«Կարմիր գրքի մեջ գտնվող ջերմուկցիների մասին թող մտածեն». այսօր կազմակերպված քննարկմանը այս ուղերձով ջերմուկցի Արթուր Խաչատրյանը սկսեց իր խոսքը' դիմելով Ամուլսարի ոսկու հանքավայրը շահագործել ցանկացողներին: Արթուր Խաչատրյանը հիշեցրեց, որ Ջերմուկի 8000-ից ավելի բնակչությունից այսօր 4000-ը հազիվ մնացած լինի (պաշտոնական տվյալներով 1990թ. Ջերմուկի բնակչությունը կազմել է 10500 բնակիչ, 2001 թ-ին' 5394-Ք. Ա.): «Մարդիկ վախեցած են էդ հանքից, էդ հանքի աշխատանքից և ամբողջ դրա տված վնասից: Կատարվում է էն, որ մարդիկ սարսափահար մտածում են, որ վաղը իրենց բալիկները ջուրը...Հասարակ բույս է, կարմիր գրքի բույս է, մարդիկ 4000-5000 դրամով հաց են հայթհայթում այդ սարերից' հավաքելով այդ խոտը, և, բնականաբար, ուտում են, վաճառում են, գալիս է Երևան և այլն»,- շարունակեց Արթուր Խաչատրյանը: Նա նաև կենդանական աշխարհի վտագնված լինելու մասին ահազանգեց. անձամբ իմացել է սիրիական արջերի երկու, կովկասյան գորշ արջի որջերը, որոնք այժմ արդեն չկան:

«Դա տրանզիտային ուղի է, դա միջազգային թեմա է արդեն: Այդ ուղու վրա սեպտեմբերի վերջ-հոկտեմբերին գնացեք կտեսնեք մոտավորապես 20-25-ից ավել գիշատիչ թռչունների տեսակ,- թռչունների անհետացման վտանգի մասին է նշում Ա. Խաչատրյանը: -Մեղք են ամեն տեսակի և' թռչունները, և' առաջնահերթ ջերմուկցիները: Թող երեկոյան ժամերին դռները ծեծեն և կարծիք հարցնեն' դուք դե՞մ եք, թե՞ դեմ չեք, մարդիկ կպատասխանեն: Ես համոզված եմ, որ 99 տոկոս բուն ջերմուկցիները դեմ կլինեն: Մենք խոսում ենք էկոտուրիզմի մասին, հանրապետությունը ձգտում է այդ ուղղությամբ գնալ, ու միաժամանակ ի՞նչ էկոտուրիզմի մասին կարելի է խոսել, երբ որ դուք նույնիսկ չեք գնա հանգստանալու Ջերմուկ ձեր երեխաների հետ»:

Այսօր Սյունիքի եւ Վայոց ձորի մարզերի սահմանին, Ջերմուկ առողջարանային քաղաքից ընդամենը 12 կմ հեռավորության վրա գտնվող Ամուլսարի ոսկու հանքավայրի' բաց եղանակով շահագործման նախագծի ռիսկերին անդրադարձան բնապահպանական կազմակերպությունների ներկայացուցիչներ' կենսաբազմազանության տեսանկյունից: Հիշեցնենք, որ հանքավայրի հանքային իրավունքը Lydian International ընկերությանն է պատկանում, որի ներկայացուցիչը Հայաստանում «Գեոթիմ» ընկերությունն է: Ներդրողների թվում Համաշխարհային բանկի ընկերությունների խմբի մեջ մտնող Միջազգային ֆինանսական կորպորացիան (IFC) է եւ Վերակառուցման եւ զարգացման եվրոպական բանկը (EBRD): «Գեոթիմ» ընկերությունը մտադիր է արդյունահանել 70 տոննա ոսկի:

«Գեոթիմ» ընկերության որևէ ներկայացուցիչ քննարկմանը չէր մասնակցում, չնայած մայիսի 17-ին նախատեսած քննարկումը ընկերության խնդրանքով էր տեղափոխվել այսօր: «Ջերմուկի զարգացման կենտրոն» ՀԿ-ի փոխնախագահ Արտաշես Առաքելյանը տեղեկացրեց, որ իրենք կապվել են «Գեոթիմ» ընկերության բնապահպանական և սոցիալական ծրագրերի պատասխանատու Արմեն Ստեփանյանի հետ, պայմանավորվել են, որ աշխատանքային քննարկումը տեղի ունենա մայիսի 17-ին, սակայն վերջինս տեղեկացրել է, որ չի կարողացել կապվել կենսաբազմազանության հետազոտություններ կատարած մասնագետների հետ, իսկ «Գեոթիմի» գործադիր մարմինը մեկնում է աշխատանքային գործուղման, այդ իսկ պատճառով իրենց նշած օրը չեն կարողացել ներկա գտնվել:

