Քրիստինե Աղալարյան 
Գրիշա Բալասանյան

Գնել Գևորգյանը հավաքված կանանց ասում է՝ ամուսնական մատանիները ցույց տալ լրագրողներիս. միայն մեկի մատին է այն «հայտնաբերվում»: Պարզվում է` վերջերս է հանվել գրավից, մնացածներինը վարկի դիմաց գրավադրված են բանկերում: 

Արմավիր քաղաքից 12 կմ հեռու գտնվող Ղամշլուն 1978թ. վերանվանվեց Զարթոնք և իսկապես զարթոնք ապրեց: Սակայն վերջին տարիներին գյուղը հազիվ գոյություն է պահպանում: Գյուղացիները բարձր տոկոսներով վերցրած վարկերը չեն հասցնում մարել: Հարսները նվեր ստացած ոսկեղենը դեռ չվայելած` գրավադրում են բանկերում կամ վարկային կազմակերպություններում: «Ես 10 տարի է հարս եմ բերել, հլը ոսկին չի տեսել` ինչ բան է, որովհետև սաղ դրված է բանկերում: Գիտի՝ կա, բայց տեսած չկա»,- ասում է Սալվի Հակոբյանը:

60-ամյա Սալվի Հակոբյանը ապառիկով համակարգիչ է գնել ու ինտերնետ միացրել, որպեսզի կարողանա Skype-ով խոսել թոռների ու որդիների հետ: Երկու որդի ունի, երկուսն էլ իրենց ընտանիքներով տեղափոխվել են Ռուսաստանի Դաշնություն: Սալվի Հակոբյանը պատրաստ է տուն ու տեղը թողնել և մեկնել որդիների մոտ, եթե այսպես շարունակվի: Թոռների կարոտը «Սկայպը» չի փարատում, վարկերն ու հոգսերն էլ կողքից են խեղդում:

Արմավիրի մարզի Զարթոնք գյուղում արտագաղթն ու արտագնա աշխատանքը տարածված երևույթներ են: Գյուղից շատերն են արտագաղթել, մի մասն էլ պարբերաբար արտագնա աշխատանքի է գնում, որ «տունը պահի»:

Գյուղի դպրոցի խաչմերուկում նստած գյուղացիները քննարկում էին իրենց անելիքները: Այդ փողոցում ապրող տղամարդկանց մեծ մասը երկու օրից Ռուսաստանի Դաշնություն՝ Սիբիր էր մեկնելու` արտագնա աշխատանքի: Գարուն Գևորգյանն ասում է, որ հենց իրենց փողոցում ապրիլի 21-ից տղամարդ չի մնա, բոլորը մեկնում են: Նույնիսկ երիտասարդություն չի մնում գյուղում: Այս տարի Գարուն Գևորգյանն իր 23-ամյա որդուն ևս ուղարկում է Ռուսաստան` աշխատելու:  Գարունի կինն այդ խոսքերից հետո մյուս կողմ է թեքվում և սրբում արցունքները:

«Մինչեւ ձեր գալը դա էինք խոսում, որ մենք էլ գնանք: Եթե հանկարծ դեպք պատահի, որ երեխուն պիտի հասցնեն հիվանդանոց, տղամարդ էլ չկա, ի՞նչ պիտի լինի»,-մտահոգվում է Գարունը:

Սոցիալական խնդիրները հաղթահարելու համար Զարթոնքից արտագնա աշխատանքի մեկնում են նաև կանայք: Այդ նույն փողոցից 2 կին վերջին տարիներին մեկնել են Ռուսաստան, երկուսն էլ՝ թոշակային տարիքի:

«Գիտե՞ս ուր ենք գնում, Սիբիր: Գնում ենք ընդեղ, որ տուն ստանանք, ընտանիքին էլ վերցնենք քոչենք գնանք, ա́յ դրա համար ենք գնում: Իրանք (իշխանությունները-հեղ.) թող մնան, իրանք էլ թող այս երկիրը պահեն»,- ասում է Գարուն Գևորգյանը:

Գարունը փորձել է Հայաստանում աշխատանք անել: Երկու ամիս տաքսի է վարել՝ ամսական 60 հազար դրամ աշխատավարձով: Բայց այդ աշխատավարձը ընտանիքում անախորժությունների պատճառ է դարձել:

«60 հազար դրամով տուն են պահու՞մ: Դրանով ես բանկի տոկոսները տա՞մ, հող մշակե՞մ, պարարտանյութ առնե՞մ, հող ու ջրի վարձ տա՞մ, թե՞ երեխա պահեմ. ո՞րը անեմ»,- հարցնում է Գ. Գևորգյանը:

Գյուղատնտեսությամբ չեն կարող ընտանիք պահել, քանի որ չեն համարձակվում հողի վրա գումար ծախսել. սածիլը դնում են հողը, ու երբ գալիս է ջրելու ժամանակը, օրերով ջուր չեն ունենում, ամբողջ բերքը չորանում է: Բացի այդ, եղած ջուրն էլ Մեծամորի ատոմակայանի և կոյուղաջրերի խառնուրդն է, ինչը մեկ անգամ համաճարակի պատճառ է դարձել:

Ակնալիճ գյուղից Զարթոնք տանող ճանապարհի ամբողջ երկայնքով գարշահոտություն է տարածված: Ճանապարհի երկայնքով գետակ է հոսում: Ողջ ճանապարհին զբաղված էինք գուշակությամբ՝ ճահճի՞ հոտ է, թե՞ այլ: Գարշահոտությունից խուսափելու համար հնարավոր չէ նույնիսկ ավտոմեքենայով արագ անցնել, այդ ճանապարհահատվածը քարուքանդ է:

Արդեն Զարթոնքում պարզվեց, որ գետակով հոսում են Մեծամոր համայնքի կոյուղաջրերը, որով էլ գյուղացիները ոռոգում են իրենց հողամասերը: 1999թ. գյուղում խոլերա է տարածվել, գլուխ են բարձրացրել աղիքային հիվանդությունները: Այն ժամանակ կոյուղաջրերը խառնվել են խմելաջրին: Դեպքից հետո խմելաջրի խողովակները փոխել են, սակայն վարակի աղբյուրն այս անգամ տեղափոխվել է ոռոգման համակարգ:

Արտագնա աշխատանքի մեկնող Գնել Գևորգյանը դժգոհ է իշխանությունների վարած քաղաքականությունից: Ասում է՝ համայնքապետից մինչեւ հանրապետության նախագահ` իրենց շահի համար են աշխատում եւ սովորական քաղաքացիների մասին մտածող չկա: Դա է պատճառը, որ մարդիկ իրենց ավելորդ են զգում եւ ցանկանում են օր առաջ լքել երկիրը: Նոր ձևավորվող կառավարությունից սպասելիքներ չունեն. «Էնի լավ էր, փառք էր, ցավդ տանեմ, էս վարչապետին ո՞վ չի ճանաչում: Գնացողին երանի ենք տալու»:

Գնել Գեւորգյանը չի հավատում պաշտոնյաների՝ հեռուստաէկրաններից հնչեցրած խոստումներին, թե իբր կառավարությունը շրջվել է գյուղացու կողմը եւ նրան օգնում է. «Էդ որ ասում են` գյուղացուն օգնում են, նման բան չենք տեսել: Բերում են հունվարին պարարտանյութ են տալիս 6000 դրամով ու կանխիկ փողերը հավաքում են: Այդ ամիսներին ու՞մ ձեռքին փող կա, որ կանխիկ վերցնեն: Մենք էլ չենք վերցնում ու գնում 10 հազար դրամով նիսյա ենք վերցնում: Սա չի՞ իրենց օգնությունը»:

Գյուղացիների զայրույթն ուղղված էր նաև համայնքի հանրապետական ղեկավարին, ով, ըստ նրանց, միայն կատարում է իշխանությունների պատվերը, իսկ գյուղի կարևոր խնդիրներն այդպես էլ չեն լուծվում: Զարթոնքի համայնքապետ Պարույր Սարգսյանը մեր այցելության ժամանակ տեղում չէր: Չնայած աշխատանքային ժամին, գյուղապետարանում միայն հաշվապահն էր, և որևէ մեկը չկար, ում հետ գյուղի խնդիրների մասին կկարողանայինք զրուցել: Գյուղապետ Սարգսյանի հետ հեռախոսով էլ զրուցել չկարողացանք: Առաջին հեռախոսազանգի ժամանակ ասաց՝ մեքենայի ղեկին եմ, զանգահարեք 30 րոպե անց (չնայած գրասենյակային հեռախոսազանգի ձայնը լսվում էր կողքից): Հաջորդ զանգերի ժամանակ գյուղապետը կամ չէր պատասխանում կամ հեռախոսն անջատում էր: