քեռիս ջութակահար էր, ապրում էր Մոսկվայում։ «Անազատությունից» ճնշված՝ ինչ-որ ճանապարհներ գտավ, գնաց Ամերիկա, ստացավ այդ «ազատությունն» ու ինձ կանչեց իր մոտ։ Ես դիմեցի օվիր, ահագին ժամանակ անցավ դիմումիցս, կանչեցին ու ասացին, որ «նպատակահարմար» չեն գտնում թույլտվություն տալ։ Ասացի՝ ես եմ «նպատակահարմար» գտնում, իրենց «նպատակահարմարն» ինչ կարեւոր է։

Պալկովնիկ մարդ էր՝ ԿԳԲ-ից, նստել էի շնչին, որ ասի՝ ինչի չի թողնում։ Մտածեց-մտածեց, տեսավ, որ էլ ճար չկա, ասաց՝ բանակում եմ ծառայել, ու դեռ հինգ տարի չի անցել, ու «կարող ա՝ գաղտնիքներ գիտեմ»։ Ասացի «կարող ա»-ով չի․ գիտե՞մ ես այդ գաղտնիքները, թե՞ չգիտեմ։

Այսպիսի պատմություններ անընդհատ․ կինոդահլիճում նստած կլինեիր, լույսերը կվառեին, կանցնեին շարքերի միջով ու կսկսեին հարցաքննությունը՝ ինչի գործի չես, ինչի դասի չես, դու աշխատում ես, ուսանող ես․․․ Եվ չէիր կարող ասել՝ «քեզ ինչ, արա՛»։ Կաղապարումն ամեն օր էր, ամեն տեղ։

Հիմա գուցե այդ հարցադրումը չկա, բայց ռեժիմի դրսեւորում էլ չկա՞։

Ու՞ր է ռեժիմ։ Ախր ես զարմանում եմ՝ այդ կույր ազատության ձգտումը ստիպում է մարդկանց անընդհատ ռեժիմից խոսել։ Ի՞նչ ռեժիմ․ դուրս արի փողոց, ինչ ուզում ես, ասա, ինչ ուզում ես, արա։ Ուրիշի ոտքը չսեղմես, իշխանության զավթման բռնի փորձ չանես, մնացած ամեն բան կարելի է։ Նույնիսկ անհետաքրքիր է։ Այն ժամանակ գրում էիր, գոնե ԿԳԲ-ն կարդում էր, հիմա գրում ես, ու՞մ է պետք քո այդ ռեժիմից։

Այն ժամանակ գրելը․․․

Հմայք ուներ․․․

Լարվածությունը, թե գրածդ քեզ կտապալի։

Ա՜յ, «Հիվանդանոցը» լրիվ այդ մթնոլորտում է գրվել։ Կոպիտ ասած՝ Սովետի վրա «գործ էի սարքում»։

Անկախությունը «խանգարեց»։

«Խփեց» (ծիծաղում է), բայց եթե գրելու միտումը կա, միշտ էլ կգտնես շարունակելու ձեւը։

Եթե չտապալվեին խորհդային կարգերը, տպելու՞ էիք «Հիվանդանոցը»։

Առաջին պատմվածքներս եւ «Հիվանդանոցը» ֆանտաստ գրող Կարեն Սիմոնյանն էր կարդում․ ասում էր՝ հասկանում եմ արդյոք, որ դրանք երբեւէ չեն տպվելու։ Չէինք հասկանում իրար այս հարցում, ես համառությամբ շարունակում էի գրել, մտածում էի, թե դուրս կուղարկեմ, մի բան կլինի, հաստատ կտպվեն, բայց հանկարծակի, կարելի է ասել՝ լուռումունջ, ահռելի երկիրը փլվեց։

Հետաքրքիր է՝ մի տեսակ «կտրվածի» դիրքերից եք խոսում։

Դրա համար եմ ասում՝ արվեստագետը պիտի գոնե մինչեւ վաթսունն ապրի, որ այսպիսի բաներ խոսի, թե չէ, իհարկե, կա ժամանակը, երբ ուզում ես աշխարհն էլ փոխել, քեզ էլ փոխել, փորձում ես չհաշտվել, եւ դա բնական է։

Բայց խզումներ եղել են․․․

Իհարկե, կռիվ «քյառթուների» դեմ, կռիվ սովետական կաղապարների դեմ, կռիվ հետո արդեն այս ժամանակների անտարբերության, քանդարարության, անճաշակության եւ հազար ու մի այդպիսի բաների հետ։ Հիմա էլ կռիվ կտամ, բայց արդեն հասկացողի դիրքերից, որ շատ բան փոխել հնարավոր չի, բայց գոնե ինչ-ինչ բաների հասնել կարելի է։ Ես մեծ մասշտաբով եմ ասում․․․

Իսկ ի՞նչն է պետք փոխել մեծ մասշտաբով։

Մե՞ծ մասշտաբով․․․ Որ աշխարհում արդարություն լինի, ազնվություն․․․ Հիմա ծիծաղելի է հնչում, արդեն վարկաբեկված բաներ են (լռում է)։

Ամեն դեպքում հանգիստ եք խոսում։

Երեւի վերջին հինգ տարիներին է․ աստիճանական է եղել այդ փոփոխությունը, կտրուկ չի։ Ինքս իմ մեջ եմ հիմա եփվում։

Նպատակս կոնկրետ դիրքավորումը չի, բայց դժվարանում եմ հարցեր տալ․ զգում եմ, որ հանգել եք եզրակացության, որի հետ ես գործ ունենալ դեռ չեմ կարող։

Դե լարի վրայով եմ քայլում ու այնպես, ոնց կքայլեի ասֆալտի վրայով․․․ Չնայած վախեր դեռ կան, ուղղակի բթացել են մի քիչ։

Հարցեր էլ չտամ։

Եթե ուզում ես, տուր։

Զարմացել եմ, որ գյուղատնտեսի մասնագիտություն ունեք։

Ես չեմ ընտրել մասնագիտությունս։ Տատս քիմիայի դասախոս էր, աշխատում էր Գյուղատնտեսական ինստիտուտում։ Ես փորձեցի մի քանի տեղ ընդունվել, չկարողացա։ Ժողովրդական լեզվով ասած՝ «բարադի» ջահել էի, բայց բանակ գնալ չէի ուզում, իսկ ազատվելու միակ ճանապարհն ինստիտուտ ընդունվելն էր։

Տատիս կանգնեցրի փաստի առաջ․ ասում էր՝ «ախր դու քիմիա չգիտես»․․․ Այդպես պարապեցինք, ընդունվեցի, բայց քանի որ այդ մարդը չէի, երկու տարի անց բացակայությունների պատճառով ցերեկային բաժանմունքից հանեցին եւ տեղափոխեցին հեռակա ուսուցման։ Ստացվեց, որ եւ տնտեսականն ավարտեցի, եւ բանակ գնացի, եւ դժգոհ չմնացի այդ ընթացքից։

Գյուղատնտեսական ինստիտուտն էլ շատ բան տվեց․ ծառին, թփին ծանոթացա, անտառտնտեսությունում աշխատեցի երկու տարի․․․ Հետո բանջարեղենի խանութի վարիչ եղա (ծիծաղում է)։ Այն ժամանակ մարդիկ, մի սեզոն բանջարեղենի վարիչ լինելով, մեքենա կարող էին գնել։ Ես էլ «մաղարիչներով» վարիչ դարձա ու մեծ կորուստներով գլուխս «պրծացրի» այդ պատմությունից․․․ Դեռ 400 ռուբլի էլ պարտք մնացի խանութին։

Կենտրոնը, որտեղ ապրում էիք։

Մարգարիտ էր։ Իմ սիրելի սրճարանը «Կոպեկանոցն» էր․ մշտայցելուները՝ Հրաչյա Ներսիսյան, Կոստան Զարյան, հետո Ներսիսյանի տղան՝ Լեւոնը, Ֆրունզիկ Մկրտչյան, Ռուբեն Ադալյան, Մինաս Ավետիսյան, Ազատ Շերենց․․․ Դեռ չմոտեցած՝ հոտ էիր առնում, ասում էիր՝ Քոչարն այստեղ է, որովհետեւ ինքը հատուկ արոմատիզացված թութուն էր ծխում։ Ջահել էինք, ակնածանքով էինք նայում երեւույթներին։

Նոստալգիա կա․․․

Իհարկե, հիմա դժվար եմ անցնում այդ տեղերով։ Ո՞նց կարելի էր կորցնել այդ սրճարանը։ Չեմ մտածել, որ այդքան չենք սիրում մեր քաղաքային տրադիցիաները, այնքան արագ հրաժարվեցին տրամվայներից, սրճարաններից, ոչինչ չթողեցին, միանգամից ամեն բան ավիրվեց։

Երբեւէ հեռանալու միտք ունեցե՞լ եք։

Երբեք։ Հայաստանից դուրս կյանքն ինձ համար անիմաստ է․ գնամ՝ ինչ անեմ։ Ասենք, շատ փող աշխատեցի, մեքենաներ նստեցի, 12 ժամ աշխատանքի գնացի։ Վերջը՝ ի՞նչ։ Իմաստը չեմ հասկանում․․․ Բա՜ չգնաս արեւից վառված քարերի կողքին կանգնես․ ինչի՞ հետ փոխես սա։

Հայրենասեր եք։

Երեւի, չգիտեմ․․․ Մի բան, որ նախկինում իմ անձի հետ չէր կապվում․ ասում էին կոսմոպոլիտ հայացքների տեր գրող եմ․ պարզվեց, որ սուտ էր (ծիծաղում է)։

Կոսմոպոլիտ ասացիք, հիշեցի, որ հարցեր ունեի նաեւ գլոբալիզացիայի, կապիտալիզմի մասին։

Գլոբալիզացիան մարդուն համասեռ, միասեռ, սպառողի հոգեբանությամբ մի մասսա է դարձնում։ Նրան ասում են՝ ազատ ես, շատ ազատ, ինքն էլ հավատում է, բացում է կոկա-կոլայի շիշը, խմում է ու այդպես իրեն ազատ զգում։ Հենց խորանում ես, հասկանում ես, որ անազատությունը հենց սա է․ իրենք բոլորը «թասակի» տակ են։ Բոլորի տվյալները հասանելի են, ու, եթե աշխարհում մի բան կատարվեց, ինչ-որ մեծ կորպորացիաների, ուլտրալիբերալ ինչ-որ շրջանների այս գաղափարներն աշխատելու են, որպեսզի ամեն ինչ ավելի կառավարելի լինի, որպեսզի «էլիտան» ավելի անջատվի մյուսներից, ապրի այնպես, ինչպես ուզում է․․․ Իսկ մնացյալն էլ սոված չեն մնա․ որպեսզի «բունտեր» չլինեն, ինչ-որ «թուլափայ» կգցեն նրանց առաջ։

Լայն իմաստով մարդն անպաշտպա՞ն է։

Մարդն է մարդուն այդպես սարքում։ Կյանքն այսպես նաեւ անհետաքրքիր է դառնում․ ի՞նչ հայրենիք, ինչ բան, այնքան որ ուտես, «ազատ» լինես, գաս, գնաս ուզածդ ժամանակ։ Այդպես մարդն աստիճանաբար կհիմարանա, մարդկությունն աստիճանաբար հետաքրքիր չի լինի ինքն իրեն եւ ոչ էլ Աստծուն։ Գույները կկորչեն, կոլորիտը կկորչի, հա՜, ինչ-որ բաներ կմնան․․․ Մեկը կգա, կտեսնի գորգը, կասի՝ «վա՜յ, սա հայկական խալի է», ու այդքանը բավական կլինի ազգությունները նշելու, նշանելու համար․․․

Տես՝ դրան չի ենթարկվում մի ամբողջ մահմեդական հանրություն, դրան չի գնում Չինաստանը, Հնդկաստանը։

Ե՞վ․․․

Մենք քաղաքակրթություն ասելիս մեկ-մեկ մոռանում ենք Արեւելքի մասին, որն ահռելի ծավալներ ունի։ Ուրեմն խտրականություն կա, որովհետեւ երբ Սիրիայում, օրինակ, հարյուր հազարներով մարդիկ են կոտորվում, վազող տողով մի լուր է գնում, եւ ոչ մեկը չի վատանում դրանից, բայց բավական է՝ Փարիզում երկու մարդ ահաբեկվի, որ լույսերն անջատեն, հարքանգի տուրք մատուցվի, երեք օր սուգ հայտարարվի։

Այս հիմքերո՞վ է, որ «կտրվածի» դիրքից եք խոսում այստեղ։

Չէ, կարեւոր մի քանի բան, որ կապված է Հայաստանի հետ, ինձ համար ճշտել եմ։

Մեկը կասե՞ք։

Այն, որ Ռուսաստանին թիկունքից կորցնել չի կարելի՝ տարրական տրամաբանությունից ելնելով․․․ Մեկն այն պատճառով, որ Ռուսաստանը ցանկացած պահի կարող է պրովոկացիա անել այս տարածաշրջանում եւ մոտակա հիսուն, հարյուր տարի ձեռք չի քաշելու այստեղից։ Այս դեպքում մեխին բռունցքով խփել չի կարելի։

Չենք կարող մեզ պաշտպանել այս տեղում, այս իրավիճակում, այս հարեւաններին ունենալով։ Ամենալավ բանակն անգամ ի՞նչ կարող է անել Թուրքիայի, Ռուսաստանի դեմ։

Շատերն են շահագործում «անկախություն» բառը։ Իսկ ո՞վ է անկախ հիմա․ մենք, այդ անկախության ցնորքի մեջ ընկած, օրինակներն ունենալով աչքներիս առաջ, թվում է՝ լուսնի վրա ենք ապրում։ Իզուր է ջանքն ու եռանդը, էմոցիան, որ ծախսվում է այս ուղղությամբ։ Չունենք նավթ, ադամանդ, մեր երկու կտոր մոլիբդենն ու պղինձն այս երկրին եվրոպական բարեկեցությամբ չեն ապահովելու։

Այսպիսի մի քանի այլ եզրահանգումների էլ եմ եկել, որոնց օբյեկտիվորեն եմ նայում եւ ինձ այլեւս պատեպատ չեմ խփում։

Կարելի՞ է ասել՝ շրջան եք փակում՝ հանգելով սկզբնակետին։

Հա, շրջանը կամաց-կամաց փակվում է, Մանեն էլ օգնում է։ Իր մեջ իմ մանկությունն եմ տեսնում, դա հերիք չի, նաեւ իմ բոլոր անցած նախնիներին եմ տեսնում, ոնց որ եկած, կուտակված լինեն իր մեջ․ չեմ հասկանում՝ իր նայելու ձեւից է գալիս, հոտից է գալիս, որ ինձ այդպես է թվում։

Զգացողություններ են, որ իրենց տակ հող չունեն, բայց գուցե եկել է այն ժամանակը, որ փորձում եմ կյանքը հեքիաթ սարքել։ Դա էլ կա․․․ Գուցե իսկապես խաբում եմ ինձ, հեքիաթ եմ սարքում, բայց այդպես է․․․ Իսկ եթե այդպես է, ուրեմն դրա մեջ ինչ-որ ռացիոնալ սաղմ կա, ինչ-որ օբյեկտիվ մի բան։