Բնության համաշխարհային հիմնադրամի հայաստանյան մասնաճյուղի տնօրեն, կենսաբանական գիտությունների թեկնածու Կարեն Մանվելյանը ներկայացրեց միջազգային կազմակերպությունների իրականացրած ուսումնասիրությունները և քարտեզները, որտեղ նշվել են կենսաբազմազանության կարևորագույն և պահպանվող տարածքները: Ջերմուկի Ամուլսարն ընդգրկված է որպես կարևոր տարածք և միջանցք հայկական մուֆլոնների և բեզոարյան այծերի համար: Կովկասի բնապահպանական ծրագրի շրջանակում նույնպես նմանատիպ քարտեզ է մշակվել, և Ամուլսարը այդտեղ էլ կարևորագույն բնապահպանական տարածք ու միջանցք է գծագրվել: Բացի դրանից, Ամուլսարի տարածքն ընդգրկված է կարևորագույն թռչնաբանական տարածքների մեջ: Ըստ Կարեն Մանվելյանի` տարածում կարելի է ստեղծել ազգային պարկ: Այնտեղ աճում է 18 ընտանիքի 38 տեսակի բույս, որից 26-ը ներառված է Հայաստանի Կարմիր գրքում, 2 տեսակը անհետացման եզրին է, 16-ը' վտանգված: Կենդանիների 34 տեսակ է հայտնաբերվել, այդ թվում' Հայաստանի Կարմիր գրքում գրանցված, ինչպես մուֆլոնը և բեզոարյան այծը:

Հայկական բուսաբանական ընկերության նախագահ, Հայաստանի Կարմիր գրքի համահեղինակ, դոկտոր-պրոֆեսոր Էլեանորա Գաբրիելյանը 1946 թվականից իր ուսուցիչ, աշխարհահռչակ բուսաբան Արմեն Թախտաջյանի հետ անցել է Որոտան գետի երկայնքով մինչև ակունքը, ուսումնասիրել բուսական աշխարհը: Է. Գաբրիելյանը տարօրինակ ու ծիծաղելի է համարում Ամուլսարի տարածքում իրականացրած ընկերության կենսաբազմազանության փորձաքննությունը: 9 տեսակ է նշվել այդ ուսումնասիրության մեջ, որոնք ամենուրեք են տարածված և, ըստ պորֆեսորի, վերատնկելու կարիք չկա, քանի որ այդ տեսակներն ամեն տեղ էլ աճում են: Պրոֆեսորն ասում է, որ տարածքում Կարմիր գրքում գրանցված բազմաթիվ տեսակներ կան' տարբեր տեսակի գլադիոլուսներ, հացազգիների հազվադեպ տեսակ և սոխուկավոր այլ բուսատեսակներ: Է. Գաբրիելյանը նաև տարօրինակ է համարում, որ ընկերության իրականացրած ուսումնասիրության մեջ դեղատու շուրջ 100 բուսատեսակ է նշվում, որոնք նույնպես ամենատարածված տեսակներն են:

«Քանի որ ես այդտեղ շատ եմ ման եկել, ես գիտեմ, որ այնտեղ չտեսնված արոտավայրեր կան, և ուղղակի ափսոս կլինի, եթե այդ պայթյուններից փոշին դուրս գա և այդ արոտավայրերը կործանվեն, և այդ կովերը թունավորվեն»,- ասում է Էլեանորա Գաբրիելյանը:

Բուսաբան Անուշ Ներսիսյանը ներկայացրեց Արփա գետի վերին հոսքի ջրահավաք ավազանի ուսումնասիրությունների արդյունքները, ըստ որի' նշված տարածքում աճում է 18 ընտանիքի 38 բուսատեսակ: 26 տեսակը ներառված է Հայաստանի Կարմիր գրքում, 2 տեսակը' անհետանալու եզրին է, 16 տեսակը վտանգված է, 5 տեսակը խոցելի բույսերի խմբում է: Այդ տարածքում աճում է նաև 14 էնդեմիկ (աճում են միայն Հայաստանում, ընդ որում' միայն Վայոց ձորում) բուսատեսակ: Անտառային գոտում մի շարք տանձենիներ կան, որոնք նույնպես Հայաստանի էնդեմիկ տեսակներ են համարվում, ինչպես նաև աճում են էնդեմիկ հաղարջենի և մասրենի: «Այս տարածքի բուսականությունը իրոք շատ հետաքրքիր է ու բազմազան, և այստեղ կան Կարմիր գրքի բույսեր»,- ամփոփեց Անուշ Ներսիսյանը:

Հայաստանի ամերիկյան համալսարանի Հակոբյանի անվան բնապահպանական կենտրոնը «Գեոթիմ» ընկերության պատվերով 2011թ. փետրվար-նոյեմբեր ընկած ժամանակահատվածում իրականացրել է կենդանաբանական աշխարհի բոլոր խմբերի գնահատում, այդ թվում' թռչունների, ցերեկային թիթեռների, ճպուռների և որոշակի բզեզների խմբերի, ինչպես նաև գիշերային թիթեռների մեկ տեսակի, որը գրանցված է Կարմիր գրքում: Հետազոտության արդյունքում տարածքում հայտնաբերվել է 56 տեսակի թռչուն' բնադրման սեզոնին, մի քանի տեսակի գիշատիչ թռչուններ, որոնցից 2-ը բնադրում են այնտեղ, մնացածը տարածքն օգտագործում են որպես սնման վայր: Բնադրող թռչուններից բաց հանքում և ապագա կույտային լցակայանի տարածքներում Կարմիր գրքում գրանցված կենդանիներ չեն հայտանաբերել: Հակոբյանի անվան բնապահպանական կենտրոնի ներկայացուցիչ Կարեն Աղաբաբյանը նշեց, որ գիշատիչ թռչունների մեջ, որոնք բնադրում են հարակից տարածքներում և այդ տարածքը ժամանակ առ ժամանակ օգտագործում են որպես կերակրման վայր, կան կարմիր գրքում գրանցված թռչուններ:

Հետազոտության արդյունքում ցերեկային 60 տեսակի թիթեռ է հայտնաբերվել, որոնցից մեկ տեսակն է գրանցված Կարմիր գրքում, ինչպես նաև մեկ գիշերային թիթեռի տեսակ: Հայտնաբերվել է Կարմիր գրքում գրանցված մեկ տեսակի բզեզ: Ճպուռներից կարմիր գրքում գրանցված տեսակ չի հայտնաբերվել:

Կարեն Աղաբաբյանը նշեց, որ իրենք սկզբից գրականությունն են ուսումնասիրել և համոզվել, որ այդ տարածքի վերաբերյալ գրականություն չկա, այնուհետև կատարել են իրենց հետազոտությունները: «Մենք ամբողջ տեսակային և քանակային կազմը ուսումնասիրել ենք, մանրամասն ներկայացրել ենք այն մեթոդները, որոնցով մենք աշխատել ենք, որպեսզի ցանկացած մեկ ուրիշ կազմակերպություն, եթե ուզենա գնահատում անել թե' հիմա, թե' որոշ ժամանակ հետո, որպեսզի ինքն ունենա ելակետային տվյալները և մեթոդոլոգիան»,- ասաց Կարեն Աղաբաբյանը:

Քննարկման կազմակերպիչները նկատեցին, որ նշված էնդեմիկ և Կարմիր գրքում գրանցված տեսակների առկայությունն արդեն իսկ բավական է հանքի շահագործումը թույլ չտալու համար, քանի որ դա բխում է նաև օրենքից: «Կենդանական աշխարհի մասին» ՀՀ օրենքի 18-րդ հոդվածը երաշխավորում է կենդանական աշխարհի հազվագյուտ եւ անհետացման եզրին գտնվող օբյեկտների պահպանությունը և արգելում ցանկացած գործունեություն, որը կհանգեցնի Հայաստանի Հանրապետության կենդանիների Կարմիր գրքում գրանցված տեսակների թվաքանակի կրճատմանը եւ դրանց ապրելավայրերի վատթարացմանը:

Կենսաբազմազանության վրա հանքավայրի ազդեցությունը, Կարեն Աղաբաբյանի գնահատմամբ, տարբեր է. կան վայրեր, որոնք քանդվելու են, դա բաց հանքավայրի տարածքն է, սակայն այնտեղ Կարմիր գրքում գրանցված կենդանի չկա: «Մեր եզրակացությունը հետևյալն էր, որ կան վայրեր, որտեղ հստակ ոչինչ չի կարելի անել, կան մեթոդներ, որոնցով կարելի է ղեկավարել գիշատիչ թռչունների շարժումները, այսինքն' ստեղծել իրենց համար լրացուցիչ կերակրային բազա, և կան մեթոդներ, որոնցով կարելի է դա հսկել: Դա մենք որպես հնարավոր տարբերակներ տվել ենք,- ամփոփեց Կարեն Աղաբաբյանը և քիչ անց հավելեց,- այն մեթոդները, որոնք որ օգտագործում է «Գեոթիմը», քիչ վնաս հասցնող են, եթե մենք համեմատենք մնացած մեր հանքավայրերի հետ»: