«Դոկումենտան» (Documenta) համարվում է ժամանակակից արվեստի ամենահեղինակավոր ցուցադրությունը աշխարհում: Այն տեղի է ունենում հինգ տարին մեկ Գերմանիայի Կասսել քաղաքում: Վերջին շրջանում Documenta-ն ուղեկցվում է ծավալուն հրատարակչական նախագծերով: Documenta 13-ի (9 հունիսի – 6 սեպտեմբերի, 2012թ.) շրջանակում իրականացվում է “100 Notes – 100 Thougts” նախագիծը: Տպագիր եւ էլեկտրոնային տեսքով, անգլերեն եւ գերմաներեն լեզուներով կհրապարակվեն 100 գրքույկներ արվեստագետների ու քննադատների, տեսաբանների ու գրողների տեքստերով: 

Գրքույկներում տեղ են գտնում եւ արխիվային նյութեր, ինչպես Երկրոդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ գրված Թոմաս Մանի նամակները Թեոդոր Ադոռնոյին, եւ այս նախագծի համար գրված տեքստեր: Արդեն հրատարակվել է դրանց մեծ մասը: Մնացած գրքույկները լույս կտեսնեն մինչեւ ցուցահանդեսի բացումը, իսկ բացման օրերին բոլոր տեքստերը կհրատարակվեն մեկ հատորով: Հրավիրված հեղինակների թվում է մշակութաբան Հրաչ Բայադյանը: Օրերս “Hatje Cantz” հրատարակչությունը տպագրեց  նրա «Ետխորհրդային դառնալու ճանապարհին» (“Becoming Post-Soviet”) հոդվածը: Ներկայացնում ենք հոդվածի հայերերն տարբերակը: 

Բազմիցս նշվել է, որ սոցիալիստական համակարգի փլուզումը չհարուցեց այնպիսի հետազոտական աշխատանք, որ համեմատելի լիներ ետգաղութային ուսումնասիրությունների հետ. «Ի տարբերություն արեւմտյան գաղութների, որոնք ավելի ու ավելի մեծ չափով պատասխան խոսք ասին իրենց նախկին տերերին, Ռուսաստանի գաղութները հիմնականում մնացին համր» (Էվա Թոմփսոն, [11, 23]): Փոխարենը, 2000-ականների սկզբին հետազոտության տարբեր տիրույթներից հնչեցին կարծիքներ ետխորհրդային հասարակությունների մասին ետգաղութային ուսումնասիրությունների լեզվով մտածելու նպատակահարմարության օգտին (Դ. Մուր, Ք. Վերդերի եւ ուրիշներ): Այդուհանդերձ, համոզմունք հայտնելով, որ «ետսոցիալիզմ»-ը (postsocialism) շարունակում է մնալ օգտակար կատեգորիա հետազոտողների համար, Ք. Համֆրին նշում է, որ նախկին սոցիալիստական համակարգում նկատվում է աճող անջրպետ, մի կողմից, Արեւելյան եւ Կենտրոնական Եվրոպայի եւ Բալթյան երկրների, իսկ մյուս կողմից` Ռուսաստանի, Միջին Ասիայի եւ Կովկասի երկրների միջեւ [4, 12-15]:

Այս գրության մեջ «ետխորհրդային» տերմինը օգտագործվում է առավելապես Խորհրդային Միության (ԽՄ) նախկին հանրապետությունների վերաբերյալ, (ի տարբերություն Արեւելյան եւ Կենտրոնական Եվրոպայի երկրների) թեեւ նրանց միջեւ եւս եղել են տարածաշրջանային եւ անհատական տարբերություններ` մասնավորապես կապված մինչխորհրդային ռուսական տիրապետության տեւողության եւ ձեւերի հետ: Այս առումով, ես կգերադասեմ խոսել ոչ թե «ետխորհրդային»-ի հնացած լինել-չլինելու, այլ այն մասին, որ «ետխորհրդային»-ը դեռեւս պատշաճ ձեւով հղացականացված չէ, չկան այն նոր հասկացությունները, որոնք թույլ կտային ձեւակերպել եւ դրանով իսկ հավաստի գոյություն հաղորդել ետխորհրդային փորձառություններին, ոչ էլ ուրիշ տիրույթների, ասենք, ետգաղութային ուսումնասիրությունների տրամադրած գործիքներն են այդ նպատակով օգտագործվել հետեւողական եւ արդյունավետ ձեւերով: Այս էսսեն մի փորձ է` քննարկելու այս եւ մի խումբ հարակից հարցեր` ջանալով նեղացնել դիտարկման շրջանակը մինչեւ առանձին երկիր` Հայաստանը:

Նախկին խորհրդային / ետխորհրդային

Մանուել Կաստելսի` 1990-ականների երկրորդ կեսին հրատարակված եռահատոր աշխատանքը լայնորեն ընդունվեց որպես Տեղեկատվական դարաշրջանի տնտեսական եւ սոցիալական հարաբերությունները բացատրելու լավագույն փորձ: Աշխատության վերջին գրքի գլուխներից մեկը նվիրված է ԽՄ-ի փլուզման պատճառների քննությանը: Հիմնական եզրակացությունն այն է, որ Խորհրդային համակարգը անկարող եղավ յուրացնել եւ օգտագործել ինֆորմացիոնալիզմի սկզբունքները` մարմնավորված տեղեկատվական տեխնոլոգիայի (ՏՏ) մեջ եւ ապահովել անցումը դեպի Տեղեկատվական դարաշրջան:

