Տիգրան Խզմալյան

Կինոռեժիսոր Տիգրան Խզմալյանի պետական պատվերով նկարահանված «Սարդարապատ» վավերագրական ֆիլմի շնորհանդեսն արգելվել է: Այն նախատեսված էր անցկացնել սեպտեմբերի 26-ին եւ 27-ին «Մոսկվա» կինոթատրոնում: 

«Հետքի» խնդրանքով Տիգրանը Խզմալյանը տրամադրել է ֆիլմի սցենարը, որը ներկայացնում ենք ընթերցողներին:

1918 թվականի 11-րդ ամսվա 11-րդ օրը, ժամը 11-անց 11 րոպեին հանդիսավորապես հայտարարվեց Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտը: Այդ օրացուցային պաթոսն արտացոլում էր հաղթողների այն միամիտ պատրանքը, թե մարդկային պատմության մեջ այլեւս երբեք չի կրկնվի այդպիսի սարսափելի սխալ, որը 10 միլիոն կյանք խլեց, քարտեզից ջնջեց չորս հսկայական կայսրություն եւ ոչնչացման եզրին հասցրեց մի քանի ազգի:

Ինչպես հայտնի է` այդ պատրանքը դիմացավ ընդամենը 20 տարի` մինչեւ երկրորդ աշխարհամարտի սկիզբը, սակայն մինչ այդ առաջին համաշխարհային պատերազմի շատ մարտեր հավերժացան մարդկային պատմության մեջ` Սոմն ու Իպրը, Վերդենն ու Գալապոլին: Ի տարբերություն դրանց` աշխարհի համար գրեթե անհայտ մնաց Արաքս գետի մերձափնյա երկաթուղային փոքրիկ կայարանի մոտ հինգ օր տեւած մի ճակատամարտ, որը կանխորոշեց կովկասյան երեք երկրների ու նրանց մայրաքաղաքների ճակատագիրը, ինչպես նաեւ ողջ տարածաշրջանի ապագան: Այս կայարանն այսօր էլ կոչվում Սարդարապա: է

20-րդ դարը պատմության մեջ ներխուժեց երկաթգծով: Առաջին աշխարհամարտը եւս երկաթուղիների պատերազմ էր: Երկաթե մարդկանց ձեռքով գծված երկաթե քարտեզներով երկաթե գնացքները սլանում էին երկաթե գծերով` անիվների տակ ճզմելով ճանապարհին պատահած փոքրիկ երկրները, ազգերին ու ճակատագրերը: Պատահական չէ, որ Օսմանյան Թուրքիայում պատերազմի ու Հայոց ցեղասպանության ուղիները նույնպես համընկնում էին երկաթուղու գծերին: Պատահական չէ, որ մասնատված Հայաստանի տարածքում այդ պատերազմն ու ցեղասպանությունը կասեցվեցին հենց երկաթուղային կայարանում:

Փորձենք անցնել այդ ճանապարհը...

1918 թվականի գարնանը` չորսամյա համաշխարհային մսաղացից հետո, բոլոր մարտնչող ազգերը հոգեվարքի մեջ էին:

Հեղափոխվող Ռուսաստանը հրաժարվեց եւ պատերազմից, եւ միլիոնավոր զոհերի գնով նվաճած տարածքներից` փլվող կայսրության արեւմուտքը հանձնելով Գերմանիային, իսկ հարավը` Թուրքիային:

Ֆրանսիական զորքը նահանջել էր մինչեւ Փարիզի արվարձանները եւ վերջին ճիգերով հետ էր մղում գերմանական գրոհները:

Բրիտանիան իր բանակի մեծ մասը հանել էր եվրոպական ռազմաճակատից եւ ուղարկել Արաբիա, Եգիպտոս ու Հնդկաստան` իր գաղութները պաշտպանելու: Սակայն գրեթե թվացյալ հաղթանակի հասած Գերմանիան նույնպես կաթվածահար վիճակում էր: Տասնամյակներ անց որոշ վերլուծաբաններ մատնանշում էին երկու գործիչների անուններ, որոնց պատճառով կայզերական Գերմանիան արդեն գրեթե հաղթած պատերազմում պարտություն կրեց: Առաջինն ԱՄՆ-ի նախագահ Վուդրո Վիլսոնն էր, ով երկրի սահմանադրությունից հանեց ամերիկյան զորքն արտասահման ուղարկելու արգելքը` այսպիսով Գերմանիայի դեմ բացելով երրորդ ռազմաճակատը:

Երկրորդ անձնավորությունը, ով գերմանական բանակին, նավատորմին եւ օդուժին զրկեց Կասպից ծովի նավթային պաշարներից` Բաքվի կոմունայի առաջնորդ Ստեփան Շահումյանն էր: Նա կատարելով Լենինի առաջադրանքը` առաջացող գերմանական զորքերին սպառնացել էր պայթեցնել ու այրել բոլոր նավթահորերը, ինչից հետո պատերազմը շարունակելը կդառնար անհնարին:

Ծանրագույն վիճակում հայտնվեց նաեւ Գերմանիայի հիմնական դաշնակիցը` Թուրքիան: Օսմանյան կայսրությունը պատերազմի ընթացքում կորցրել էր Եվրոպայի, Հյուսիսային Աֆրիկայի եւ Արաբական Արեւելքի գրեթե բոլոր գաղութները, ուստի երիտթուրքերի կառավարությունն այժմ ձգտում էր իրագործել զինվորական նախարար Էնվեր Փաշայի եւ նրա գաղափարախոս-խորհրդատու Բեհաեդդին Շաքիրի արկածախնդիր ծրագիրը` Կովկասի, Ադրբեջանի ու Միջին Ասիայի տարածքներում համաթուրանական նոր գերտերության ստեղծումը: 1918 թ. ամռանը Բաթումի բանակցություններում դոկտոր Շաքիրը հայ պատվիրակությանն ասաց.«Հայերը կանգնած են մեր համաիսլամական եւ համաթուրքական սրբազան իդեալներու իրականացման ճամփու վրա, եւ մենք անխուսափելիորեն կբախվինք անոնց հետ: Ատիկա վեր է եւ դուրս է մեր անձնական զգացումներեն ու տրամադրություններեն: Մենք հարկադրված ենք տարերայնորեն ոչնչացնել մեր ճամփու վրայեն այն ամենը, ինչ որ արգելք կհանդիսանա մեր ազգային սրբազան իդեալներուն: Եվ հետո դուք միշտ ռուսներուն հետ եք. Դուք անոնց առաջապահն եք, իսկ ռուսները մեր ոխերիմ թշնամիներն են: Պատմական թշնամիները»¹:

Դեպի Արեւելք այս ճակատագրական ցատկի համար 1918թ. գարնանը 10-միլիոնանոց թուրք ազգը հավաքագրեց 4-ամյա մսաղացից մնացած իր վերջին ուժերը: Բավական է ասել, որ այդ պահին Անդրկովկաս էին ուղարկվել Ստամբուլը պաշտպանող թուրքական 5 դիվիզիաները` սեփական մայրաքաղաքի ապահովությունը թողնելով ժամանակավոր դաշնակից Բուլղարիայի զորքին:

Այսպիսով` 1918թ. Կովկասյան ռազմաճակատում թուրքերն ունեին ընդամենը շուրջ 35 հազար զինվոր, որոնց աջակցում էին տեղական մուսուլման բնակչությունից կազմված անկանոն զինված խմբերը: Կովկասում թուրքական բանակի կորիզը դեռեւս պատերազմի սկզբին Ստամբուլի նեղուցներում բրիտանա-ավստրալիական դեսանտը ջախջախած ընտիր զորամասն էր, որ այդ հաղթանակի պատվին կրում էր «Գալաբոլու» /Դարդանել/ անունը: Արեւելյան ճակատի հրամանատարն էր թուրքական բանակի ամենաբարձր զինվորական պաշտոն ունեցող ֆերիկ` մարշալ` Վեհիբ փաշա Մոհամեդը: Արշավի նշանակությունն ավելի ընդգծելու համար ընդհանուր ռազմավարության մշակումը ստանձնել էր երիտթուրքերի եռապետության անդամ, ռազմական նախարար Էնվերը:

Իսկ ինչպիսի՛ն էին նրանց դիմակայող ուժերը, նախեւառաջ` հայկականը: Մեր թուլության եւ անպաշտպանվածության վտանգավոր առասպելն առաջացավ ավելի ուշ` քողարկելու համար մեր անճարու-թյունն ու անկազմակերպությունը: Պատերազմի եւ ցեղասպանության նախօրեին հայերի թիվն աշխարհում շուրջ 5 միլիոն էր, այդ թվում` 2,5 միլիոնն Օսմանյան կայսրությունում, 1,5 միլիոնը Ռուսաստանում, եւս 1 միլիոնը Միջին Արեւելքի, Եվրոպայի, Ասիայի եւ Ամերիկայի երկրներում: Հայերն ունեին մի շարք քաղաքական կուսակցություններ, պատգամավորներ` տարբեր պետությունների խորհրդարաններում, հազարավոր եկեղեցիներ, հարյուրավոր բազմալեզու թերթեր ու ամսագրեր, քաղաքական ու ռազմական շատ բարձրաստիճան գործիչներ, միջազգային մակարդակի ֆինանսական ու տնտեսական վիթխարի կարողություն: Բավական է հիշատակել համաշխարհային նավթարտադրության եկամուտների 5 տոկոսի սեփականատեր Գալուստ Գյուլբենկյանի կամ առաջին միջմայրցամաքային Բաքու- Բաթում նավթամուղը կառուցած Լեւոն Մանթաշեւի անունները:

1914 թվականին` առաջին համաշխարհային պատերազմի զորակոչին տարբեր երկրներում ներկայացավ շուրջ 300 000 հայ, ընդ որում միայն Ռուսաստանում` 200 000 զինվոր եւ 2000 սպա: Հետագայում շատ էր ասվում, որ մենք պատրաստ չեղանք դեպքերի զարգացմանը, չէինք սպասում անկախության հնարավորությանը: Բայց չէ՛ որ դեռ 18-րդ դարում հեռավոր Հնդկաստանում Շ. Շահամիրյանն արդեն գրում էր ապագա անկախ Հայաստանի սահմանադրությունը, իսկ Իսրայել Օրուց մինչեւ Լորիս-Մելիքով` հայ գործիչները ռուս կայսրերի հետ մշակում էին մեր ինքնավարության նախագծերը: Չէ՛ որ դեռեւս 1914 թ. նոյեմբերին Թիֆլիս ժամանած ռուս արքա Նիկոլայ 2-րդը հայոց կաթողիկոս Գեւորգ Ե-ի հետ քննարկում էր պատերազմից հետո Արեւմտյան Հայաստանի 6 նահանգների եւ Կիլիկիայի տարածքում ստեղծվելիք ինքնավար Հայաստանի ծրագիրը: Մի՛թե այս ամենից անտեղյակ էին հայ քաղաքական ու կուսակցական գործիչները, մտավորական ու տնտեսական վերնախավը: Եվ կատարվեց այն, ինչը մեր ազգային ու համաշխարհային պատմության մեջ գրանցվեց որպես 20-րդ դարի առաջին ցեղասպանություն: Մեր ողբերգությունն սկսվեց ոչ 1915 թվականին եւ միգուցե շարունակվում է առայսօր, քանի որ չեն վերացել մեր մեջ արմատացած հիմնական պատճառները: 1918թ. գարնանը հայությունը պառակտված ու բեւեռացած մի հասարակություն էր` լցված աղքատների ու հարուստների դասակարգային ատելությամբ, սոցիալական անարդարությամբ, ժողովրդի ու ղեկավարների միջեւ աճող օտարությամբ, կաշառակերությամբ ու կոռուպցիայով, կուսակցական գզվռտոցով, քաղաքական մանր նկրտումներով, գաղափարական սնանկությամբ, օլիգարխների նյութապաշտությամբ ու ագահությամբ, մամուլի ու մտավորականների թուլությամբ կամ ծախվածությամբ, բոլոր տեսակի վերնախավերի բացակայությամբ կամ լավագույն դեպքում` ազգի առջեւ ծառացող ահեղ խնդիրներին նրանց բացարձակ անհամապատասխանությամբ: Սարդարապատի թանգարանում հերոսամարտի զենքերի կողքին ցուցադրվում են 20-րդ դարասկզբի ազգային կյանքի ու կենցաղի նմուշները` գութան ու խնոցի, գորգ ու ժանյակ: Դրանց շարքում ես նկատեցի ժողովրդական հին, պարզ ու խորիմաստ մի զվարճանք` կոշկատակերի կտորներից ձեւած-կտրած տիկնիկներ, ստվերների թատրոնի հավերժական հերոսներին` խելոք ու հիմար, աղքատ ու հարուստ: Ի~նչ քիչ են փոխվել մարդիկ, ի~նչ նման են իրար դարաշրջանները: Հատկապես` XX եւ XXI դարասկիզբները: Պատերազմի ու հեղափոխության պատճառով փլուզված Ռուսական կայսրության փոխարեն Կովկասում առաջացավ հայերին, վրացիներին ու ադրբեջանցիներին միավորող դաշինք` Անդրկովկասյան սեյմը: Այս տարօրինակ միավորման անբնականությունը գալիս էր նրանից, որ դաշնակից ազգերը գտնվում էին տնտեսական, քաղաքական ու մշակութային զարգացման միանգամայն տարբեր փուլերում, իսկ նրանց ղեկավարներն ունեին բացարձակապես տարբեր ու իրարամերժ նպատակներ: Վրաստանում հեղափոխությունից հետո իրենց ժողովրդավար հռչակած հին ազնվական ցեղերի ներկայացուցիչներ Ծերեթելին, Չխենկելին, Չխեիձեն, Ժորդանիան, Ռամիշվիլին, Գեորգաձեն, Գեգեչկորին, Դեդերիանին փորձառու ազգային գործիչներ էին, հմուտ ու ճկուն դիվանագետներ, սառն ու ճարպիկ քաղաքագետներ: Սեյմում Ադրբեջանը ներկայացնում էին խոշոր կալվածատերեր Խան-Խոյսկին, Ալի Բեյ Պեպինովը, Թոփչիբաշեւը, որոնք ձգտում էին պահպանել եւ ամրապնդել ֆեոդալական կարգերը: Իսկ հայ քաղաքական միտքը պառակտված էր Բաքվի`մեծամասամբ հայերից կազմված բանվորական դասակարգը ղեկավարող բոլշեւիկների եւ Թիֆլիսի հայ բուրժուաների ու Հայաստանի գյուղացիների վստահությունը վայելող այլ կուսակցությունների, հիմնականում` դաշնակների պատճառով: Սեյմում այս խայտաբղետ միավորումն ավելի անհամադրելի էր դառնում նաեւ մասնակիցների միանգամայն տարբեր արտաքին քաղաքականության պատճառով: Ադրբեջանցիները չէին թաքցնում Թուրքիայի հանդեպ իրենց խոր համակրանքը եւ եռանդով աջակցում էին երիտթուրքերի համաթուրանական ծրագրին: Կովկասում սկսված պատերազմի օրերին նրանք անվերապահորեն կատարում էին Թուրքիայի 5-րդ շարասյան դերը, իսկ ադրբեջանական կանոնավոր զորամասը 1918 թ. ամռանը ողջ կազմով անցավ թուրքերի կողմը:

Վրացիներն իրենց հերթին ազգային դիվանագիտությունը կառուցում էին երկու գործոնների վրա` սեւծովյան նավահանգիստների առկայության եւ Ռուսաստանի ազդեցությունից հօգուտ գերմանա-թուրքական դաշինքի ազատվելու: Կովկասյան ճակատում վրացական բանակը շարունակ փորձում էր չեզոքություն պահպանել: Միակ դեպքը, երբ այդ բանակը դիմեց մարտական լուրջ գործողությունների` 1918 թվականի դեկտեմբերն էր` Առաջին աշխարհամարտի ավարտից մեկ ամիս անց, երբ գեներալ Ծուլուկիձեի 12-հազարանոց զորքը զրահագնացքով ներխուժեց Հայաստան եւ փորձեց Ջավախքից բացի գրավել նաեւ Լոռին, մինչեւ որ Սանահին կայարանում գեներալ Դրաստամատ Կանայանի 6-հազարանոց հայկական կորպուսը կանգնեցրեց գրոհը եւ վրացիներին հետ մղեց մինչեւ Սադախլո կայարան, որտեղով այսօր էլ անցնում է սահմանը:

Իսկ ո՛վ էր ներկայացնում հայ ժողովրդի շահերը Անդրկովկասյան սեյմում եւ Հայոց ազգային խորհրդում: Իմիջայլոց վերջինս հայ-թուրքական ողջ պատերազմի ընթացքում նստում ու գործում էր Թիֆլիսում, իր ազգի եւ բանակի հետ առնչվելով հիմնականում հեռագրերով ու անկայուն հեռախոսակապով:

Պատմաբան Լեոյի, բանաստեղծ Ավետիք Իսահակյանի, ինչպես նաեւ նույն այդ ղեկավարների կազմից որոշ անկեղծ մարդկանց բնութագրմամբ` դա վարժապետների ու լրագրողների, միամիտ ու անպատրաստ մարդկանց մի խումբ էր, որոնց մեջ լավագույն դեպքում կային համեստ ու ազնիվ Արամի ու Ռուբենի նման արեւմտահայերի հերոսական ինքնապաշտպանությունը կազմակերպած գործիչներ, բայց ավելի շատ էին նրանց հետ հաշվի չնստող միջակությունները` բժիշկ Զավրիեւի, հրապարակախոսներ Ահարոնյանի ու Խատիսովի, նախկին ճարտարապետ Քաջազնունու, հաշվապահ Կարճիկյանի, Գրուզինյան-Վրացյանի պես:

Դաշնակցական Մինաս Տեր-Մինասյանի` նույն ինքը Ռուբենի հուշերում կարդում ենք.«Ազգերի, այսպես ասած «ալան-թալանի» վայրկյանին, երբ անհատի դերը մեծ էր, հայերը չունեին ո՛չ Պետերբուրգում եւ ո՛չ էլ Կովկասում մի պաշտոնական անձ, ձեւակերպելու ու ընթացք տալու իրենց պահանջներին: Այս հանգամանքը շեշտեցի նրա համար, որովհետեւ Անդրկովկասյան երկրամասում ներկա սահմանային դրությունները հետեւանքն են մեր ցուցադրած ապիկարության ու անկարողության....»²:

Ամենազարհուրելին այն է, որ այս պայմաններում մեր վերնախավը անթաքույց թշնամաբար տրամադրված ազերի ու վրաց «դաշնա-կիցների» տրամադրությանը հանձնեց հայ ժողովրդի փրկության միակ ու ամենաթանկ միջոցը` հայոց բանակը:

Անգամ կոպիտ հաշվարկով հայոց բանակն այդ պահին ուներ 30 հազար զինվոր ու մոտ 1000 սպա եւ Կովկասի զինված ուժերի շարքում ամենապատրաստվածն ու մարտունակն էր: Լեոն գրել է. «Վրացիները մեծ հույս ունեին հայ զորքերի ու հայդուկային խմբերի քաջության ու դիմացկունության վրա: Նրանցից ոմանք մեզ ասում էին, թե իրանց սպասելիքը մեր զինվորներից ավելի շատ է, քան իրենց զինվորներից»³:

Սակայն չնայած դրան կամ միգուցե հենց այդ պատճառով` Անդրկովկասյան սեյմի իրար հաջորդող բոլոր կառավարությունների կազմում վարչապետի, ռազմական նախարարի, արտաքին ու ներքին գործերի ղեկավար պաշտոնները մշտապես ստանձնում էին վրացիները` Գեգեչկորին, ապա Չխենկելին, Գեորգաձեն, Մդիվանին, Օդիշելիձեն: Միաժամանակ ազերիներին տրվում էին կապի, տրանսպորտի ու հաղորդակցության նախարարությունները, մինչդեռ հայերը բավարարվում էին ֆինանսների, պարենի ու խնայողությունների նախարարություններով: Հայ ղեկավարներից Ալեքսանդր Խատիսովն իր հուշերում, արդեն Խատիսյան ազգանունով, խոստովանում է.

«Անդրկովկասյան իշխանության զինվորական ղեկավարությունը հայերի ձեռքը չէր, ուստի այն կծառայեր հակահայկական, այսինքն` ռազմաճակատին հակառակ նպատակների: Որովհետեւ թաթարները պարզապես թուրքերի կողմն էին, իսկ վրացիները` անոնց ուժ կուտային փաստորեն: Պետք է նկատի ունենալ նաեւ, որ երկաթուղիներն ալ հայերու ձեռքը չէին, այլ թաթարներու ու վրացիներու, որոնք կմերժեին մեզ վագոններ տալ ճակատ զորք փոխադրելու համար»⁴:

Եվ գանգատվողը տարածաշրջանում ամենամարտունակ զորք ունեցող ազգի ղեկավարն է... Ո՛վ էր մեղավոր այս հանցագործ անհեթեթության համար` թուրքե՛րը, վրացինե՛րը, ազերինե՛րը: Բնավ ո~չ: Նրանք պաշտպանում էին սեփական ազգային ու դասակարգային շահերը եւ ինչպես պարզ դարձավ ընդամենը 1-2 տարի անց` մեզնից շատ ավելի լավ: Մեր դժբախտությունների ու սխալների մեղավորները միայն մենք ենք:

Իսկ կա՛ր արդյոք այլընտրանք այն վտանգավոր ու անհեռատես քաղաքական գծին, որը Թիֆլիսում վարում էր Ազգային խորհուրդը: 1917 թ. դեկտեմբերին հայ քաղաքական գործիչներից Ռուբենը /Մինաս Տեր-Մինասյան/, որ Թիֆլիսում գլխավորում էր հայկական զինված ուժերը եւ Արամ Մանուկյանը, որ Երեւանի նահանգում տնօրինում էր հայոց զորքը, հանդիպումներ ունեցան Ռուսաստանի կողմից Կովկասի արտակարգ կոմիսար նշանակված, Բաքվի Սովետի նախագահ Ստեփան Շահումյանի հետ: Սա պատմական եզակի հնարավորություն էր` միավորելու Կովկասի հայկական զինված ուժերը եւ շուրջ 60-հազարանոց բանակով վերահսկելու ամբողջ տարածաշրջանը` այն փրկելով թուրքական զավթումից եւ ապահովելով Հայաստանի համար առավել նպաստավոր դիրքը հետպատերազմյան տարածքային կարգավորման ժամանակ...

Սակայն դա տեղի չունեցավ: Արամի ու Ռուբենի հորդորները մերժվեցին բյուրոյի մեծամասնության ձայներով: Սիմոն Վրացյանն իր հուշերում դա հաստատում է.

«Կային մարդիկ, որոնք այդ օրերին ցույց էին տալիս Խորհրդային Ռուսաստանի ճամփան, առաջարկելով ձեռք մեկնել բոլշեւիկներին... Այս տրամադրություններին որոշ չափով նպաստում էին եւ Թիֆլիսում ստացվող աղոտ լուրերը, որ իբր թե Լենինն առանձին դեկրետով հայտարարել է Հայաստանի անկախությունը: Սակայն այդ մտքի անհեթեթությունը այնքան էր ակներեւ... Ռուսաստանը շատ էր հեռու, իսկ բոլշեւիկների ուժը` ավելի քան խնդրական...»⁵:

Հետաքրքիր է, որ ընդամենը 2 տարի անց, երբ Կարմիր բանակը շքերթով մտավ Երեւան, այդ նույն մարդկանց արդեն ոչ Ռուսաստանն էր հեռու թվում, ոչ էլ բոլշեւիկների ուժը` խնդրական: Սակայն այդ երկու տարիները դեռեւս առջեւում էին, իսկ տվյալ պահին հայ վերնախավն ընդունեց ճակատագրական որոշում` ենթարկվել ոչ թե Արամի ու Ռուբենի հորդորներին, այլ վրաց-ադրբեջանական սեյմի որոշմանը, որի խոսնակներ Օնիշվիլին ու Չխեիձեն հայտարարում էին, թե ավելի լավ է ընկնել Թուրքիայի, քան Ռուսաստանի գիրկը:

Ճակատագրի հեգնանքով` այս խոսքերը բառացի կրկնությունն էին 5 դար առաջ Կոստանդնուպոլսի անկման նախօրեին բյուզանդացիների ասածի, թե լավ է խոնարհվել թուրքական չալմայի, քան հռոմեական թագի առջեւ: Հրաժարվելով արեւմտյան օգնությունից ու փոշիացնելով սեփական ուժերը` Բյուզանդիան 1453 թվականին տապալվեց թուրքերից հարվածներից ու անհետացավ աշխարհի երեսից:

Այսպիսին էր իրականությունը, երբ թուրքերը 1918 թ. գարնանը հավաքելով շուրջ 35 հազար մարտունակ զինվոր` շարժվում էին դեպի Կովկաս:

Նապոլեոնյան նվաճումներից մինչեւ հիտլերյան զավթումները` նորագույն պատմությունը չգիտի մեկ այլ դեպք, որ համեմատաբար փոքրաթիվ բանակը 2 ամսվա ընթացքում կարողանա նվաճել շուրջ 200 000 քառակուսի կիլոմետր տարածք` գրավելով մի քանի անառիկ բերդաքաղաք, զինաթափելով կայազորի տասնյակ հազարավոր զինվորներին եւ առգրավելով անթիվ զենք ու մթերք: Ահա այդ ռազմարշավի համառոտ նկարագիրը. 1918 թ. մարտի 12-ին ընկավ Էրզրումը, ապրիլի 5-ին` Սարիղամիշը, ապրիլի 14-ին թուրքերը մտան Բաթում, ապրիլի 25-ին հանձնվեց Կարսը, մայիսի 15-ին հայերը թողեցին Ալեքսանդրապոլը:

Ինչպե՛ս կատարվեց այդ խայտառակությունը: Այս հարցը նույն օրերին տալիս էր դաշնակցական «Աշխատանք» թերթն ու պատասխանում.«Ըսել, որ թշնամին գերազանց ուժն էր, որ մերոնց հարկադրեց քաղաքը թողուլ. - ո՛չ երբեք, որովհետեւ անիկա հազիվ 4 000 հոգի ըլլար, իսկ մեր զինվորներուն թիվը 9-10 000 կհասներ: Ըսել, որ պետք եղած անհրաժեշտ ռազմամթերքը կպակսեր` ամենեւին ոչ, որովհետեւ հոն այնքան ռազմանյութ կար, որ նույնիսկ հսկողության տակ պահել կարելի չէր: Ըսել, որ թշնամիի դիրքերը մերոնցմե ավելի նպաստավոր էին, նույնպես ճիշտ չէ, որովհետեւ մերոնք 500-ե ավելի թնդանոթներով ապահովված բերդերով շրջապատված էին, մինչդեռ թշնամին բաց դաշտին մեջ կկռվեր...»⁶:

Հայտնի երգիծաբան Լեռ-Կամսարն իր «Ազգային Այբբենարանում» դառը հեգնանքով նկարագրեց Կարին-Էրզրումի անկումը.«Տաճիկի ուժը կբաղկանար 300 զինվորներէ, որոնց կառաջնորդէին նույն թվով շվաքները անոնց առաջնին ընկած: Խորամանկ տաճիկը իր հարձակման ատենները դիտմամբ երեկո էր ընտրեր, երբ շվաքները երկար կըլլան ու ահարկու: Երբ Տաճիկը Կարնո պատին մոտեցավ, 600 թնդանոթները մեկեն... լռեցին: Կռվին հաջողությունը մեր կողմն էր դարձել, երբ արեւի տաք ժամանակ հանկարծ մեր զորաց շվաքները դավաճանությամբ կռվողներու ետեւեն անցան: Այս դեպքը լքում առաջացուց մերիններուն մեջ եւ զորքը կռնակ դարձնելով փախավ: Տաճիկը մեր թնդանոթներու տեղատարափ լռության տակ քաղաք մտավ...»⁷:

Իհարկե, արցունքները թաքցնող այս ծիծաղն ուռճացնում էր իրողությունը, բայց ոչ անճանաչելիության աստիճան: Գրեթե նույն պատկերը կրկնվեց 20 օր անց Սարիղամիշում, իսկ 40 օր անց` Կարսում:

Իսկ այլ կերպ ինչպե՛ս եւ ինչո՛ւ պետք է լիներ, եթե հայոց հազարամյա Կարին-Էրզրում ու Կարս բերդաքաղաքների ռազմական ղեկավարությունն ու պաշտպանությունը Հայոց ազգային խորհուրդը վստահեց ու հանձնեց օտարներին` Էրզրումի քաղաքապետ մենշեւիկ Ստավրոնսկուն, փոխքաղաքապետ մուսավաթական Ալի Բեյ Պեպինովին, կայազորի պարետ գեներալ Օդիշելիձեին եւ հրետանու հրամանատար շտաբս-կապիտան Տվերդոխլեբովին: Ոչ, մեկ հայ էլ կար` քաղաքի միլպետ Արմենակ Միրոյանը, որն աչքի ընկավ բերդի զենքն ու պարենը ամիսներ շարունակ վաճառելով շրջակա գյուղերի մուսուլմաններին: Իհարկե, կային հայ գործիչներ, որ անգամ այդ պայմաններում փորձում էին պաշտպանել Հայրենիքը: Այդպիսին էին հայդուկային ջոկատների հրամատարներ Սեբաստացի Մուրադն ու Սեպուհը, որոնք պաշարման նախօրեին առաջարկեցին գիշերային հարձակում կազմակերպել թուրքերի թիկունքի վրա` համակարգելով այն բերդի մարտկոցների կրակի հետ: Սակայն Սարիղամիշի գծի հրամանատար գեներալ Արեշյանն առաջարկը համարեց «անիրական», իսկ հերոս պարտիզանների ջոկատները` «անվստահելի ու անկանոն» խմբավորումներ... Զայրացած Սեպուհն ու Մուրադը իրենց ձիավորներով հեռացան:

Այլ օրինակ. զորավար Թորգոմը դեռեւս հունվարի 25-ին տեսնելով Էրզրումի ղեկավարության հայատյաց ու դավաճանական կեցվածքը` ըմբոստացավ ու քաղաքում հռչակեց հայկական անկախություն եւ ինքնավարություն: Նրան ձերբակալեցին եւ ուղարկեցին Թիֆլիս, որտեղ Հայոց ազգային խորհուրդը չհամաձայնեցված անկախություն հռչակելու համար զրկեց նրան գնդապետի ուսադիրներից եւ կոչումն իջեցրեց մինչեւ տասնապետ:

Ամոթալի կերպով հանձնվեց եւ Կարսի բերդը: Թուրքերի միակ լուրջ գրոհը տեղի ունեցավ ապրիլի 24-ին, որը հաջողությամբ հետ մղեց Թիֆլիսի դպրոցների շրջանավարտներից կազմված եւ ռուս գեներալ Դեեւի հրամանատարության տակ գործող հայկական հրետանին: Թուրքերը նահանջեցին` հարյուրավոր դիակներ թողնելով Հարամ-Վարդան կոչվող մարտկոցի դիմաց: Սակայն մյուս առավոտ, ապրիլի 25-ին, Անդրկովկասյան կառավարության նախագահ Ակակի Չխենկելին Կարսի պաշտպանության հրամանատար գեներալ Թովմաս Նազարբեկովին հեռագրով կարգադրեց անառիկ բերդաքաղաքը հանձնել թուրքերին: Եվ Նազարբեկովը, չնայաց հերոսական ու հաջող դիմադրությանը, հրամայում է հանձնել Կարսը` հիմք ընդունելով ընդամենը մի հեռագիր... Աննախադեպ դեպք` պատմության մեջ:

Ինչպես հետո գրեց Սիմոն Վրացյանը`.«Ոչ ոք տեղեկություն չուներ Չխենկելու արած քայլերի մասին: Եվ, ինչ որ պակաս տարօրինակ չէ, հեռագրական կապն էլ հայկական զորքի եւ Հայոց խորհրդի միջեւ կտրված էր, եւ Թիֆլիսում մենք չգիտեինք, թե ինչ է կատարվում հայկական ռազմաճակատում...»⁸:

Այս խայտառակությունը քաղաքական շրջանակներում մեծ աղմուկ առաջացրեց: Թիֆլիսում հայ նախարարներն ի նշան բողոքի անգամ հրաժարական ներկայացրին, եւ վարչապետ Չխենկելին այնքան ցնվեց նրանց սկզբունքայնությունից, որ ինքն էլ պատրաստակամություն հայտնեց թողնել իր պաշտոնը ու այն առաջարկեց հայ գործիչներից մեկին, օրինակ` ընկեր Քաջազնունուն: Վրացյանը գրեց, որ հայերը, բնականաբար, հրաժարվեցին: Ճիշտն ասած` մեզ համար այսօր դժվար է հասկանալ` ինչո՛ւ հրաժարվեցին հայերը եւ, հատկապես` ինչո՛ւ բնականաբար: Ինչեւէ` Չխենկելին մնաց վարչապետ, երեք հայ նախարարները հետ վերցրին իրենց դիմումները` մնալով վրացա-ադրբեջանա-հայ կառավարության կազմում, Կարսն էլ մնաց թուրքերին... Իսկ 20 օր անց հանձնվեց նաեւ Ալեքսանդրապոլը:

Վերջինիս անկումը, թերեւս, վերոնշյալ բոլոր պարտությունների ու դավաճանությունների խայտառակ շղթայի «պսակն» է:

Կարսի գրավումից հետո թուրքերը տիրացան երկաթուղային հանգույցին, որից ուղիղ ու հուսալի ճամփաներ էին բացվում բոլոր ուղություններով` հյուսիսով դեպի Թիֆլիս, հարավով` դեպի Երեւան ու Թավրիզ /Արաքսի հովտով/, արեւելքով` դեպի Գանձակ ու Բաքու:

1918 թ. մայիսի 13-ին Բաթումի բանակցություններում թուրքերը պահանջեցին իրենց տրամադրել Ալեքսանդրապոլ-Ջուլֆա երկաթգիծը:

Թուրքերից, վրացիներից, ադրբեջանցիներից բազմիցս խաբված, բայց այդպես էլ ոչինչ չսովորած հայ դիվանագետները Բաթումից գրում էին Թիֆլիս` Հայոց ազգային խորհրդին: Քաջազնունի.«...Իմ մեջ /կարծեմ նաեւ Խատիսովի մեջ/ այն համոզմունքը գոյացավ, որ թուրքերն այս անգամ չեն ստում, որ նրանց իսկապես որ խիստ անհրաժեշտ է անցնել Թավրիզ, եւ որ տվյալ, համենայն դեպս, պահին նրանք ուրիշ նկատառումներ ու դիտավորություններ չունեն...»⁹:

O Sancta Simplicita! սուրբ միամտություն, հիմարության հոմանիշ... Ընդամենը երկու շաբաթ անց Բաթումի բանակցություններում թուրք պատվիրակության ղեկավար Վեհիբ փաշան կուշտ անկեղծության պահին խելք է սովորեցնում նույն Խատիսովին.«Ճակատագիրը կը քշե Թուրքիան արեւելք: Մենք հեռացանք Բալկաններից, կհեռանանք նաեւ Ափրիկայեն, բայց մենք պետք է տարածվենք դեպի արեւելք, հոն է մեր արյունը, մեր կրոնքը եւ լեզուն: Եվ ասիկա տարերային ձգողություն ունի: Մեր եղբայրները Բաքու, Դաղստան, Թուրքեստան եւ Ադրպեճան են: Մենք պետք է ճամփա ունենանք դեպի հոն: Եվ դուք` հայերըդ կանգնած եք մեր այդ ճամփուն վրա: Պահանջելով Վանը` դուք կը փակեք մեր ճամփան դեպի Պարսկաստան: Պահանջելով Նախիջեւանն ու Զանգեզուրը` դուք արգելք կը դառնաք մեզ իջնելու Քուռի հովիտը եւ երթալու Բաքու: Կարսն ու Ախալքալակը կը փակեն մեր ճամփան դեպի Ղազախ ու Գանձակ: Դուք պետք է մեկ կողմ քաշվեք եւ մեզ ճամփա տաք: Ահա թե ուր է մեր հիմնական վեճը... »¹⁰:

Այսպես` Սարդարապատի ճակատամարտից յոթ օր առաջ, մայիսի 15-ին թուրքերը վերջնագիր են ներկայացնում Կարսը հանձնած եւ Ալեքսանդրապոլը պաշտպանող նույն գեներալ Նազարբեկովին, ընդ որում` խորամանկորեն գրված պարսկերեն: Նազարբեկովը, որը հայերեն անգամ չգիտեր, Ալեքսանդրապոլի բերդի պարետ գնդապետ Յանկեւսկուն հանձնարարում է այն թարգմանել: Նա շտաբում պարսկերեն իմացող ոչ մի հայ սպա չի գտնում, քանի որ Զատիկի կապակցությամբ հրամանատարությունը նրանց բաց էր թողել քաղաք` տոնն ընտանիքների հետ անցկացնելու: Հիշեցնենք, որ թուրքերը 20 օր պաշարել էին Ալեքսանդրապոլը եւ արդեն քաղաքից հրացանի կրակոցի հեռավորության վրա էին: Սակայն ողբերգական անեկդոտը նոր է սկսվում: Կատարելով հրամանատարի առաջադրանքը` քաջ պարետը ավելի խելացի բան չի գտնում, քան թուրքերի մոտ գնալը, որպեսզի հենց նրանք էլ թարգմանեն սեփական վերջնագիրը: Տեսնելով պաշարված բերդի` սպիտակ դրոշով մոտեցող պարետին, թուրքերն անմիջապես հարձակվում են անպաշտպան մնացած քաղաքի վրա: Գեներալ Նազարբեկովը իր հրամանատարական «Մերսեդեսով» /ինչպես տեսնում ենք` գեներալների ճաշակը չի փոխվում/, փախուստի է դիմում դեպի Ջաջուռ կայարան, սակայն փախչող ժողովրդի պատճառով խցանման մեջ է ընկնում եւ ռուսերեն պահանջում ճանապարհը զիջել իրեն` գեներալ Նազարբեկովին: Լսելով նրա անունն ու կոչումը` մի անհայտ գյումրեցի նույնպես կիսառուսերեն սրամտում է. «Տո դու ի՛նչ գեներալ քաջ Նազար բեգով, դու գեներալ Նազադ բեգոմն էս»: Այս բառերն առանց թարգմանչի հասկանալով` հրամանատարն ամոթից հետ է դարձնում մեքենան ու վերադառնում քաղաք` կարգավորելու զորքի նահանջը:

Վերջին բերդաքաղաքի անփառունակ անկումը վերջնականապես կազմալուծեց հայոց քաղաքական ու զինվորական ղեկավարությունը¹¹:

Սակայն հենց այդ փակուղային ու անելանելի թվացող իրավիճակը Հայաստանում զարմանալիորեն ստեղծեց միանգամայն նոր կացություն: Կորցնելով արտաքին աշխարհի հետ երկաթուղային կապը, հետեւաբար նաեւ Թիֆլիսում լռված իր տխրահռչակ ղեկավարների հետ, հայ ժողովուրդն սկսեց գործել ինքնուրույն, ապավինելով միայն սեփական ուժերին: Հենց դա էլ դարձավ ազգային փրկության գլխավոր խթանը:

1918 թ. մայիսի 19-ին թուրք պատվիրակության ղեկավար Խալիլ բեյը Բաթումում հայտարարեց, թե «հայերը պարտված են եւ պետք է ենթարկվեն»: Նույն օրը հայ պատվիրակներ Խատիսյանն ու Քաջազնունին հեռագրեցին Թիֆլիս` «Ազգային խորհրդին խորհուրդ տալով ռազմական դիմադրություն ցույց չտալ թուրքերին»¹²:

Իր հերթին, Երեւանի քաղաքային խորհուրդն ընդունեց քաղաքագլուխ Թուշյանի առաջարկը` Երեւանն առանց դիմադրության հանձնել թուրքերի ողորմածությանը:

Մայիսի 20-ին Երեւանի զորամասի պետ գեներալ Մովսես Սիլիկովը զորքին հրամայեց թողնել Սուրմալուն ու Էջմիածինը, իսկ ինքն անձամբ գնաց Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Գեւորգ Ե Սուրենյանի մոտ եւ առաջարկեց իր օգնությունը` Մայր Աթոռը Սեւանի վանք տեղափոխելու համար: Սակայն Վեհափառ հայրապետը կտրուկ հրաժարվեց մեկնել, ասելով, որ եթե հայոց զորքը չի կարող պաշտպանել իր սրբությունները, ապա ինքը մենակ սուր կվերցնի ու կմեռնի սուրբ տաճարի շեմին, բայց չի հեռանա Էջմիածնից:

Սա բեկումնային պահ էր հայոց նոր պատմության մեջ: Կաթողիկոսի պատասխանը կայծակի արագությամբ տարածվեց բնակչության մեջ եւ նրա խիզախ կեցվածքը խոր տպավորություն գործեց զորքի ու ողջ ազգի վրա:

Փաստորեն գլխատված երկրում, ուր կառավարիչները ծառից պոկված տերեւի պես քարշ էին գալիս Թիֆլիսում, ուր գլխավոր հրամանատարը զորքի մեծ մասի հետ պատսպարվել էր Դիլիջանի անտառներում, որի մայրաքաղաքը պատրաստվում էր հանձնվել, միակ ձայնը, որ ժողովրդին կոչ արեց կռվել թշնամու դեմ` եկեղեցունն էր: Եվ այդ ձայնը հնչեց ոչ միայն վերացական, բանաստեղծական իմաստով: Մայիսի 22-ի առավոտյան Վեհափառ հայրապետ Գեւորգ Ե-ի հրամանով Արարատյան դաշտի բոլոր եկեղեցիների զանգերը ղողանջեցին, դրանց սկսեցին ձայնակցել մյուս եկեղեցիների զանգերը` Էջմիածնից մինչեւ Երեւան, Արագածից մինչեւ Սեւան: Ութ օր ու գիշեր շարունակ, անդադար, մինչեւ մայիսի 29-ը:

451 թվականից ի վեր, Ավարայրի ճակատամարտից հետո առաջին անգամ, 15 դար անց հայ ազգը նորից վեր կանգնեց ու համախմբվեց ժողովրդական պատերազմի համար: Բայց Հայ առաքելական եկեղեցու մասնակցությունն այս պայքարին չէր սահմանափակվում զանգերի ղողանջով:

Կուսակցական ու քաղաքական դատարկախոսների բացակայության ու դասալքության պայմաններում ինքնապաշտպանական պայքարը գլխավորեցին Էջմիածնի ճեմարանի տեսուչ Գարեգին եպիսկոպոս Հովսեփյանը, Էրզրումի հոգեւոր առաջնորդ Զավեն եպիսկոպոս Մահտեսի-Բաբայանը, վարդապետներ Եզնիկն ու Թադեւոսը, քահանա տեր Հովհաննես Տեր-Մկրտչյանը:

Մայիսի 22-ի վաղ առավոտյան Գարեգին եւ Զավեն եպիսկոպոսները ձիեր հեծած գնացին Էջմիածնի շրջանի Հայի Զեյվա ու Քյորփալու գյուղեր, որտեղ տեղակայված էր գնդապետ Պողոսբեկ

Փիրումյանի գլխավորած 5-րդ գունդը /հիմնականում կազմված ղարաբաղցիներից/ եւ կապիտան Խորեն Իգիթխանյանի հրետանային մարտկոցը` 10 թնդանոթով: Երկու եկեղեցականներն օրհնեցին զինվորներին եւ հորդորելով չենթարկվել նահանջելու հրամանին` զորամասը վերանվանեցին Մահապարտների գունդ: Ապա խաչերը բարձր պահած` նրանք զորքն առաջնորդեցին դեպի մարտի դաշտ: Այսպես սկսվեց Սարդարապատի հերոսական ճակատամարտը:

Ցերեկվա ժամը ուղիղ 12-ին կապիտան Իգիթխանյանի մարտկոցը կրակի տակ է առնում Ղամշլու /Արաքս/ կիսակայարանը եւ Կուլիբեյլի գյուղի տարածքում պատսպարված թուրքական զորքերը: Մահապարտների գունդը գրոհի է անցնում` բարձրաձայն երգելով «Գացողը ետ չեկավ, Բայբուրդ» կոտորածի ժամանակ տարածում գտած երգը: Աջ թեւից նրան միացավ Աղթամարի միաբանության վարդապետ Եզնիկի ջոկատը` կազմավորված ճեմարանի 500 սաներից, որոնք մարտի դաշտ եկան իրենց պատանքներով, նրանք նման էին խաչակիր ասպետներին: Նրանց մեջ կային հմուտ նշանաձիգներ, որոնք դիպուկ կրակոցներն այդ օրն ուղեկցում էին «Անտեր մնար Հասան լալեն, մեռնի Էնվեր փաշի բալեն » երգով: Կարելի է պատկերացնել, թե թուրքերի վրա ինչ տպավորություն էին թողնում զանգերի անդադար ղողանջների ներքո հարյուրավոր ձայներով երգող մահապարտների ու միաբանների սեւ շղթաները, որ մահաբեր կրակի տակ նորից ու նորից անցնում էին գրոհի:

Համարյա տարերայնորեն սկսված կռվի ղեկավարությունն ստանձնեց մարտի դաշտում կռվող հայ սպաներից ամենաբարձր զինվորական կոչում ունեցող գնդապետ Դանիելբեկ Փիրումյանը: Կռվի թեժ պահին նա հանկարծ հագի մոխրագույն զինվորական շինելը շուռ տվեց ու հագավ կարմիր աստառը դեպի դուրս եւ այսպես ոգեւորելով զինվորներին` անձամբ առաջ տարավ հարձակվող զորքը:

Սարդարապատի դաշտում այդ օրերին կարծես ներկայացված լինեին հայ ազգի անցյալ, ներկա ու ապագա փառքը: Ապագա գրող Ակսել Բակունցը եւ ապագա մարշալ Հովհաննես Բաղրամյանը, ապագա ակադեմիկոսներ Արարատ Ղարիբյանն ու Գրիգոր Ղափանցյանը: Մարտի դաշտում ուսուսի կռվում էին դաշնակներն ու բոլշեւիկները, հնչակյաններն ու ռամկավարները, հոգեւորականներն ու անգրագետ գյուղացիները: Սարդարապատում հայոց զորքը բաղկացած էր նաեւ Հայաստանում ապրող բոլոր ազգերի ներկայացուցիչներից: Իրենց անսահման քաջությունը դրսեւորեցին Ջհանգիր աղայի ղեկավարած եզդի հեծյալները, հույն կապիտան Սակելյարիի եւ ռուս կապիտան Կլիչի հրետանային մարտկոցներն ու գնդացրային գումարտակները, գնդապետ Պերեկրյոստովի պարտիզանական գունդը եւ փոխգնդապետ Կորոլկովի հեծյալ կազակները, գերմանացի Ալեքս Շնեուրը` ահա Սարդարապատի մեր մարտական եղբայրների ոչ ամբողջ ցանկը:

Իսկ այդ նույն պահին` ճակատամարտի սկզբից մի քանի ժամ անց, Երեւանում հավաքված ղեկավարությունը դեռեւս քննարկում էր թշնամուն դիմադրելու նպատակահարմարության հարցը: Այդ մասին վկայում է Երեւանի ազգային խորհրդի նախագահ Ա.Շահխաթունին, իր հուշերում արձանագրելով, որ հավաքն անցնում էր Սարդարապատից լսվող թնդանոթների որոտի եւ եկեղեցիների զանգերի ձայնի ներքո.«Վերջապես հավաքվեցինք: Երկու վարկյան հետո եկավ սպարապետ Նազարբեգյանը: Ներկա էր նաեւ գծից մասնավորապես եկած զորավար Սիլիկյանը: Երկու հարց կար` առաջինը նահանջել ու լքել Երեւանը..., երկրորդը` դիմել ամեն միջոցի, որպեսզի թույլ չտրվի տաճիկներին մտնելու Երեւան ու Էջմիածին»¹³:

Հիշենք, որ ղեկավարների նիստը կայանում էր մայիսի 22-ին, ճակատամարտի ընթացքում, երբ ժողովուրդն արդեն կայացրել էր մարտնչելու իր որոշումը, որից այդքան խուսափում էին պաշտոնյաները: Վրացյանը լրացնում է պատկերը.«Դիմադրությունը շատերին թվում էր անհնար ու անիմաստ: Հաղթության վստահություն չէին ներշնչում եւ մինչեւ այդ բանակից հասնող տեղեկությունները: Հոռետես զորավար Սիլիկյանի հաղորդագրությունները մռայլ գույներով էին ներկայացնում զորամասերի դիմադրական կարողությունները...»¹⁴:

Սակայն առանձնասենյակներից վերադառնանք մարտի դաշտ: Օրվա երկրորդ կեսին հասնում են փոխգնդապետ Կարաքեշիշյանի եւ կապիտան Կլիչի մարտկոցները` իրենց 28 թնդանոթներով, որոնք մահաբեր կրակ են բացում Սարդարապատ կայարանում դիրքավորված թուրքերի հիմնական ուժերի վրա: Ռումբերից մեկը պայթեցնում է կայարանի ջրհան աշտարակը եւ ջրից զրված թուրքերը փորձում են տեղափոխվել ավելի բարենպաստ դիրքեր, սակայն ընկնում են Տաճատ Հովակիմյանի եւ Թեւիկ Առաքելյանի գնդացրային վաշտերի հնձիչ կրակահերթերի տակ: Քիչ անց գնդապետ Պերեկրյոստովի պարտիզանական գունդը երկաթգիծը հարավից շրջանցելով` անսպասելիորեն ներխուժում է կայարանի եւ գյուղի տարածք, իսկ Մահապարտների գունդը ճակատային հարձակում է սկսում թշնամու վրա:

Թուրքերը խուճապահար նահանջում են Ալեքսանդրապոլի ուղղությամբ եւ մինչեւ կեսգիշեր Սարդարապատից հեռանում շուրջ 20 կիլոմետր: Մարտի դաշտում մնում է 3500 ասկյարի դիակ, հիմնականում էլիտար համարվող «Գալիբոլու» դիվիզիայից, որը 3 տարի առաջ Դարդանելում ջախջախել էր բրիտանա-ավստրալիական դեսանտը, իսկ այդ օրը մահկանացուն կնքեց Սարդարապատում: Այդ օրը թուրքերի կորուստներն ավելի մեծ էին, քան նախորդ երեք ամսվա ընթացքում, երբ Էրզրումից մինչեւ Բաթում անցան զինվորական շքերթով: Հեշտությամբ նվաճած հզոր բերդաքաղաքներից հետո փոքրիկ կիսակայարանում կրած պարտությունը թուրքերի համար միանգամայն անսպասելի էր եւ նրանց ստիպեց կտրուկ փոխել ռազմարշավի մարտավարությունը: Եթե մինչ այդ նրանց կովկասյան բանակը բաժանված էր երեք մասի, որից մեկը հյուսիսով մոտենում էր Թիֆլիսին, մյուսը Գանձակով շարժվում դեպի Բաքու, իսկ երրորդը Երեւանով պատրաստվում հասնել Թավրիզ, ապա Սարդարապատի ճակատամարտը խառնեց այդ հսկայական ծրագրերը: Փաստորեն, այս աննշան երկաթուղային կիսակայարանը ճակատագրական կանգառ դարձավ երիտթուրքերի ողջ արեւելյան քաղաքականության ու գաղափարախոսության ճանապարհին: Հանդիպելով թվացյալ թիկունքում հայերի կատաղի դիմադրությանը` Վեհիբ փաշան հրամայեց դեպի Թիֆլիս շարժվող Ջավիդ փաշայի զորքին անմիջապես հետ դառնալ Հայաստան, իսկ Քյազիմ Ղարաբեկիրի եւ Հիլկի փաշայի բանակին` ընդհատել երթը դեպի Բաքու: Այսպիսով` փոքր ու անհայտ Սարդարապատը թուրքական ներխուժումից փրկեց ոչ միայն Երեւանն ու Էջմիածինը, այլեւ Թիֆլիսն ու Թավրիզը եւ զգալիորեն օգնեց Բաքվին, ուր հետագայում թուրքերը կարողացան ուղարկել ընդամենը մեկ դիվիզիա: Սակայն փրկագինը չափազանց բարձր էր, եւ այն կրկին պետք է վճարեին հայերը:

Պարտությունից կատաղած Էնվերը Վեհիբին փոխարինում է Խալիլ փաշայով, եւ թուրք նոր հրամանատարը ողջ զորքը շրջում է Հայաստանի դեմ` կազմելով 200-կիլոմետրանոց ընդհանուր ռազմաճակատ, որտեղ Սարդարապատը հայտնվում է ձախ թեւում, աջ կողմից մնում է Ղարաքիլիսան, իսկ կենտրոնը դառնում է Բաշ-Ապարանը: Մայիսի 24-ն մարտերը վերսկսվել էին բոլոր ուղություններով:

Բայց առաջին հաղթանակից անցած ժամերը հայ ժողովրդի գիտակցության մեջ փոխել էին պայքարի ոգին: Թշնամու հետ մենմենակ մնացած եւ իր ուժին ապավինած ազգը սկսեց ժողովրդական պատերազմը: Արդեն 22-ի երեկոյան, երբ թշնամու նահանջի լուրը հասավ Երեւան, քաղաքի բնակչությունն ինքնաբերաբար ոտքի ելավ, անմիջապես սկսեց երկաթուղային կայարանում հաց, ջուր, շաքար, ծխախոտ հավաքել` Սարդարապատ ուղարկելու համար: Այս աշխատանքը գլխավորեցին վանեցի կանայք, ովքեր ինքնապաշտպանության մեծ փորձ ունեին եւ նրանց շնորհիվ առաջին օգնության գնացքն ազատագրված Սարդարապատ հասավ արդեն մայիսի 22-ի երեկոյան: Իսկ Երեւանի Անգլիական այգում ողջ գիշեր մոմերի լույսի տակ կամավորները ցուցակագրվում էին, բանակ, վաշտեր ու գումարտակներ էին կազմվում, որպեսզի մյուս առավոտյան մեկնեն ռազմաճակատ:

Մայիսի 23-ին թուրքերի հակահարվածն իր վրա ընդունեց Բաշ-Ապարանը: Ճակատի այս հատվածում կանոնավոր հայ զորքեր չկային, ողջ դիմադրությունն իրագործվում էր ապարանցի կամավորների, Էջմիածնի աշխարհազորայինների եւ Դրաստամատ Կանայանի գլխավորությամբ տեղ հասած դաշնակցական ջոկատների շնորհիվ: Ճկունությամբ օգտվելով իրավիճակի փոփոխությունից` Սարդարապատից նույն օրը Ապարան եկան Կորոլկովի պարտիզանական հեծյալ գունդը եւ կապիտան Սակելյարիի հրետանային մարտկոցը: Բացի դրանից` Գարեգին Նժդեհի եւ Դրոյի ջանքերով Բաշ-Ապարանի կռվին մասնակցեցին նաեւ Արագածի գյուղերից հավաքված շուրջ 1500 հեծյալ եզդիները` Ջհանգիր Աղայի եւ Ուսուբ Բեյի գլխավորությամբ: Ընդհանուր առմամբ ճակատի կենտրոնական մասում 5500 մարտիկ ունեցող հայոց զորքը եռօրյա դաժան կռվով Շեւքի փաշայի թուրքական բանակը հետ է շպրտել Արագածոտնի շրջանից:

(շարունակություն)