Հայաստանի բնակիչների մեծ մասը դեռ ապրում է խորհրդային բնակարաններում, շատերն ունեն հնամաշ խորհրդային ավտոմեքենաներ, հեռուստացույցներ, սառնարաններ, լվացքի մեքենաներ, գազօջախներ, ծորակներ, կողպեքներ…

Հնամաշ կամ արդեն գոյություն չունեցող սարքերի զանազան մասեր եւ գործիքներ տարիներ շարունակ մատչելի են մասնավորապես շուկաների հարեւանությամբ, վերնիսաժում։ Սովորաբար դրանք փռվում են հենց գետնի վրա` բետոնին կամ ասֆալտին։ 1990-ականների կեսերին այս դետալները զբաղեցնում էին մեծ մակերեսներ, բայց տարեցտարի պակասում էր թե՛ դրանց քանակը, թե՛ տեսականին։ Հասկանալի է` պակասում են նաեւ «ապրանքն» ազատորեն հողին փռելու հնարավորությունները. այս տարիներին շատ ավելի մեծ արագությամբ հողի միավոր մակերեսի գինն է աճել։

Կարող է թվալ, թե խորհրդային իրերի այս կազմաքանդումը, դրանց մասերի ինքնաբուխ, անկազմակերպ գաղթը նշանն է խորհրդային համակարգի վերջնական կազմալուծման, խորհրդային գաղտնիքի հմայազերծման։ Բայց ինձ համար դետալների տեսքով խորհրդային իրերի այս փոխակերպված շրջանառությունն ավելի շատ խորհրդայինի հարատեւման նշան է, փոխաբերությունն է այն բանի, թե ի՞նչ նոր, անսպասելի ձեւերով կարող է շարունակվել այն։

Բայց մի՞թե նույն բանը չի կատարվում հումանիտար գիտության եւ կրթության, գիտելիքի փոխանցման ասպարեզներում։ Համալսարանական դասընթացները, դասագրքերը եւ օգտագործվող գրականությունը, դասախոսությունները։ Եթե դրանք փոխվել էլ են, ապա որպես կանոն` իրենց վրա կրում են խորհրդային գաղափարաբանության հետքերը, լեցուն են խորհրդային լեզվի եւ մտածողության բեկորներով, որոնք շարունակում են իրենց շրջապտույտը թերեւս ավելի շարժուն եւ կենսունակ ձեւերով։ Սա պարզ երեւում է նաեւ տպագիր եւ էլեկտրոնային տեղեկատվամիջոցներում։ Տեսեք, թե մշակույթի մասին ինչպես են խոսում եւ գրում նույնիսկ ամենաերիտասարդ լրագրողները. գրեթե նույն խորհրդային ժամանակների լեզուն է` հանած գաղափարաբանական հռետորության առավել ցայտուն նմուշներն ու ձեւերը։ Եւ հասկանալի է, որ չի էլ կարող փոխվել, քանի դեռ չկա նոր լեզու։ Ցավալի՞ է, թե՞ զավեշտական, երբ բոլորովին երիտասարդ մարդիկ օգտագործում են այդ հնամաշ լեզուն, «հայտնագործում են» 30-40 տարվա հնության դարձվածքներ` փորձելով խոսել նորօրյա մշակութային իրողությունների մասին։ Վտանգավորն այստեղ անտեղյակությունն է. եթե ավագները գոնե գիտեն, թե որտեղի՞ց է վերցված այդ լեզուն, ապա երիտասարդների վերաբերմունքը զուրկ է այդ գիտելիքից։ Այսքանը բավակա՞ն է` պնդելու խորհրդայինի (խորհրդահայկականի) աննկատ (բայց նաեւ բացահայտ) տեւականության, ինչպես նաեւ` պահանջվածության մասին։

Խոսելով հետխորհրդային ռուսական պոպուլյար («պոպուլյար» տերմինը սովորաբար թարգմանվում է «հանրամատչելի», բայց բառացի թարգմանությունը պիտի լիներ «ժողովրդական»-ը - Հ.Բ) մշակույթի մասին` Սվետլանա Բոյմը նկատում է. «Ընդհանուր առմամբ, նոսթալգիան կազմում է միջուկը պոպուլյար մշակույթի, որը սիրախաղ է անում մոդայի եւ նորության հետ` իրականում հավատարիմ մնալով ավանդական ձեւերին եւ պատմություններին։ Այն, ինչ վերաշրջանառվում է պոպուլյար նոսթալգիայի մեջ, ինչ-որ պատմություն է տուն գնալու, ակունքներին վերադառնալու մասին։ Պոպուլյար մշակույթն առաջնորդվում է փափագով առ ճանաչելի (ֆամիլյար), կրկնելի բաներ, որոնք հիշեցնում են տան առասպելական կայունությունը…. Եթե Խորհրդային Միությունում 70-ականների եւ 80-ականների ռուսական պոպուլյար մշակույթը տոգորված էր խուսափումի երազներով, ապա 90-ականների ռուսական պոպուլյար մշակույթի համար բնորոշ են վերադարձի բազմաթիվ պատմություններ։ Ռուսաստանի եւ Արեւմուտքի միջեւ բախումը հաճախ իր գագաթնակետին է հասնում անառակ որդու վերադարձով….»։ (Այս մեջբերումն ավելի հասկանալի դարձնելու համար հիշեցնեմ, որ նոսթալգիա բառը բաղկացած է լատինական nostos (տուն) եւ algia (բուռն ցանկություն, փափագ, բաղձանք) բառերից։)

Հայաստանում այսպիսի «անառակ որդու» օրինակ կարող է լինել ռաբիս երաժշտությունը։ Խորհրդային տարիներին այն արհամարհված եւ արտաքսված էր բոլոր հանրային տարածություններից (էլեկտրոնային տեղեկատվամիջոցներ, համերգասրահներ) եւ գոյատեւում էր ավելի նեղ միջավայրերում, տարածվում էր անօրինական ձայնագրությունների միջոցով։ Մինչդեռ վերջին տարիների ամենասիրված, ամենամասսայական երգիչներից մեկը` Թաթան, իր երգերում միավորում է խորհրդահայ ռաբիսը եւ էստրադան։ Դրանցում դժվար է գտնել որեւէ նոր արեւմտյան կամ այլ ազդեցություն։ Այստեղ է նրա «օրիգինալությունը» եւ մեծ մասսայականության գաղտնիքը` նորը որպես վերադարձող հինը։ Ընդ որում` ռաբիսը չպետք է շփոթել ավանդական իմաստով ժողովրդական երաժշտության հետ կամ համարել դրա այլասերումներից մեկը (հիշելով «պոպուլյար» բառը)։ Ռաբիսը (ինչպես եւ բացատրում է այդ ռուսերեն հապավումը` «բանվորական արվեստ») քաղաքային մշակույթի դրսեւորումներից էր, այսինքն` խորհրդային ժամանակի ծնունդ էր, եթե նույնիսկ ժողովրդական ակունքներ էլ ուներ, այդ թվում` ոչ հայկական։ Բավական է հիշել, որ ռաբիսը երբեք չի կատարվել ժողովրդական գործիքներով, այլ միայն արեւմտյան` կլարնետ, ակորդիոն, ավելի ուշ` ջութակ։ Ռաբիսը հայ հասարակության արդիականացման եւ մասնավորապես Երեւանի ուրբանացման, քաղաքային աշխատավորական խավի առաջացման (այդ թվում` գյուղական բնակչության ներհոսքի հաշվին) հետեւանքներից մեկն էր, հետազոտական իմաստով` բնավ ոչ արհամարհելի մշակութային դրսեւորում։ 

Նույն ձեւով հասկանալի է նաեւ Հայաստանում ամեն տեսակի ռուսական զանգվածային մշակույթի, այդ թվում` «ռուսական էստրադայի» աստղերի մասսայականությունը։ Ոչ միայն նորերի, այլեւ հների (Ի. Կոբզոն եւ ուրիշներ)։

Կարելի է եզրակացնել, որ այսօր Հայաստանում ազգայինի, ավանդականի որոնումները չեն դիմում անպայման մինչխորհրդային մշակույթին, այլ ավելի հաճախ` խորհրդահայկականին, ինչպես նաեւ` «ավանդական հայկական» մշակույթի` խորհրդային շրջանում վերականգնված-վերակառուցված ձեւերին։

Քաղաքային ժամանց «Մեր գյուղում»

Հայաստանի ներկայիս զանգվածային մշակույթը բավարարում է հասարակության ոչ բոլոր խավերին։ Պատճառներից մեկը տնտեսական է, եւ դրանով Հայաստանը նման է հետխորհրդային երկրներից շատերին։ Ինչպես նկատել են հետխորհրդային ռուսական մշակույթի հետազոտողները, Ռուսաստանի տնտեսության առանձնահատկությունները զանգվածային մշակույթը դարձնում են էլիտայի սեփականությունը։ Զանգվածային մշակույթը` որպես կենսակերպ (ժամանցի ձեւեր, հագուստ եւ այլն), ընդհանուր առմամբ շատերին մատչելի չէ։ «Բարձրի» եւ «ցածրի» հարաբերությունների այս երկդիմությունը հետխորհրդային տարածքի «տարօրինակություններից» մեկն է։ Հիշենք, որ բարձր եւ ցածր մշակույթների հարցը նաեւ խորհրդային մշակութային քաղաքականության առանցքային խնդիրներից մեկն էր։ Մշակույթի բաժանվածությունը շերտերի արտացոլում էր հասարակության շերտավորումը, իսկ քանի որ սոցիալիստական հասարակարգի նպատակը անդասակարգ հասարակություն ստեղծելն էր, ապա մշակույթն էլ պիտի լիներ միասնական` ե՛ւ բարձր, ե՛ւ բոլորին մատչելի։ Սա էր Խորհրդային Հայաստանում ռաբիսի հալածանքների հիմնական ազդակը. աշխատավորությունը (պրոլետարիատը) չէր կարող ունենալ սեփական մշակույթ։ Բայց մերժվում եւ քարկոծվում էր, որովհետեւ «ցածր» էր, «անճաշակ» եւ այլն (այսօրվա տեսանկյունից` բավական տարօրինակ պատճառաբանություն)։

Երկրորդ պատճառը կարելի էր համարել նախապատվությունների բնական բազմազանությունը, ճաշակների պլյուրալիզմը, եթե Հայաստանում նման բան լիներ։ Իրականում այստեղ ավելի շատ ընդունված է «հետ չմնալ» ուրիշներից, այսինքն` կրկնել, քան տարբերվել։ Բայց, ամեն դեպքում, բոլորը չէ, որ կարող են իրենց նույնացնել Եվրատեսիլի հայ մասնակցի կամ լատինաամերիկյան սերիալների հերոսների հետ։

Որոշակի գյուղական լանդշաֆտի վերածումը ազգայնական խորհրդանիշի բնորոշ է շատ ազգերի, եւ հատկապես եվրոպական ազգերի դեպքում կապվում է ռոմանտիկական ավանդության հետ, համաձայն որի` հենց գյուղական վայրն է բուն ազգայինի տեղը։ Այնտեղ է ծնվել ազգը, եւ այնտեղ էլ շարունակում է կենալ ազգային ոգին։ Դժվարանում եմ հայության դեպքում մտաբերել գյուղի կամ գյուղականի նման ընդգծված պաշտամունք։ Գուցե սխալվում եմ, բայց թվում է, թե մեր ժողովրդին դարեր շարունակ հետապնդել է (մայրա)քաղաքի ցնորքը` ազգային գոյությունը մայրաքաղաքի հետ նույնացնելու ձգտմամբ հանդերձ։ Բայց սա` ի միջի այլոց, թեեւ կապվում է հոդվածի հաջորդ թեմայի հետ։

«Մեր գյուղը» անունով փոքրիկ ռեստորանը գտնվում է Սայաթ-Նովա փողոցի սկզբնամասում, շենքերից մեկի նկուղային հարկում։ Պարզ չէ, թե ու՞մ է հղում այս «մերը», թե ու՞մ գյուղի մասին է խոսքը, պարզ չէ նաեւ, թե ռեստորանն ավելի շատ ու՞մ համար է նախատեսված` օտարերկրացիների՞ (ամենուրեք ազգային էկզոտիկության նշանների առաջին սպառողների), թե՞ այն տեղացիներ համար, որոնք այստեղ գալիս են խորհրդային տարիների նկատմամբ կարոտից մղված։ Ես վերջիններից չեմ եւ այնտեղ հայտնվել եմ պատահաբար, երբ իմ ծանոթներից մեկի խորհրդով այդ ռեստորան ընթրիքի հրավիրեցի իմ օտարերկրացի հյուրին։ Դա մոտ երկու տարի առաջ էր, այսինքն` իմ տպավորություններն այնքան էլ թարմ չեն, բայց ձեռքիս տակ են այդ օրերին արված որոշ նշումներ։

Ճաշացանկում կարելի էր գտնել գյուղական եւ ազգային ուտեստներ, ճաշատեսակներ եւ խմիչքներ, մատուցողներն ազգային տարազներով էին։ Բայց հիմնականը երաժիշտների փոքրիկ խումբն էր` մի քանի ազգային նվագարանների նվագակցությամբ երգող երգիչը։ Նրանք նույնպես ազգային տարազներով էին, ինչպես Հայաստանի ժողգործիքների անսամբլում։ Տպավորությունս այն էր, որ երաժիշտները հենց այդ անսամբլի նախկին անդամներ էին։ Դրա օգտին էին խոսում թե՛ նրանց պրոֆեսիոնալիզմը եւ կատարողական ոճը, թե՛ երգացանկը։ 

Եթե մի կերպ կարելի է պատկերացնել գյուղի կապը ազգագրական ջանքերով վերականգնված որեւէ տարազի հետ, ապա շատ ավելի դժվար է կապ տեսնել գյուղի եւ ժողգործիքների անսամբլի, ինչպես նաեւ` խորհրդային շրջանի աշուղական երգերի կամ համապատասխան ձեւով վերամշակված մինչխորհրդային ժողովրդական եւ աշուղական երգերի միջեւ։ Ժողգործիքների անսամբլը, եթե նույնիսկ բաղկացած է ազգային նվագարաններից, ամբողջովին խորհրդային երեւույթ էր` սիմֆոնիկ նվագախմբի նմանությամբ մտածված կառուցվածքով, եւ կոչված էր բարձրացնելու ժողովրդական եւ բանահյուսական մշակույթը միասնական խորհրդային մշակույթի մակարդակին։ Այսինքն` խորհրդային տարիների ժողովրդական եւ աշուղական երաժշտությունը խորհրդային ազգերի մշակույթի արդիականացման միանգամայն գիտակցված քաղաքականության արդյունք էր` ի տարբերություն ռաբիսի, որն այդ ընթացքի չնախատեսված, ինքնաբուխ ծնունդն էր։ Այս երգերի նման կատարումները խորհրդային տարիներին երբեք ռեստորաններում չէին հնչում, այլ` լավագույն համերգասրահներում, հեռուստատեսությամբ եւ ռադիոյով։ Եւ այս ամենը` գյուղական կենցաղի որոշ ատրիբուտները, ճաշատեսակները, ազգային տարազները եւ խորհրդահայ երաժշտությունը, կոչված էր ներկայացնելու հայ մշակույթի աուտենտիկությունը։ 

Ակնհայտ է, որ այս «գյուղական դրախտը» գյուղացիների համար չէ, այլ ավելի շուտ որոշակի սոցիալական խավի եւ տարիքի քաղաքացիների։ Այդ երեկո նվագողների առաջ դրված սեղանի մոտ միայնակ նստած էր 40-45 տարեկան մի տղամարդ։ Նա գրեթե հայացքը չէր կտրում նվագողներից եւ հաճախ ձայնակցում էր երգչին, ասես միայն իր համար էին նվագում։ Սա նոստալգիական վերադարձ էր դեպի խորհրդային տարիների «հայրենի տուն», որն այլեւս չկար, բայց գուցե երբեք էլ գոյություն չէր ունեցել. նոստալգիական տարածության մեջ վերստեղծվող տունն անխուսափելիորեն իդեալականացվում է, մասնավորապես հիշողության ընտրողականության պատճառով։ Եւ թվում էր, թե նա լիովին վերապրում է իր կորուսյալ ինքնությունը` անվերապահ եւ անխնդրական, ինչպես ազգային պատկանելության ինքնաակնհայտությունը։ Մեկնաբանության համար նորից դիմենք Ս. Բոյմի օգնությանը. «Անցյալի նոստալգիական վերստեղծումը հատուկ կարեւորություն է ստանում պատմական կատակլիզմի ժամանակ եւ երբեմն գործառում է որպես «պաշտպանական մեխանիզմ», որն օգնում է վերապրողին` պայքարելու մեծ պատմական փոփոխությունների դեմ»։