Հակառակ Կաստելսի հասցեին հնչած քննադատությանը` նրա մոտեցմանը իբրեւ թե բնորոշ տեխնոլոգիական դետերմինիզմի համար, ԽՄ-ում ՏՏ-ի ճակատագիրը պարզաբանելիս նա ակներեւորեն քննության է առնում տեխնոլոգիան որպես, եթե օգտագործեք ամերիկացի տեսաբաններ Ջ. Սլաքի եւ Մ. Վայզի գրքից փոխառած սահմանումը, բարդ «արտիկուլացումներ նյութական մարմինների դասավորությունների, որ սովորաբար անվանվում են տեխնոլոգիաներ, եւ մի շարք պատահականորեն իրար առնչված պրակտիկաների, ներկայացումների (ռեպրեզենտացումների), փորձառությունների եւ աֆեկտների միջեւ» [9, 128]: Ուստի` ՏՏ-ն խորհրդային հասարակության մեջ իմաստավորվում էր, մի շարք այլ հանգամանքների հետ միասին, գաղափարաբանական ճնշման եւ տեղեկատվության նկատմամբ վերահսկողության պայմաններում, որոնք վճռական խոչընդոտներ էին տեխնոլոգիական նորարարության եւ նոր տեխնոլոգիաների տարածման համար. «Եւ «անձնական համակարգչի» հասկացությունն իսկ օբյեկտիվորեն քայքայիչ էր խորհրդային բյուրոկրատիայի, այդ թվում` գիտական բյուրոկրատիայի համար» [3, 36]:

Տեղեկատվական հասարակության Կաստելսի տեսությունը օգտակար էր նաեւ ետխորհրդային հասարակություններում կատարվող գործընթացները հասկանալու համար, որոնցում այդ տարիներին ակտիվորեն քննարկվում էին տեղեկատվական եւ հաղորդակցական տեխնոլոգիաներին, տեղեկատվական հասարակությանը վերաբերող հարցեր: Հենց այս ժամանակ Հայաստանում, մասնավորապես պաշտոնական մակարդակում, ՏՏ-ը վերահայտնագործվեց որպես հանիրավի մոռացված ազգային հարստություն:

Հանգամանքների բերումով` ՏՏ-ի մեջ պինդ հանգույցով ի մի էին եկել մի խումբ գործոններ: Առաջինը Հայաստանի խորհրդային շրջանի կարողությունները, խորհրդային համատեքստից անջատելով, ազգային ռազմավարական պաշարի վերածելու հակումն էր: Հիմնավորումը պարզ էր. Հայաստանը Խորհրդային ռազմաարդյունաբերական համալիրի համար համակարգչային տեխնոլոգիաներ նախագծող եւ արտադրող հիմնական կենտրոններից մեկն էր` տալով այդպիսի արտադրանքի ավելի քան 30%-ը: Գիտության այլ ասպարեզներում ունեցած հաջողությունների հետ միասին` սա թույլ էր տալիս խոսել նաեւ ետխորհրդային Հայաստանի գիտատեխնիկական «մեծ պոտենցիալի» մասին եւ մասնավորապես հաջողություն ակնկալել ծրագրային ապահովման գլոբալ շուկայում, ընդունված արտահայտությամբ ասած` «դառնալ նոր Հնդկաստան»:

Մյուսը Հայաստանի եւ Սփյուռքի համագործակցության հեռանկարն էր. հիմնականում ԱՄՆ-ում բնակվող եւ ՏՏ-ի ասպարեզում հաջողակ մի խումբ հայ ձեռներեցներ արդեն ամերիկյան ֆիրմաների մասնաճյուղեր էին հիմնել Հայաստանում եւ խոստանում էին շատ ավելին (Հայաստանին եւ Հայաստանի համար): Միեւնույն ժամանակ, ՏՏ-ի արդյունաբերությունը ներկայացվում էր որպես Հայաստանի տարածաշրջանային տնտեսական մրցունակության, նույնիսկ ռուսական կախվածությունը հաղթահարելու եւ Եվրամիությանը մոտենալու միջոց` դրանով իսկ ՏՏ-ին հաղորդելով խորհրդանշանային եւ քաղաքական իմաստ: Սա խոսում էր հայաստանյան (եւ սփյուռքի) էլիտայի անկարողության մասին, մի կողմից, չընկնելու «տեղեկատվական եւ հաղորդակցական տեխնոլոգիաներ եւ զարգացում» ունիվերսալիստական դիսկուրսի ծուղակը, իսկ մյուս կողմից` քննադատորեն մեկնաբանելու խորհրդային ժառանգությունը եւ փորձելու տեխնոլոգիաները վերագնահատել եւ վերաիմաստավորել նոր պատմական պայմաններում:

ԽՄ-ին նվիրված գլխի վերջին էջերում, ամփոփելով իր վերլուծությունը, Կաստելսը մասնավորապես նկատում է, որ ԽՄ-ի փլուզումից հետո պարզ դարձավ, որ նախկին խորհրդային մարդիկ չունեին ոչ մի հավաքական նախագիծ «նախկին» լինելու փաստից անդին [3, 68]: Ինչպես 2000-ականների սկզբին, այնպես էլ այսօր, հայաստանյան հասարակությունը, կարծում եմ, դեռեւս չի հեռացել «նախկին» լինելու վիճակից այնքան, որ կարելի լիներ այն անվանել «ետխորհրդային»` խորհրդային անցյալի նկատմամբ անհրաժեշտ հեռավորություն եւ քննադատական կեցվածք որդեգրելու առումով:

Ռուսական կողմնորոշում եւ արդիություն

ԽՄ-ի փլուզումից հետո, խորհրդային պատմության` արդիության դարաշրջանի հետ զուգորդվող ընդհանուր միտումների դիտարկումը թույլ էր տալիս վերաշարադրել այն` գտնելով զուգահեռություն Խորհրդային սոցիալիզմի եւ 19-րդ դարի վերջի եւ 20-րդ դարի սկզբի եվրոպական զարգացումների միջեւ: Այլընտրական (բազմակի, հիբրիդային եւ այլն) արդիության հղացքն այս նպատակի համար միանգամայն տեղին էր [5]: Բայց կար հարցի մյուս կողմը. փնտրել բազմակիությունը արդիության խորհրդային նախագծի ներսում, նկարագրել նրա ներքին զանազանությունը` սկսելով մինչխորհրդային շրջանից, եւ հուսալ, որ խորհրդային ազգերի փորձառությունների տարբերակված հոդավորումը (արտիկուլացումը) եւ քննադատական վերլուծությունը օգտակար կլինի ետխորհրդային հասարակությունների ուսումնասիրության համար:

Արդեն 18-րդ դարի սկզբին, պարսկական տիրապետությունից արեւելահայության ազատագրման, թուրքական սպառնալիքից պաշտպանության եւ արեւմտյան արդիականացման ընթացքին առնչվելու հնարավորությունը կապվում էր այսպես կոչված «ռուսական կողմնորոշման» հետ: Ռուսաստանը համարվում էր ավելի առաջադիմական, քան Թուրքիան եւ Իրանը, առնվազն` չարյաց փոքրագույնը, եւ Ռուսաստանի կազմում լինելը թվում էր նախապայման հետագայում հայկական պետությունը վերականգնելու համար: Այսինքն` արեւելահայ արդիությունը ի սկզբանե պատկերացվել է ռուսական կողմնորոշման եւ մյուս կողմից` Ռուսաստանի ծավալապաշտության եւ այն հիմնավորող «քաղաքակրթող առաքելության» ընդհանուր համատեքստում:

Այս ցանկությունն իրականություն դարձավ ավելի քան հարյուր տարի անց 1828-ին, ռուս-պարսկական պատերազմում Ռուսաստանի տարած հաղթանակից հետո: Ռուսաստանն ամեն կերպ ձգտում էր իր համար ստեղծել եվրոպական իմաստով արդիականացող պետության համբավ, եւ Կովկասյան արշավանքի ժամանակ Թուրքիան ներկայացվում էր որպես Ռուսաստանի արեւելյան «ուրիշ»-ը: Այս պատերազմի ժամանակաշրջանին եւ մասամբ էլ ռազմական գործողություններին է վերաբերում ռուս բանաստեղծ Ալեքսանդր Պուշկինի «Ճանապարհորդություն դեպի Էրզրում» ուղեգրությունը:

Ռուս քննադատները` Յու. Տինյանովը, Վ. Շկլովսկին, ընդգծում են Պուշկինի պատումի օբյեկտիվությունը, բնության ճշգրիտ նկարագրությունը: Շկլովսկու համար Կովկասը ամենից առաջ գրական պայքարի արենա է. պայքար Կովկասի նոր նկարագրության համար` ընդդեմ ավանդական ռոմանտիկ պատկերման [15, 246-255]: Մինչդեռ, ինչպես Կատյա Հոկանսոնն է ընդգծում, Կովկասում ապացուցվում էր ռուս գրականության ունիվերսալիզմը, ուրիշը ներկայացնելու կարողությունը: Պուշկինը ունիվերսալ հանճար էր, որի գրությունների միջոցով կայսերական ողջ բազմազանությունը` ազգեր, տարածքներ, մշակույթներ, միավորվում էր ռուսական երեւակայության մեջ… Սա գաղութացման գրական համատեքստն էր, որտեղ բոլոր ժողովուրդները յուրացվում էին ռուս գրական ներկայացման (ռեպրեզենտացման) համար [6]:

Մյուս կողմից` Խաչատուր Աբովյանի «Վերք Հայաստանի» վեպում (1841թ.), որով սկզբնավորվում էր արեւելահայ արդի գրականությունը, պարսկական լծից արեւելահայության ազատագրումը եւ ռուսական տիրապետության տակ անցնելը համարվում է փրկություն, եւ բառացիորեն օրհնվում է այն պահը, երբ ռուսի ոտքը մտավ հայոց հողը: Հայության վերածնության թեման այստեղ ձեւակերպվում է մեծ ուժով, եւ ռուսական ազատարար առաքելության հետ միասին, այդ վերածնության զորեղ խթանը եվրոպական Լուսավորության գաղափարներն էին: Աստիճանաբար պարզ դարձավ, սակայն, որ ռուսական տիրապետության հետ կապված հույսերը խիստ չափազանցված էին:

Միաժամանակ Ռուսաստանում աճում էր հետաքրքրությունը կայսրության ժողովուրդների մշակույթների նկատմամբ: Ասենք, Հայաստանի միջնադարյան մայրաքաղաքի` Անիի պեղումները սկսվեցին19-րդ դարի վերջին: 1916-ին Վալերի Բրյուսովի խմբագրությամբ տպագրվեց «Հայաստանի պոեզիան» գիրք, որի պատրաստման աշխատանքներին մասնակցել էին մի խումբ հայ մտավորականներ, իսկ որպես թարգմանիչ` ներգրավված էին մեծ թվով ռուս բանաստեղծներ: Գրքի առաջաբանում Բրյուսովը բարձր էր գնահատում հայ միջնադարյան գրականությունը` որպես «Բացառիկորեն հարուստ գրականություն, որը կազմում է Հայաստանի թանկարժեք ներդրումը մարդկության գանձարան»` այն դնելով Ճապոնիայի, Հնդկաստանի, Հին Հունաստանի, Հռոմի եւ եվրոպական ազգերի գրականությունների կողքին [13, 9]:

Արդեն ձեւավորվել էր նոր վերաբերմունք, որը, թվում է, որոշ իմաստով ավելի մոտ էր Է. Սայիդի կողմից սահմանված օրիենտալիզմին. Հայաստանը, ավելի ճիշտ` հայությունը, հին մշակույթով անկյալ քաղաքակրթություն էր` հարյուրամյակներ շարունակ լինելով գաղութացված: Նրա գոյության երաշխավորը, նրա մշակույթը գնահատողն ու ներկայացնող Ռուսաստանն էր: Սա վկայում էր ռուսական մշակութային գերիշխանության (հեգեմոնիայի) բնույթի մեջ կատարվող վճռական փոփոխության մասին: Կայսրության հպատակ մշակույթի ներկայացումը միաժամանակ տարածություն էր բացում այդ մշակույթի (միջնորդված) ինքնաներկայացման համար, որը, սակայն, ամրապնդում էր գերիշխանական փոխհարաբերությունը էլ ավելի բարդ կառույցի մեջ:

Արդիություն եւ ավանդություն. նոր ինքնություն

ԽՄ-ում 1930-ականները կարելի է բնորոշել ավանդության վերադարձով արդիություն: Պատմականությունը (historicism) լայն մասշտաբով ներդրվում էր խորհրդային ժողովուրդների մասին դիսկուրսի մեջ: Նրանց պատմությամբ ապահովելը թույլ կտար կանխատեսել նրանց հետագա պատմությունը, որ ենթադրաբար պետք է լիներ նրանց ազգային ինքնությունների հաղթահարման պատմությունը: Հրապարակվում էին տարբեր ժողովուրդների մասին պատմություններ` վերցված ավանդությունից [14, 227]: Մոսկվայում կանզմակերպվում էին մշակութային տասնօրյակներ եւ ցուցադրություններ. ավանդույթները վավերացվում եւ լեգիտիմացվում էին բառացիորեն Կենտրոնի հայացքի ներքո. ներկա էին լինում Պոլիտբյուրոյի անդամները եւ անձամբ Ստալինը: Բայց սրանք վերագտնված իսկական (աուտենտիկ) ավանդույթներ չէին, այլ` պետության կողմից հորինված (ազգայն էլիտաների խանդավառ մասնակցությամբ) եւ անխուսափելիորեն զետեղված սոցիալիստական արդիության մեջ: Ազգային մշակույթի եւ ինքնության մեծապես կլիշեավորված էսենցիալացնող հռետորությունը, ազգային մշակույթը «էկզոտիկականացնող» օրիենտալիստական պրակտիկաները սկիզբ առան հենց այս տարիներին [7]: Սա թույլ էր տալիս հոդավորել (արտիկուլացնել) հավաքականության արդիական ձեւեր` վերակառուցելով եւ հորինելով ավանդույթներ (եւ տեղի տալով գերիշխանական վերահսկողության առաջ, եւ դիմադրելով ու խուսանավելով), որտեղ ազգը լեգիտիմություն էր ստանում որպես սոցիալիստական շինարարության մետապատումի (մետանարատիվի) մաս կազմող ազգային պատումի կրողը:

Այս շրջանում խորհրդահայության համար ամենանշանավոր մշակութային իրադարձությունը «Սասնա ծռեր» էպոսի եռահատոր ակադեմիական հրատարակությունն էր եւ էպոսի 1000-ամյակի նշումը ԽՄ-ի մասշտաբով: Էպոսը, որ ստեղծվել էր Արեւմտյան Հայաստանում եւ հարյուրամյակներ շարունակ բանավոր փոխանցվելով առաջին անգամ գրի առնվել 1873 թվականին, միայն հիմա էր ներգրավվում ազգաշինության հոլովույթի մեջ: Այդ տարիներին որոշակի դիսկուրսային ձեւավորման ներսում ի հայտ եկած ավանդության լավ օրինակ են այսպես կոչված ժողգործիքների անսամբլները, այդ անսամբլներով ժողովրդական եւ աշուղական երգերի կատարման ավանդությունը: Սիմֆոնիկ նվագախմբի նմանությամբ եւ խորհրդային «միջին մշակույթի» չափանիշներով ստեղծված այս խմբերը եւ դրանցով կատարվող երաժշտությունը այսօր էլ առավել մեծ իրավասությամբ մարմնացնում են այն, ինչ ընդունված է համարել (հայկական) ժողովրդական:

ԽՄ-ում 1950-ականների երկրորդ կեսին եւ 1960-ականներին ազգային մշակույթները ստացան զարգացման աննախադեպ ազատություն, որ պարադոքսային ձեւով ուղեկցվում էր խորհրդային ժողովուրդների միավորման եւ ռուսականացման լայնածավալ ջանքերով` այս նպատակին ծառայեցնելով կրթության համակարգը, տեղեկատվամիջոցները եւ հատկապես հեռուստատեսությունը, որն այլեւս սոցիալական կարեւոր գործոն էր: Հասկանալի է, սակայն, որ այս տարիներին, հիմնականում գեղարվեստական գրականության մեջ, խորհրդահայ վերնախավի մշակած ազգայնականությունը մեծապես ապավինում էր վերը նկարագրված ազգային ավանդությանը, օժանդակություն էր ստանում եւ միաժամանակ սահմանափակված էր խորհրդային հաստատութենական (ինստիտուցիոնալ) եւ դիսկուրսային պրակտիկաներով:

Ստալինյան շրջանում արգելված ազգային գրականության վերահրատարակումը, վերագնահատումը եւ ներածումը դպրոցական եւ համալսարանական դասագրքեր, կատարվելով «ռուս մեծ ժողովրդի (մշակույթի, գրականության)», «հայ եւ ռուս ժողովուրդների անխախտ (դարավոր) բարեկամության», «ռուսական կողմնորոշման» հռետորության շրջանակում, վերահաստատում էր ռուսական գերիշխանությունը ավելի մեծ ուժով: Ռուսական կողմնորոշման ջատագովներ, արեւելահայ գրականության կենտրոնական դեմքեր Աբովյանը եւ Թումանյանը, որոնք բնավ անքննադատ չեն եղել ռուսական տիրապետության վերաբերյալ (Թումանյանը այն համարում էր «չարյաց փոքրագույնը»), այս տարիներին ընդմիշտ գամվեցին անվերապահ ռուսական կողմնորոշման բյուրեղացված եւ անքննելի կաղապարի մեջ: Այսօր էլ նրանց փառաբանությունը` որպես «մեր մեծերի» (ազգայնական հռետորության կլիշեներից մեկը) այլ բան չէ, քան, թերեւս, անբացահայտ ձեւով, հայոց ռուսահպատակության ամենօրյա ծես:

Այս էսսեի նպատակների համար, սակայն, խորհրդահայ ինքնության առավել հետաքրքրական ասպեկտը առնչվում է Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Օսմանյան կայսրությունում արեւմտահայության նկատմամբ իրականացված ցեղասպանությունից հետո արեւելահայության կողմից արեւմտահայ ժառանգության թերեւս պարտադրված յուրացմանը ձեւերին: Էպոսի 1000-ամյակի տոնակատարությունից քսան տարի անց` 1959-ին Երեւանում կանգնեցվեց էպոսի գլխավոր հերոսի` Սասունցի Դավթի արձանը (քանդակագործ` Երվանդ Քոչար): Այս արձանը եւ Ցեղասպանության զոհերի հուշարձանը (1965թ.), որի կառուցման իրավունքը ձեռք բերվեց մեծ դժվարությամբ, սկզբունքային դեր ունեցան արեւելահայ ինքնության խորհրդանշանային կառուցման համար` հարանշանակելով ազգային ողբերգությունը եւ վերածնունդը, պայքարը օտար տիրապետության դեմ եւ ազգային հարատեւությունը:

Արեւմտյան Հայաստանի գավառների անուններով բնակավայրեր անվանվեցին Հայաստանում եւ թաղամասեր Երեւանում, արեւմտահայ գրողների մի շարք գործեր մտան ուսումնական ծրագրեր եւ այլն: Չմոռանաք եւ այն, որ այդ տարիներին մեծ մասսայականություն ունեին Հայաստանի պատմական քարտեզները` հավաքական երեւակայությունը կառուցավորելու (ստրուկտուրավորելու) իրենց ունակությամբ հանդերձ... Սա վկայում է Արեւմտյան Հայաստանի աշխարհագրական, պատմական եւ մշակութային տեղափոխման եւ յուրացման հետեւողական ջանքերի եւ ազգային երեւակայության մեջ ներգրավելու մասին:

