Զարուհի Մեջլումյան, Էդիկ Բաղդասարյան

«Հետքի» զրույցը ՀՀ Սահմանադրական դատարանի նախագահ Գագիկ Հարությունյանի հետ օրենքի առջև բոլորի հավասարության սահմանադրական սկզբունքի, դրա կիրառման խոչընդոտների մասին է:  

- Պարոն Հարությունյան, ըստ Ձեզ` Հայաստանում գործո՞ւմ է Սահմանադրության հոդված 14.1.-ով սահմանված դրույթը, այն է՝ բոլոր մարդիկ հավասար են օրենքի առջև:

- Գործում է այնքանով որքանով, քանի որ ցանկացած նորմի հստակ գործողություն պետք է ունենա իր երաշխավորման մեխանիզմները: Այդ նորմում թվարկված է խտրականության մի շարք՝ ըստ սեռի, ըստ սոցիալական վիճակի և այլն: Թարմ օրինակ բերեմ` մենք գործ էինք քննում, որով մի օրենքի նորմ ճանաչեցինք հակասահմանադրական` հիշատակելով նաև Սահմանադրության 14.1 հոդվածը: Լուծումը թվում է, թե խելամիտ էր. որպեսզի Վճռաբեկ դատարանը քիչ ծանրաբեռնվի, սահմանվել էր, որ Վարչական դատարանի գործերով վճռաբեկ բողոք պիտի ներկայացնի միայն փասաբանը: Բայց չէ՞ որ կան մարդիկ, ովքեր հնարավորություն չունեն փաստաբան վարձելու: Իսկ պետությունը չի կարող միայն սահմանադրորեն իրավունք ամրագրել ու կանգնել կողքի: Պետությունը պարտավոր է երկու խնդիր լուծել՝ երաշխավորել ու ապահովել այդ իրավունքը, խախտման դեպքում պաշտպանել այդ իրավունքը: Երբ օրենսդիրը սահմանել էր այդ դրույթը, հաշվի չէր առել ՍԴ նախկին որոշումները, որ պարտավոր էր հաշվի առնել: «Իրավական ակտերի մասին» օրենքը հստակ նորմ է սահմանում` ԱԺ-ն չի կարող ընդունել օրենք, որը հակասում է ՍԴ որոշումներին: Տվյալ ինստիտուտի նկատմամբ մենք արդեն ունեինք որոշումներ, որ այդ նորմը հակասում է Սահմանադրությանը: Դրանք մի կողմ դրած` մտցրել էին այդ իրավակարգավորումը՝ մոռանալով, որ քաղաքացիները զրկվում են արդար դատաքննության, դատարանի մատչելիության իրավունքներից: Սա խախտման ամենաթարմ դեպքերից մեկն է: Անխտրականության սկզբունքի լիարժեք իրացման իրավակարգավորումները թերի են, հայեցողության սահմանները մեծ են, խախտված իրավունքի վերականգնման հնարավորությունները սահմանափակ են: Պետությունը, չունենալով արդյունավետ պաշտպանության միջոցներ, փորձում է վերպետական ինստիտուտներ վկայակոչել: Քաղաքացին պիտի երկու տարի սպասի` կընդունե՞ն իր գանգատը, թե՞ ոչ ՄԻԵԴ-ում: Միջազգային պրակտիկայում կան հստակ մեխանիզմներ: Եթե անխտրականությունը դիտում ենք հիմնարար սկզբունք, ուրեմն դրա պաշտպանության համարժեք մեխանիզմը պիտի ունենանք: Հեծանիվ չհայտնագործենք. այդ մեխանիզմներից առկա են տարբեր երկրներում: Եթե սպառվում են դատական ատյանները, քաղաքացին կարող է դիմել ՍԴ, բարձրացնել մեկնաբանության սահմանադրականության, ոչ միայն օրենքի, այլ ցանկացած նորմի սահմանադրականության հարցեր, իր իրավունքի պաշտպանության խնդիրը, որոնք մեզ մոտ բացակայում են:

- Իսկ արդյո՞ք միայն օրենսդրական բազան բավարար է, որ օրենքի առաջ բոլորի հավասարության սկզբունքը գործի:

- Երբեք այդպես դատել չի կարելի, որովհետև իրավունքում և իրավահարաբերություններում կախարդական փայտիկներով խնդիրները չեն լուծվում, այլ համակարգային մոտեցմամբ: Իսկ այդ մոտեցման բաղադրատարրերից են իրավական անհրաժեշտ և բավարար կարգավորումները: Դրանք պիտի լինեն, առաջին հերթին, սահմանադրական, հետո` օրենսդրական  մակարդակում: Երկրորդը տարբեր ինստիտուտների ներդաշնակումն է, որ հնարավոր լինի այդ իրավակարգավորումներն իրացնել: Նույնիսկ սահմանադրական մակարդակում շփոթ կա լիազորություն և գործառույթ հասկացությունների միջև: Ո՞րն է ֆունկցիան՝ գործառույթը, այդ գործառույթը ի՞նչ ինստիտուտների միջոցով պիտի իրացնել, դրանք ունե՞ն, արդյոք, անհրաժեշտ լիազորություններ գործառույթը իրականացնելու համար, և այդ ինստիտուտների գործառույթները այլ ինստիտուտների հակակշռող և զսպող մեխանիզմների միջոցով երաշխավորվա՞ծ են, թե՞ ոչ: Երրորդ փուլը դրանք իրացնողների իրավագիտակցության և նրանց պարտականության ապահովումն է: Սրա նկատմամբ պիտի լինի համապատասխան մոնիթորինգ: Եվ ներքևում` ընդհանուր իրավագիտակցությունը: Այս ամենը պիտի ներդաշնակ լինեն: Բայց ինչպե՞ս ներդաշնակեցնել: Պարզ օրինակ` մարդը վատ է զգում, եթե չփորձի գնահատել, կանխել խախտված հավասարակշռությունը օրգանիզմում, ապա հետագայում այն կարող է բերել արդեն ֆունկցիոնալ հավասարակշռության խախտման, որից հետո կարող է հասնել մի վիճակի, երբ հնարավոր չլինի վերականգնել օրգանիզմը: Հասարակությունն էլ դինամիկ, ներդաշնակ օրգանիզմ է, և եթե մի տեղ խախտվում է հավասարակշռությունը, հասարակությունը պիտի ունենա իր իմունային համակարգը:

- Իսկ ի՞նչ է պատահել հասարակության ինքնապահպանման բնազդի հետ:

- Խնդիրը չի կարելի ընկալել զուտ բնազդով: Երբ աշխատում էի իմ դոկտորական թեզի վրա, այդ ժամանակ ինձ այդ հարցը չափազանց հետաքրքրեց, որ ցանկացած օրգանիզմ ունի իր ինքնապաշտպանական համակարգը: Դա գործում է գիտակցական, ենթագիտակցական, ավտոմատ: Եվ արդյո՞ք հասարակությունը չպիտի ունենա իր ինքնապաշտպանական նման համակարգը: Գրեթե բոլոր աշխատանքներս դադարեցրեցի ու հրավիրեցի բժիշկների, միկրոկենսաբանների, որոնք զբաղվում էին իմունային համակարգով: 6 ամիս գիշեր-ցերեկ զբաղվել եմ դրա ուսումնասիրությամբ: Այո, հասարակությունը պիտի ունենա իմունային համակարգ, որի խնդիրը հետևյալն է՝ բացահայտել ֆունկցիոնալ խախտումը, գնահատել բնույթը և քայլեր ձեռնարկել դրա վերականգնման համար: Ենթադրենք՝ մարդու մատը փուշ է մտել: Նյարդային համակարգը իմունային համակարգին ահազանգում է: Տեղի իմունային բջիջները պետք է բացահայտեն, թե ինչ է տեղի ունեցել, գնահատեն փոփոխության աստիճանը և ուղարկեն իմունային քիլերներին սրա դեմ պայքարելու: Երբ սկսում է տաքությունը բարձրանալ, այնտեղ պատերազմ է իմունային բջիջների և վիրուսի կամ այլակերպված բջիջների միջև: Բժշկի եթե դիմեք, նա երկու ֆունկցիա է կատարում՝ կամ խթանում է իմունային բջիջները կամ հակաբիոտիկներով թուլացնում վիրուսը: Եթե տեսնում է, որ ճար չկա, ասում է՝ պիտի կտրեմ-գցեմ: Հասարակությունն էլ չի կարող այլ կերպ լինել:

- Իսկ բժիշկ- դատարանները հիմա ի՞նչ են անում:

- Այսօր այդ ֆունկցիան ոչ ոք չունի…

 - Դատարաննե՞րը…

 - Ունեն մասնակի: Այս խնդիրը եվրոպական մակարդակում գերսրվեց առաջին համաշխարհային պատերազմի շրջանում ու դրանից հետո: Տեսան, որ սոցիալական կատակլիզմներ են առաջանում, և մարդիկ սկսում են դրա հետևանքների հաղթահարմամբ զբաղվել: Արդյո՞ք հնարավոր չեն մեխանիզմներ, որ դրանք կանխարգելվեն: Եթե կուտակվեց բացասական հանրային էներգիա, հավաքվում է կրիտիկական զանգված, և պայթյունը անխուսափելի է դառնում: Այդ զանգվածը հավաքվում է սահմանադրական արժեբանության, հավասարակշռության խախտումից: Եթե հասարակությունը չունի այդ հավասարակշռության խախտումը բացահայտող, գնահատող ու վերականգնող համակարգ, սոցիալական կատակլիզմները անխուսափելի են: Եվ առաջին անգամ Հանս Քելզենը առաջ քաշեց գաղափար, թե ինչու պետությունը սպասի և միայն հետևանքները վերացնի, արդյո՞ք չենք կարող անել մի բան, որ հակասահմանադրական օրենքը, հակաօրինական գործողությունները չիրականանան մինչև փորձենք ինչ-որ բան կանխել: Առաջ քաշվեց ՍԴ ստեղծելու նպատակը: Առաջին ՍԴ-ն ստեղծվեց 1920թ. Ավստրիայում: Իսկ 2-րդ համաշխարհային պատերազմից հետո սնկի պես աճեց ՍԴ-ների թիվը: Այսօր 120-ից ավելի երկրներ ունեն այս ինստիտուտը: Նպատակը մեն է՝ ժամանակին գտնել, գնահատել, կանխել անհավասարակշռության հետևանքները: Եթե այդ ինստիտուտը զարգացման առաջին շրջանում մեծ դերակատարություն ունեցավ, ապա հիմա զարգացման տեմպն այնքան է մեծացել, որ դիսկրետ լուծումները գերխնդրի լուծում չեն ապահովում: Տեսեք՝ ովքեր են մեզ մոտ դիմում ՍԴ` Հանրապետության նախագահը, սակայն վերջին 7-8 տարում որևէ օրենքի սահմանադրականության հարցով մեզ չի դիմել: Ի՞նչ է, մեր բոլոր օրենքները գերսահմանադրակա՞ն են: Միայն 6 տարում օրենքների 142 դրույթ ենք հակասահմանադրական ճանաչել, որն ավելի շատ է, քան Վրաստան, Ադրբեջան, Բալթյան բոլոր երկրները միասին: Դա վկայում է նաև մեր օրենքների որակի մասին: Կառավարությունը մեզ կարող է դիմել, բայց ընդհանրապես որևէ դիմում չենք ստացել: Դատարաններից ստանում ենք տարեկան 1-2 դիմում: Գլխավոր դատախազից վերջին 4-5 տարիներին որևէ դիմում չենք ստացել: ՏԻՄ-երը 2006-ից իրավունք ունեն դիմելու ՍԴ, սակայն որևէ դիմում չենք ստացել: Ստացվում է` մի քիչ ակտիվ են Օմբուդսմենը և քաղաքացիները: Եվ նրանք դիմում են այն ժամանակ, երբ դանակը ոսկորին է հասնում: Ի՞նչ անել, որպեսզի ոչ թե խնդիրների հետևից վազել, այլ սահմանադրական այնպիսի վերահսկում լինի, որ կարողանանք կանխել բացասական էներգիայի հետևանքով գոյացող կրիտիկական զանգվածի հավաքումը: Ես առաջարկել եմ կոնկրետ մեթոդաբանություն, որով հնարավոր է ժամանակին բացահայտել ու կանխել սահմանադրական հավասարակշռության խախտումը:  

 - Պարոն Հարությունյան, իսկ Հայաստանում ինչ-որ մեկին առաջարկե՞լ եք այդ մեթոդաբանությունը ներդնել:

 - Ես չեմ ընդունում, որ ինչ-որ մեկին առաջարկել…

 - Նկատի ունեմ՝ քննարկե՞լ եք:

 - Առաջին հերթին, քննարկել եմ մասնագիտական մակարդակում: Եվ նախագահի հետ երկար զրույցի ընթացքում առաջարկել եմ, որ սահմանադրական բարեփոխումների շրջանակներում, ինչո՞ւ չէ, նաև Հայաստանում ներդրվի այդ մեխանիզմը: Կոչվում է սահմանադրականության դիագնոստիկայի մեթոդաբանություն, որն իրականացվում է անընդհատ: Դա չի կարող իրականացվել զուտ պետական իշխանության միջոցով, այլ հատուկ դերակատարություն ունի քաղաքացիական հասարակությունը:

- Բայց արդյո՞ք Ձեր նշած հիվանդությունները չեն առաջանում հասարակության մեջ, երբ, օրինակ, 1000 դատապարտյալից պայմանական վաղաժամկետ ազատվում են մի քանիսը` Սյունիքի մարզպետ Սուրիկ Խաչատրյանի եղբորորդին, Յուրի Վարդանյանի որդին...

- Անառարկելի է: Միանշանակ, եթե օրենքի նորմը հասցեական է կիրառվում, նշանակում է հիվանդ իրականություն է: Ինչպե՞ս անել. ոչ թե ողբալ, այլ բուժել: Ինչպե՞ս բուժել: Ես իմ տեսլականը ներկայացրեցի: Ես չեմ բացարձակացնում միայն մեխանիզմների դերը, դրան համարժեք շեշտում եմ սուբյեկտների դերը: Պիտի ներդաշնակություն ապահովենք մեխանիզմների, դրա իրացման հնարավորությունների և դրա կատարողների միջև: Եվ պիտի ունենանք մոնիթորինգի մեխանիզմ: Մոնիթորինգի մեջ Ձեր այսօրվա դերը անհույս ճիչի տպավորություն է թողնում, վաղը իմ պատկերացրած մոդելում լինելու է վճռորոշ:

- Ե՞րբ կլինի, որ օրենքը միատեսակ կիրառվի և՛ իմ, և́ բարձրաստիճան պաշտոնյայի նկատմամբ:

- Երբ մենք կարողանանք ասել, որ անհրաժեշտ և բավարար հիմքեր ենք ստեղծել իրավական պետություն կոչվելու համար:

-Պարոն Հարությունյան, ի՞նչ եք կարծում՝ մեր բանտերում կա՞ն անմեղ մարդիկ:

- ԱՄՆ դատական համակարգը ինչ-որ տեղ էտալոնային է ինձ համար` ոչ միայն գրքերից կարդացված, այլ ԱՄՆ-ում իրավախախտը, երբ հայտնվում է դատախազի ուշադրության կենտրոնում, իր հետ բարձրացել եմ մինչև Գերագույն դատարան: Բոլոր օղակներում եղել եմ մի նպատակով. ուզում էի տեսնել` ո՞րն է այդ համակարգի կատարելության գաղտնիքը: Եվ համոզվեցի, որ աշխարհում չկա մեկ այլ երկիր, որն այդքան կատարյալ արդար դատական համակարգ ունենա: Բայց վերջերս մի փաստի ծանոթացա: Մարդուն, ում դատապարտել էին ԱՄՆ-ում, 40 տարի անց պարզվել է, որ անմեղ է:

- Միայն ԱՄՆ-ում արդեն 326 նման դեպք կա:

- Այդ դեպքին ծանոթանալուց հետո երբեք չեմ կարող բացասական պատասխանել Ձեր հարցադրմանը: Չեմ կարող թեկուզ չնչին համոզվածությամբ ասել, որ չկան այդպիսիք: Այո, հնարավոր է, շատ հնարավոր է, որ լինեն: Մանավանդ, որ դա պայմանավորված է ոչ միայն մեր համակարգի անկատարությամբ, այլև հայեցողության սահմանների անհստակությամբ: Ինձ` որպես սահմանադրագետի մտահոգում են իրավունքի գերակայության սկզբունքը և պետական իշխանության մարմինների հայեցողության սահմանները: Հենց այս թեմայով կոնֆերանս հրավիրեցի երկու տարի առաջ: Լրջագույն պրոբլեմ է նաև միջազգային ասպարեզում: Ի՞նչ է իշխանություն իրականացնողի հայեցողությունը: Այսօր դա սուբյեկտիվ ինքնադրսևորում է, որը սահմաններ չունի նույնիսկ դատական պրակտիկայում: Դատական հայեցողությունը շատ հստակ հասկացություն է: Ընտրություն կատարելու հնարավորություն է օրինական տարբերակներից: Եվ դա պիտի հիմնավորված լինի: Սակայն, սոցիալական ներազդեցությունների ակումուլյացիա է տեղի ունենում: Հայաստանում չես գտնի մեկին, որ դուրս լինի այդ ազդեցություններից: Ինչպիսին էլ լինի դատավորը, սուբյեկտիվ ներազդեցությունը չի կարելի բացառել: Վրացիները, օրինակ, գնացին ամերիկյան մոդելը պատճենելու ճանապարհով: Երդվյալների մեխանիզմը դրեցին: Հիմա Վրաստանում բաժանվել է 2 բևեռ. քաղաքացիների 60 տոկոսը կարծում է, որ դա հիմարություն է, 40 տոկոսն ասում է, որ արդարացնում է իրեն: Մենք չենք բացառել սահմանադրական բարեփոխումներում դրա անդրադարձը, բայց Վենետիկի հանձնաժողովից խորհուրդ չեն տալիս՝ ասելով, որ այդ ինստիտուտի բացասական կողմերն ավելի շատ են, քան դրականները: Դու չես կարող գտնել 6 կամ 12 մարդ, ովքեր անաչառ կլինեն մեկ այլ քաղաքացու նկատմամբ, չես կարող բացառել քավորսանիկական, խնամիական բոլոր կապերը:

- Բայց արդյո՞ք մեկ դատավորի վրա ներազդելը ավելի հեշտ չէ, քան 6 կամ 12 այլ քաղաքացիների:

- Բնականաբար: Իմ անձնական տեսակետն է, որ առավելապես ծանր հանցագործությունների պարագայում անթույլատրելի է միանձնյա քննությունը: Եվ երբեք մենք չենք կարող խուսափել թե՛ դատական սխալից, թե՛ սուբյեկտիվ ներազդեցությունից: Սա պետք է լինի կոլեգիալ դատավարություն՝ նվազագույնը 5 դատավորով Վերաքննիչ դատարանում առաջին ատյանի կարգով, և Վճռաբեկ դատարանը դառնա բողոքարկման ինստիտուտը: Տվյալ պարագայում մենք կխուսափենք սուբյեկտիվ ակումուլյացիայից, կնվազեն կոռուպցիոն ռիսկերը:

(շարունակություն)