Ուրեմն, զարմանալի կարող են թվալ ցեղասպանությունից փրկվածների եւ նրանց ընտանիքների մի մեծ խմբի` մոտ 90 000 հոգի, Խորհրդային Հայաստան հայրենադարձության (1946-47թթ.) տխուր արդյունքները: Ընդհանուր առմամբ, նրանք հանդիպեցին անբարեհաճ եւ խտրական վերաբերմունքի, եւ այդ մասին կան բազմաթիվ անվիճելի վկայություններ: Ի թիվս այլ գործոնների, անհաղթահարելի էր լեզվական եւ մշակութային տարբերության անջրպետը: Իրար էին բախվում հայության երկու ճյուղերը` արեւելահայ (ռուսահայ) եւ արեւմտահայ (թուրքահայ), արդիության դարաշրջանում ձեւավորված երկու լեզուները, խորհրդային եւ սփյուռքյան փորձառությունները: Եւ տարբերությունը թե' լեզուների, թե' առհասարակ մշակույթների միջեւ շոշափելի էր` հաճախ միմյանց անհասկանալի լինելու չափ: Շատ քիչ էին խառը ամուսնությունները հայրենադարձների եւ տեղացիների միջեւ: Հետագա տարիներին հայրենադարձներից շատերը արտագաղթեցին, հեռացան Հայաստանից:

Վերը մեջբերված հատվածում Էվա Թոմփսոնը արձանագրում է ռուսական գաղութների` իրենց նախկին տիրոջը պատասխան խոսք ասելու անկարողությունը: Համաձայնելով Թոմփսոնի պնդմանը, բայց անհամաձայնություն ունենալով նրա մեկնաբանությունների հետ, որ այստեղ ի վիճակի չեմ շարադրել, կանեմ միայն մի կարճ դիտարկում: Հայկական ասացվածքն ասում է` «Ասողին լսող է պետք». պատասխան խոսք ասողներ չեն եղել, այո', բայց չեն եղել եւ չկան նրանք, ովքեր կլսեին այդ խոսքը, եւ սա առաջին հերթին վերաբերում է ռուս մտավորականներին: Ամեն դեպքում, ես փորձում եմ այս պատմությունը պատմել գաղութացվածի, տիրապետվածի կողմից: Ա. Ապպադուրային ասում է, թե «ապագաղութացումը երկխոսություն է գաղութային անցյալի հետ» [1, 89]: Ուրեմն` պատասխան խոսք ասել, հայտնել սեփական կարծիքը կամ թերեւս երկխոսել: Իսկ ինչպես հայտնի է, երկխոսությունը ենթադրում է տարբերություն զրուցակիցների միջեւ: Խորհրդային անցյալի եւ/կամ Ռուսաստանի` որպես ուրիշի կառուցումն է, որ առայժմ վեր է հայ մտավորականության ուժերից, եւ մինչեւ այժմ իմ ցանկությունն էր ի ցույց դնել այդ խնդրի պատմական բարդությունը: Ետխորհրդային հայ ինքնության քաղաքականությունը երբեք իր համար նման տարբերություններ կառուցելու խնդիր չի ձեւակերպել: Եւ այստեղ հասնում ենք, իմ կարծիքով, ամենամեծ բարդությանը. խորհրդահայ ինքնության մեջ, մի կողմից, անբաժանելիորեն շաղկապված էին խորհրդայինը եւ հայկականը այնպես, որ հայկականը որեւէ մաքուր ձեւով հասանելի չէր, իսկ մյուս կողմից, ինչպես վերը նկարագրեցի, բոլոր մատչելի ձեւերով յուրացված էր արեւմտահայկականությունը, ըստ կարելվույն սպառված էին արեւելահայ-արեւմտահայ եւ խորհրդահայ-սփյուռքահայ տարբերությունները:

Խորհրդահայ ազգայնականությունը, միանգամայն 1930-ականների էսենցիալիզմի ոգով, ինչպես անկարող էր իր մեջ տեսնել խորհրդայինը, այդպես էլ անկարող էր իրենից դուրս տեսնել արեւմտահայ-սփյուռքահայը, ինչպես ուրիշի մեջ` նույնը, այնպես էլ նույնի մեջ` ուրիշը: Այսպիսով, իմ պնդումն այն է, որ խորհրդայինի եւ/կամ ռուսականի` որպես ուրիշի կառուցումը ամուր ձեւով լծորդված է արեւմտահայ-սփյուռքահայի` որպես ուրիշի կառուցման հետ: Խնդիր, որ անլուծելի է նաեւ այսօր, երբ ազգայնական պոպուլիզմի միջուկում համահայկական միասնության բաղձանքն է «Մեկ ազգ, մեկ մշակույթ» կարգախոսով, ԽՀ-ում կատարված լեզվական բարեփոխումներից հրաժարվելու եւ Սփյուռքի հետ ընդհանուր «ավանդական ուղղագրության» վերադառնալուն ուղղված ջանքերով եւ այլն:

«Ուրիշ Ասիաներ» գրքում Գայաթրի Սպիվակը նախանձելի հետեւողականությամբ քննարկում է «Ինչո՞ւ չկա հայկական ետգաղութատիրություն» (այսինքն` ետգաղութային ուսումնասիրություններ) հարցը եւ հարցի հնարավոր պատասխանները: Ընդհանուր եզրակացությունը հաստատում է հայկական իրադրության բարդությունը, Հայաստանի անհամապատասխանությունը գոյություն ունեցող տեսություններին [10, 97-131]: Ես հույս ունեմ, որ շեշտելով արեւմտահայ-արեւելահայ, խորհրդահայ-սփյուռքահայ տարբերության հետ գործ ունենալու անխուսափելիությունը, ավելի բարդացրի իրադրությունը, քանի որ, լիովին հասկանալի պատճառներով, այդ տարբերությունը անտեսվել է Սպիվակի կողմից: Բայց իմ պնդումը բնավ չպետք է ընկալվի որպես փաստարկ խորհրդային եւ ետխորհրդային փորձառության համար ետգաղութային ուսումնասիրությունների օգտակարության դեմ:

Խոսքեր` լուսանցքից

Առիթ ունեցել եմ գրելու ԽՄ-ում «խորհրդային-ազգային» փոխհարաբերության երկդիմությունը առավել ցայտուն ձեւով կրող, էթնիկական սահմանները զանցող մտավորական հանրույթների (առաջին հերթին` գրողների) առաջացման մասին, որոնք նախատեսված էին խորհրդանշելու խորհրդային ժողովուրդների միասնությունը, բայց կարող էին դառնալ նաեւ տեղը հակակայսերական դիմադրության: Այս հանրույթների լիմինալ սուբյեկտները, հայտնված «ազգայինից» դեպի «խորհրդային» անցման ընթացքի մեջ (հաշվի առնելով դրանց մեղսակցությունը), կարող էին հասնել երկիմաստ հանգրվանների: Ամեն դեպքում, դա երաշխավորված հանգակետով տեղաշարժ չէր: «Նույն սերնդի» երկու գրողների` Հրանտ Մաթեւոսյանի եւ Անդրեյ Բիտովի` վաթսունականների երկրորդ կեսին գրված երկու տեքստերի զուգահեռ ընթերցումը ցույց է տալիս, թե ինչպես Բիտովը «Հայաստանի դասերը» գրքում հասնում է Կովկասի մասին ռուս գրականության եւ դրան ներհատուկ ռուսական-խորհդային օրիենտալիզմի համար աներեւակայելի հանգրվանի եւ արձանագրում երկիրը (Հայաստանը) նկարագրելու սկզբունքային դժվարությունները, տեղական մշակութային տարբերությունը եւ, անուղղակիորեն, նրա ինքնաներկայացման կարողությունը: Իր հերթին, Մաթեւոսյանը «Խումհար» վիպակում, արձանագրելով հանդերձ Կենտրոնի եւ ծայրամասի փոխներթափանցվածությունը, դիմում է չարտոնված արարքի` հետ նայել  Կենտրոնին. հարցականի տակ առնել Կենտրոնի (ինքնա)ներկայացման, նրա կողմից թույլատրված կամ հանձնարարված ներկայացման եղանակները, մշակութային արտահայտության տիրապետող ձեւերը [2]:

Այստեղ ցանկանում եմ գոնե հպանցիկորեն անդրադառնալ Մաթեւոսյանի աշխատանքի մեկ այլ կողմին: Թվում է, թե հատկապես գործունեության վաղ շրջանում խստորեն գրաքննված գրողի համար կապակցված սյուժեի բացակայությունը եւ պատումի հատվածականությունը, ինչպես նաեւ ժանրային կանոնների եւ սահմանների հետեւողական խախտումը, գուցե հարուցված լինելով այլ դրդապատճառներով նույնպես, ունեին նաեւ հստակ արտահայտված դիմադրության գործառույթ. չկրկնել սոցիալիստական մետապատումը (մետանարատիվը), խուսափել ժանրերի քաջածանոթ եւ գաղափարաբանության հետ տեւական մեղսակցությամբ արատավորված ձեւերից: Գրողի այս ռազմավարությունը լիովին հաշտ է Է. Սայիդի այն դիտարկման հետ, թե «Պատումը (նարատիվը) ինքը իշխանության ներկայացումն (ռեպրեզենտացումը) է... Մի պարզ ազգային պատմություն պատմելը այսպիսով նշանակում է կրկնել, ընդլայնել ու նաեւ ծնել իմպերիալիզմի նոր ձեւեր» [8, 273]:

Նրա գրությունների հիմնական թեման անհետացող գյուղն է, գյուղական համայնքը, որը գրության մեջ փրկելը իր պարտքը համարելով` կառուցում է մի նոր բնակավայր` Ծմակուտը: 1930-ականների կոլեկտիվացումից հետո, արդեն 1950-ականներին Հայաստանում սկսված արդյունաբերացման նոր փուլը կործանարար եղավ գյուղի համար: Անհետացման եզրին հայտնվեց գյուղական համայնքը, այն, ինչ գրողի համոզմամբ հարյուրամյակներ շարունակ եղել էր օտար տիրապետությունների տակ ապրող հայության գոյության հիմնական եղանակը եւ անհետանալով` հարցականի տակ է դնում ժողովրդի վերապրելու կարողությունը: Այսպես գյուղը գրողին տրամադրում էր տեսանկյուն` խոսելու ոչ թե սոցիալիստական շինարարության եւ/կամ ազգային վերածնության, պատմական անցյալի նախկինում արգելված անցքերի, այլ, ասենք, արդյունաբերացման ընթացքի աղետալի հետեւանքների մասին: Բայց սոցիալիստական եւ ազգայնական հռետորությունից խուսափելը եւ հակադրվելը չէր նշանակում գյուղական կյանքի հովվերգություն կամ արդիության վերացական քննադատություն: Մինչ այդ անտեսված տեղից գցված հայացքը ծնում էր փորձառությունները սահմանափակող հաստատությունների եւ դիսկուրսների հաստատած սահմանները խախտելու, իմաստները վերափոխելու անսովոր կարողություն:

Գրողի մղումն ավելին էր, քան պարզապես գյուղը նկարագրելը: Նա ուզում էր գրել ոչ թե գյուղի մասին, որ իրենից առաջ ուրիշներն արել էին, այլ գյուղի ներսից: Ուրեմն, զարմանալի չէ նրա մյուս հավակնությունը, որ ձեւակերպում է իր էսսեներից մեկում: Մեջբերելով Եղիշե Չարենցի բանաստեղծությունից մի հատված իր խոսքն ասելու անընդունակ «համր» գյուղացու մասին` Մաթեւոսյանը շարունակում է. «Ուզում եմ տեսնել` այդ ապին իսկապե՞ս գրաստ է, նրա հոգին իսկապե՞ս համր է, ինքն իր միտքը ու բովանդակությունը ունի՞, թե՞ անհրաժեշտության առաջ իր պարտքի մասին մեզանից առած խոսքն է իր բովանդակությունը» [12, 15]:

Դարեր շարունակ օտար տիրապետության տակ գտնված ժողովրդի մասին նույնպես կարելի է հարցնել. «Կարո՞ղ է իր միտքն ու բովանդակությունն ունենալ, թե՞ սպասում է, որ տիրապետողներն իրեն ներկայացնեն», եւ դա կհնչի Թոմփսոնի պնդմանը բավական նման: Գյուղը ներսից գրելու, համր մշակի խոսքն ասելու հանձնառությունը, ինչպես նաեւ բազմաթիվ հարցադրումներ, որ հարուցում է Մաթեւոսյանի գրությունը, ասենք, «գրական դիմադրության» դժվարութունների` դիմադրության եւ մեղսակցության փոխհարաբերության, ներկայացման (ռեպրեզենտացման) ռազմավարությունների, ինքնասահմանման տեղական ձեւերի, մինչարդիական անցյալի եւ «ստորադասի» (“subaltern”) էսենցիալացման մասին, մեզ ընդհուպ մոտեցնում են գաղութային դիսկուրսի եւ ետգաղութային ուսումնասիրությունների տիրույթին, որը կարող է լինել խելացի եւ փորձառու ուղեկից ետխորհրդային դառնալու ճանապարհին: 

Հղումներ

1. Arjun Appadurai, Modernity at Large: Cultural Dimensions of Globalization,UniversityofMinnesotaPress,Minneapolis: 1996.
2. Hrach Bayadyan, The contradictory 1960’s: Empire and cultural resistance, Red Thread, 2: Sweet 60s (2010), www.red-thread.org.

3. Manuel Castells, The Information Age: Economy, Society and Culture, v. 3: End of Millennium, Blackwell,Oxford:1998.
4. Carolone Humphrey, “Does the Category ‘Postsocialist’ Still Make Sense?” in C. M. Hann (ed.), Postsocialism: Ideals, Ideologies and Practices inEurasia,Routledge,New York: 2002, p. 12-15.
5. David L. Hoffman, Yanni Kotsonis, Russian Modernity: Politics, Knowledge, Practices, Macmillan Press, Houndmills: 2000.
6. Katya Hokanson, Literary Imperialism, Narodnost' and Pushkin's Invention of theCaucasus, Russian Review, Vol. 53, No. 3 (Jul., 1994), pp. 336-352.
7. Terry Martin, “Modernization or Neotraditionalism? Ascribed Nationalism and Soviet Primordialism” in David L. Hoffman, Yanni Kotsonis, Russian Modernity: Politics, Knowledge, Practices, Macmillan Press, Houndmills: 2000, p. 161-182.
8. Edward W. Said, Culture and Imperialism, Vintage Books,New York: 1994.
9. Jennifer Daryl Slack, J. Macgregor Wise, Culture and Technology: A Primer, Peter Lang,New York: 2005, p. 128.
10. Gayatri Chakravorty Spivak, OtherAsias, Blackwell,Oxford: 2008.
11. Ewa M. Thompson, Imperial Knowledge: Russian Literature and Colonialism,Westport,Conn.:GreenwoodPress, 2000.
12. Hrant Matevosyan, Vipakner, Nairi,Yerevan: 1990.
13. Valeri Briusov (red.) Poezia Armenii s drevneishikh vremion do nashikh dney, Moskva: 1916 (Sovetakan grogh, Yerevan: 1987).
14. Julitte Cadiot, Le Laboratoire Imperial: Russie-URSS, 1860-1940, CNRS Editions,Paris: 2007 (in Russian: Laboratoria Inperii, Rossia/SSSR, 1860-1940, Novoe Literaturnoe Obozrenie, Moskva: 2010).
15. Viktor Shklovsky, Izbrannoe, t. 1, Khudojestvennaia Literatura, Moskva: 1983, p. 246-255.