«Հետքը» ներկայացնում է «Գործող անձինք» քննարկումների շարքը: Այս անգամ թեման Վենետիկի բիենալեում Հայաստանի մասնակցությունն է: Քննարկմանը մասնակցել են արվեստագետներ Սևան Նագգաշյանը, Կարեն Անդրեասյանը, Միքայել Օհանջանյանը, արվեստի քննադատ Նազարեթ Կարոյանը, Մոնրեալի Քոնքորդիա համալսարանի բանավոր պատմության և թվային պատմասածության կենտրոնի աշխատակից Հուրիկ Ադդարյանը:

Մարինե Մարտիրոսյան- Պարոն Անդրեասյան, Դուք և Սամվել Բաղդասարյանը 1995 թ.-ին Վենետիկի բիենալեին առաջին անգամ ներկայացրեցիք Հայաստանի տաղավարը: Հետաքրքիր է՝ ի՞նչ եք մտածում բիենալեի, այդտեղ Հայաստանի մասնակցության մասին:

Կարեն Անդրեասյան- Ինչ բարդ հարց եք տալիս: Այսպես ասեմ. ժամանակակից արվեստը կոնտեքստուալ է: Եթե այդ ոլորտն արտիկուլացնում ենք, ուրեմն, կոնտեքստուալ է և անպայման պետք է մասնակցի այդպիսի ֆորումներին: Այսինքն՝ առանց դրա, առանց կոնտեքստի, ժամանակակից արվեստ չկա: Խնդիրն այդտեղ լոկալ-գլոբալի հարաբերությունն է: Ժամանակակից արվեստը որոշակի սպեցիֆիկ ճյուղ է: Լավ կլիներ, իհարկե, որ այդ տերմինը՝ «ժամանակակից արվեստ», չօգտագործեինք, քանի որ այն համատեքստուալ է:

Սևան Նագգաշյան- Իսկ ի՞նչ տերմին կնախընտրեիք:

Կ.Ա.- Դե, չգիտեմ, ինչո՞ւ եմ ասում, որովհետև այն քանի գնում, վտանգավոր է դառնում, որովհետև կոնտեքստից շատ է կախվում: Այսինքն՝ մի կողմից լավ է, որ կոնտեքստուալ է, բայց մյուս կողմից` կոնտեքստն սկսում է խեղդել: Հակասություն է առաջանում այստեղ:

Ս.Ն. – Իսկ, օրինակ, եթե ուզես ժամանակից դուրս լինե՞լ:

Կ.Ա.- Չէ, ինքը միշտ ժամանակակից արվեստ է, բայց այստեղ խնդիրը մի քիչ այլ է՝ ժամանակակից արվեստը դառնում է կոմպլեքս հասկացություն, շատ բաների է ձեռք գցում՝ օրակարգեր, քաղաքականություն և այլն, և այլն: Եվ այստեղ խնդիրն է առաջ գալիս. մասնավորը՝ մի հոգին, խնդիր է ունենում, այդ կոնտեքստն սկսում է խեղդել, դեկոնտեքստուալիզացիայի խնդիր է առաջանում: Դրա համար ժամանակակից արվեստ ասելով` հասկանում ենք կենտեքստ: 95-ին դա գիտակցելով՝ սկսեցինք աշխատել այդ ուղղությամբ:

Նազարեթ Կարոյան- 95-ին ո՞նց մասնակցեցինք: Մասնակցեցինք շնորհիվ այն հանգամանքի, որ 93-ին Մարկոսն էր հետաքրքրված, մոտավորապես նույն ժամանակ՝ Սոնան: Մարկոսն ու Սոնան պարսկահայեր են, ովքեր բնակվում են Նյու Յորքում: Այդ ժամանակ լավ կռիվների մեջ էինք Կարենի հետ:

Կ. Ա.- Կներեք, բայց մենք միշտ կռիվների մեջ ենք (ծիծաղում է- հեղ.):

Ն.Կ.- Մենք մեր խոսակցությունն ունեինք, բայց Հայաստանը ներկայացնելն ավելի շատ սփյուռքահայերի գիտակցության բան էր, իսկ արվեստագետների համար էլ շատ լավ առիթ էր: Այնպես ստացվեց, որ առաջին ֆորումները ֆիքսեցին օրակարգը, որ Հայաստանն անկախ պետություն է, պետք է ներկայացված լինի ժամանակակից արվեստով և արվեստագետներով: Սակայն այստեղ լեզվի խնդիր է առաջ գալիս, ասենք, հայաստանցի և ոչ հայաստանցի: Սփյուռքահայերի նվիրումը, կապվածությունն առանձնապես չէր աշխատում, և հայաստանցի արվեստագետներին այդքան հասկանալի չէր սփյուռքահայերի կողմից գորովանք ասեմ թե քնքշանքը Հայաստանի նկատմամբ:

Կ.Ա.- Չէ, ուղղակի այն ժամանակ ժամանակակից արվեստի խոսակցությունը շատ ուժեղ էր, ոչ թե մշակույթի, որովհետև այն այդքան էլ կապ չուներ պետության հետ:

Մ.Մ.- Այսինքն՝ հենց մշակույթի նախարարությունն սկսեց խառնվել, որոշակի բաներ թուլացա՞ն:

Ն.Կ.- Մշակույթի նախարարությունը հենց սկզբից մասնակցել է ֆորմալ առումով:

Կ.Ա.- Մշակույթի նախարարությունը հպանցիկ է մասնակցել, այսինքն՝ եթե հիմա Վենետիկը պետական օրակարգ է, այն ժամանակվա խնդիրը մենք էին ձևավորում:

Ն.Կ.- Նախարարությունը հենց սկզբից մասնակցում էր, բայց զուտ ֆորմալ առումով, և չգիտեր, թե ինչի համար է, ոնց են ուտում այդ ամեն ինչը: Այնտեղ կային մեր սփյուռքահայ բարեկամները…

Կ.Ա.- Ու շատ կարևոր է դա. մենք խոսում էինք մասնագիտական լեզվով: Մենք ընկերներ էինք Սոնիկի հետ, խոսում էինք մի կոնտեքստից: Երևի առաջին անգամ այդպես համագործակցեցինք, հետո այդ խոսակցությանը միացավ Նիրի Մելքոնյանը: Նրա հետ երկարատև ընկերություն է:

Մ.Մ.- Միքայել, 95-ի Կարեն Անդրեասյանի մասնակցությունից 20 տարի անց բիենալեին Հայաստանի տաղավարը ներկայացրել եք նաև Դուք: Ի՞նչ տպավորություն ստացաք բիենալեից: Մինչ բիենալի մեկնարկը բավական քննարկումներ կային, հարցնում էին՝ ինչո՞ւ համադրողն ընտրեց սփյուռքահայ արվեստագետների:

Միքայել Օհանջանյան- Երկար հարց տվեցիք: Իմ մասնակցությունը՝ որպես արվեստագետի, փոքր-ինչ այլ կերպ ձևավորվեց: Արդեն 15 տարի ապրում եմ Ֆլորենցիայում: 2010-ին մասնակցել եմ Վենետիկի ճարտարապետության բիենալեին, իսկ 2011-ին ուղղակի լատիրալ իվենթ էր: Ուստի, ես արդեն այնտեղ էի: Հայաստանում սովորելու տարիներին չէի շփվել ժամանակակից արվեստի շարժումներին: Անցած օրը Նազարեթի հետ խոսում էինք այդ մասին: Իմ անցած դպրոցը շատ դասական է եղել՝ Թերլեմեզյանի ուսումնարան, ակադեմիա, իսկ ակադեմիայից էլ գնացել եմ Իտալիա (ակադեմիան հետո ավարտեցի):

Հայաստանի Հանրապետություն կոնտեքստի մեջ շփումը մի քիչ այլ տեսանկյունից է եղել, թեպետ միշտ ներկա եմ, հաճախ եմ այստեղ լինում: Իտալիայում ապրելով` միանգամից չեմ մասնակցել բիենալեին, դա բնական անցում էր ինձ համար, քանի որ մինչ այդ մասնակցել էի բավականին կարևոր մրցույթների և ցուցահանդեսների:

Ինչ վերաբերում է այս տարվա բիենալեին համադրող Ադելինայի հետ աշխատելուն, մեծ պատիվ էր ինձ համար: Իր հետ ծանոթացել եմ 2011 թ.-ին, երբ նա տեսավ իմ աշխատանքը: Կարծում եմ՝ այդ ընթացքում պարզապես հետևել է իմ աշխատանքին, իսկ անցած տարի ասաց, որ հրավիրված եմ բիենալեին, ապա ներկայացրեց թեման: Ցուցահանդեսն իր բովանդակությամբ` որպես ժամանակակից արվեստի ցուցահանդես, մի կողմ դնելով հայկական կտրվածքը` հետաքրքիր էր ինձ համար: Ադելինան կառուցողական էր աշխատել արվեստագետների համար:

Իհարկե, լավ հասկանում եմ, թե ինչ են ասում Նազարեթն ու Կարենը, որովհետև ժամանակներն ուրիշ էին: Մենք հիմա էլ երիտասարդ երկիր ենք, և նման մրցանակը նման երկրի համար կարևոր է: Հույս ունեմ, որ այն կխթանի, կզարգացնի, կգրավի նաև հասարակության ուշադրությունը դեպի ժամանակակից արվեստը: Երբ շատերը լսում են «ժամանակակից արվեստ» արտահայտությունը, առանց նույնիսկ փորձեր անելու, կարդալու, տեսնելու, հասկանալու, պարզապես խրթին ձևով ցանկանում են ջնջել այդ բառը: «Ժամանակակից արվեստը արվեստ չէ». նման ռեակցիա կա հասարակության մեջ: Այն ինչ-որ տեղ գալիս է հասարակության ոչ պատրաստ լինելուց, գուցե ինչ-որ տեղ էլ մեր՝ արվեստագետների մեղքն է, գուցե մենք չենք կարողանում ճիշտ կառուցել կամուրջները հասարակության հետ:

Մ.Մ.- Միքայել, նույն մրցանակի մասին կարծիքներ կան, որ այն պայմանավորված է քաղաքական երանգով, օրինակ, Հռոմի պապի պատարագը Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի կապակցությամբ:

Մ.Օ.- Կարդացել եմ այդ մասին, և անհեթեթ վարկած է ինձ համար, որովհետև նման կարծիքներ հայտնողները չեն տեսել ցուցահանդեսը: Դա հայկական տիպիկ որակ է, առանց որևէ բան տեսնելու` միանգամից գուշակում կամ կանխագուշակում են:

Սա յուրահատուկ տարի է և´ քաղաքական, և՛ սոցիալական իմաստով, բայց ասել, թե ոսկե մեդալն ուղղակի նվիրվել է մի պետության, որ ոչ քաղաքական, ոչ տնտեսական, ոչ ռազմական կարևորություն չունի, պարզապես նվիրելու համար էր, անհեթեթություն է: Մրցանակը տրվել է իրոք շատ լավ ցուցահանդեսի համար, բարձր մակարդակով ներկայացված լինելու համար: Եվ դրա մասին խոսում են ոչ միայն հայերը, այլև օտարազգի արվեստագետները: Խոսում են, որ այն նույնիսկ հակատենդենցային ցուցահանդես է, որովհետև եթե բիենալեն գնում է կոնտեքստուալ ուղղությամբ` ցուցադրելու ինչքան մեծ, ինչքան հզոր, այնքան իրականում դատարկ, ապա Ադելինայի համադրած ցուցահանդեսը ճիշտ հակառակն էր՝ շատ փոքրիկ, շատ նուրբ, գրեթե թաքնված, այսինքն՝ ժամանակ պետք է տրամադրել այն տեսնելու համար:

Ցուցահանդեսը, ճիշտ է, առնչություն ուներ 100-ամյակի, սփյուռքի հետ, բայց միևնույն ժամանակ այդպես չէր, քանի որ Ադելինայի համադրած ցուցահանդեսը խոսում էր ոչ թե եղեռնի մասին, այլ հետաքննություն էր, թե ինչ է այդ հայությունը. մի կողմ դնենք Սարգսին, Երվանդ Ջանիկյանին, մնացածը երիտասարդներ էին՝ 30-40 տարեկան, ովքեր ծնվելով օտար երկրներում, այդ երկրի մշակույթը կրելով (շատերը հայերեն շատ քիչ են խոսում), իրենց հայ են զգում: Ինչո՞ւ են հայ զգում իրենց: Ադելինան դա էր ուզում հասկանալ: Դա նույնիսկ սոցիալական գլոբալ խնդիր է: Դա կարող է չզգանք Հայաստանում, բայց Եվրոպայում, Ամերիկայում գլոբալիզացիայի, եվրոպացիների՝ իրենց ակունքներից կտրվելը լուրջ գործընթաց է: Այսինքն՝ մեր ցուցահանդեսը նաև շատ գլոբալ կտրվածք ուներ: Ուստի, այն հենց դրանով էր հետաքրքիր, որ արվեստագետները խոսում էին ինչ-որ մշակութային պատկանելության, այլ ոչ թե ինչ-որ պետության մասին: Առիթ եմ ունեցել զրուցել այդ մասին, երբ ասում են՝ եթե պետությունը ներկայացվում է, մասնակիցը պետք է լինի հայաստանցի: Ասում եմ՝ բայց այստեղ սպորտի հարց չէ: Վաղը կարող է Նազարեթը լինի համադրողը և հրավիրի թուրք արվեստագետներին, որպեսզի իր կոնցեպտը` հայկական կամ ոչ հայկական, ներկայացնի: Նման բաներ նույնպես տեղի են ունենում: Այս տարի Ադրբեջանի տաղավարը երկու մասի էր բաժանված՝ մեկում օտար արվեստագետներ էին, իմ իտալացի ընկերներից կային: Իսկ կոնկրետ մեր ցուցահանդեսը՝ զուտ պրոֆեսիոնալ արվեստի տեսանկյունից, շատ բարձր որակի էր, թեման և տեղը ճիշտ ընտրված, որովհետև շատերը քննադատում էին տեղը: Ճիշտ է, հեշտ տեղ չէ, որովհետև կղզի գնալու, ցուցահանդեսը տեսնելու համար 2-3 ժամ պետք է տրամադրես, իսկ բիենալեի մանավանդ բացման օրերին դժվար է:  

Մ.Մ.- Նախորդ տարիներին էլ տեղի մասին խոսում էին, ասում էին՝ կտրված է, դրա համար հաջողություն չունենք, այցելուները քիչ են:

Ն.Կ.- Այստեղ նաև Ադելինայի գործոնն է: Նա Սբ. Ղազար կղզին իր ափի պես գիտի: Այնտեղ ցուցադրել է Ռաուշենբերգ, Կունելիս, համաշխարհային մեծության արվեստագետների գործեր: Սբ. Ղազարում անել մի բան և հաջողության հասնել, միայն կարող է անել Ադելինան:

Հուրիկ Ադդարյան- Հետաքրքիր է ինձ համար, երբ նշեցիք լեզվի հարցի մասին` սփյուռք-հայաստանցի: Ինչ-որ բան էի մտածում Սբ. Ղազարում ցուցահանդեսը կազմակերպելու մասին: Ինչ-որ առումով այդ մեկուսացումն ու համարկումը, կարծես, լրիվ փոխում են փոխաբերական իմաստը: Ընդհանուր համաշխարհայնացման գործընթացում այդ համարկման հարցը, մեկուսացումը, պատկանելությունն ու ինքնությունը, կարծես, մի ուրիշ լեզվի ենթատեքստ են, ու նաև այն, թե դա ինչպես է աշխատում մյուս հարթակի վրա:

Մ.Օ.- Միանշանակ: Դա Ադելինայի որոշումն էր, բայց նման թեման նման տարում այլ կերպ չէր էլ կարելի պատկերացնել՝ Մխիթարյան միաբանությունն ու Սբ. Ղազարը մի փոքրիկ Հայաստան են, մի իրականություն մեր մշակույթի համար՝ մի կողմ դնենք սփյուռք- հայաստանցի պատմությունները, հայ մշակույթի համար կարևոր փարոսներից մեկն է եղել: Նազարեթ, Դուք էլ շատ լավ գիտեք տեղը, Սբ. Ղազարը շատ բարդ տեղ է ցուցահանդես անելու համար: Այնպես էր արված, որ աշխատանքները չէին խանգարում, որովհետև կղզին արդեն արվեստի գործ է, կղզում տիրող լռությունն արդեն արվեստի գործ է: Չխանգարել այդ լռությունը, դեռ չեմ խոսում մշակութային, նյութական արժեքների մասին, միևնույն ժամանակ աշխատանքների միջոցով բան ասել, հնարավոր է միայն բարձր պրոֆեսիոնալ մակարդակ ունենալու դեպքում, Ադելինայի բծախնդիր ընտրությունն է աշխատանքների տեղի վերաբերյալ: Շատ հաճախ մեզ հարցնում էին՝ այս աշխատանքները հետո հենց այստե՞ղ են մնալու: Այդ տեսանկյունից մենք ինքներս էլ հեշտությամբ ներգրավվում, ձուլվում ենք ցանկացած վայրում, բայց միևնույն ժամանակ պահում ենք մեր ինքնությունը, չինացիների պես երբեք փակված չենք լինում: Միաժամանակ շատ նուրբ ձևով ընդգրկվում ենք այդ հասարակության մեջ ոչ միայն ապրելու, այլև մշակութային, քաղաքական, տնտեսական բնագավառներում ակտիվ գործունեությամբ զբաղվելու համար: Սակայն միևնույն ժամանակ շատ տարբեր ենք: Հենց այդ ինքնությունն է, որը շատ ժամանակ գիտակցում ենք կամ չենք գիտակցում: Դա ռիթմ է ինձ համար, մեկ ուրիշ համար կարող է մեկ այլ բան լինել:

Ն. Կ.- Ուզում եմ մի քանի բան ասել մեր տաղավարի մասին, որ համադրել էինք ընկերոջս հետ, որպեսզի խնդիրները որոշ չափով շոշափելի դարձնենք` գլոբալիզացիա, տարբերություններ, տարբերության արտադրության, տարբերության արտադրության շրջանառություն:

Մի կողմից` մշակույթային առումով դիմադրություն ձուլման ընթացքներին, մյուս կողմից` միջոց այդ ինքնությունն առևտրականացնելու: 2011-ին մտածում էինք՝ նորից մտածել համընդհանուրի մասին, ոչ թե տարբերի, ինքնության, այլ անձի, բացառիկի, եզակիի մասին: Կարծեմ թե աշխարհն այսօր ունի այդ խնդիրը: 2015-ի տաղավարում այդ էլեմենտը նորից տեսնում եմ: Բախվում են գլոբալիզացիոն ընթացքներին, բայց խոսքը վերաբերում է մարդ լինելուն. մա՞րդ ես, ի՞նչ մարդ ես, մա՞րդ ես, թե՞ մարդ չես, այսինքն՝ այդ խոսքի խորքում մարդկային հարցն է դրվում, թե ոնց ես կարողանում հարաբերվել ուրիշի հետ, որի ընթացքի մեջ դու դառնում ես նաև դու:

Այսօր մեր կոլեգաների, մեր ընկերների շրջանում հետգաղութային մտավորական դիմադրության կառույցներ, մտակառույցներ ստեղծելու մասին դիսկուրսն է, որպեսզի կարողանանք ազատվել այն ազդեցություններից, որոնք մինչ օրս քաղաքական, աշխարհաքաղաքական, ռազմաքաղաքական ձևերով շարունակում են պահել մեզ ինչ-որ բաներից: Տվյալ դեպքում խոսքը Ռուսաստանի մասին է: Բայց չէ՞ որ մենք մենք ենք նաև շնորհիվ այն հանգամանքի, որ մեր դիմաց թուրք կամ ռուս կա: Այսինքն՝ մենք մենք ենք դառնում, ես ես եմ դառնում քեզ հետ շփվելով: Ինքս ինձնից մի բան ներկայացնո՞ւմ եմ, ինչ-որ մե՞կն եմ, բայց մինչև վերջ չէ, որ ինչ-որ մեկն եմ: Իսկ ինչ-որ մեկը դառնում եմ շնորհիվ նրա, որ, ասենք, շփվում եմ Կարենի հետ: Քո ով լինելու բացառիկությունը շատ կարևոր է, մի տեղ է, որ այլևս գնալու տեղ չկա, ինչպես օրինակ, Սբ. Ղազար կղզին, որ վերջին կետն է, որտեղից ոչ գնալու, ոչ մնալու տեղ կա: Շնչելու պես բան է, մի հևք, մի հևոց պիտի լինի ոչ թե ինքնության, այլ գոյության հետ կապված՝ մարդու և մարդկայինի: Երևացող ինքնության հարցերն էլ պարզապես գոյության, լինելու վկայություններն են:

Մ.Օ.- Այն, ինչ Նազարեթն ասում է, շատ հետարքիքր է: Ճիշտ է, թեման որի մասին խոսում էինք՝ ինքնության անալիզի մասին է և այլն, բայց ազգայնամոլական տարր չկա այդտեղ: Անհատի խնդիրը կար, թե ով եմ ես: Օրինակ, Նինա Խաչատրյանի աշխատանքը՝ կիսաֆիլանդացի, կիսահայ, ծնողները Բեյրութից, ինքը բնակվում է Նյու Յորքում, հետաքրքիր հարց ու պատասխան է: Ես ծնվել եմ Հայաստանում, և խնդիրն ուրիշ է ինձ համար, մյուսը, որ ծնվել է Բեյրութում, Լոնդոնում, այլ խնդիր է դնում: Հետաքրքրությունը հենց դա էր: Այսինքն՝ ամեն մեկս ինչ-որ տեղից գալիս ենք, ինչ-որ թելեր ենք գտնում և խոսում ենք զուտ մարդ տեսակի մասին:

Կ.Ա.- Բայց ենթատեքստն անընդհատ ազգայնական է:

Մ.Օ.- Ինձ համար գոյություն ունեն ոչ թե սահմաններ, այլ մշակութային տարածքներ, որոնց անվանում եմ ռիթմեր: Ինչ-որ ռիթմեր կարող են նման լինել, որոնք հետո կարող են ստեղծել, այսպես անվանենք, հայկական ռիթմ կամ մշակույթ:

Օրինակ, իմ աշխատանքն անելուց հետո հարց էի տալիս ինքս ինձ՝ ասելով, թե Իտալիայի քաղաքացի եմ, ի՞նչ է իտալացի լինելը: Նրանք մեզ պես տարբեր են, նույնիսկ ծայրահեղ տարբեր, օրինակ, սիցիլիացին վենետիկցու հետ կապ չունի, տարբեր ազգեր ու պետություններ են, բայց կապող մի բան ունեն: Համենայն դեպս, ինձ համար գտել եմ պատասխանը՝ հարմոնիայի ու գեղեցիկի ռիթմն է, որ միայն իտալացիներն ունեն: Այն հետո էլի զգում ես խոհանոցի մեջ, արվեստի մեջ…

Կ.Ա.- Էլի տարբեր են, այդպես չէ:

Մ.Օ.- Տարբեր չեն, յուրահատուկ մոտեցում կա իտալացու մոտեցման մեջ խոհանոցի, դիզայնի, արվեստի նկատմամբ, որը տարբերվում է գերմանացուց:

Կ.Ա.- Բայց ցանկացած ազգ էլ ունի դա:

Մ.Օ.- Հենց այդ տարբերության մասին եմ խոսում: Ազգայինի մասին ենք խոսում, ինձ համար դա հենց այն ռիթմն է, որ մենք ունենք. մերն այսպիսին է, պարսիկինն ուրիշ ձև է: Բայց դա ազգայնամոլական բան չէ, մշակութային պատկենալություն է:

Ս.Ն.- Եթե մշակույթ կա, ազգայնամոլ չի կարող լինել: Այն ինքնահաստատման խնդիր չունի:

Մ.Օ.- Ես խոսում եմ հենց դրա մասին:

Կ.Ա.- Օրակարգերի խնդիր կա: Ժամանակակից արվեստը կապված է, կոնտեքստուալ է: Չենք կարող առանձնացնել Հռոմի պապի ելույթը, 100-ամյակը, այդ ամենը կապված են եղել: Ազգային տաղավարների գործոնն արվեստի հետ այդքան էլ կապ չունեցող բան է: Քաղաքական գործոնն է՝ մշակույթի քաղաքական իմաստով, որովհետև կա մի ընդհանուր ցուցահանդես, որն ընդհանուր տենդենցների մեջ է, իսկ ազգային տաղավարները ներկայացուցչական են. այդ երկրներն ինչ կուզեն, կանեն: Այսինքն՝ այն կարող է նույնիսկ կապ չունենալ դրա հետ: Դրա համար խնդիրն այսպիսին է՝ ինչքան քաղաքական է, այնքան ճիշտ է: Այն կոնտեքստի հետ այդքան էլ կապ չունեցող է, այդքան էլ արվեստի խոսակցություն չէ, բայց ներկա փուլում ինչ-որ բան համընկավ: Չենք կարող ասել՝ լավն է, վատն է, մենք կարող ենք ասել, թե լուրջ ամսագրերը, լուրջ կոնտեքստներն ինչքանով հղում կանեն մեր տաղավարի, հենց արվեստի գործերին:

Մ.Մ.- Այսինքն՝ դա՞ եք հաջողություն անվանում:

Կ.Ա.- Հաջողություն ընդհանրապես չեմ դիտարկում, չեմ էլ ուզում ունենալ այդ խոսակցությունը՝ հաջողությո՞ւն է, թե՞ հաջողություն չէ: Մենք պետք է խոսենք մեր գործընթացներից, թե ինչքանով կարող է ապահովել կենդանի գործընթացներ: Երբ ասում ենք հաջողություն, անընդհատ ակնկալում ենք շահեր: Դա չէ կարևորը: Ժամանակակից արվեստը գործընթաց է՝ երկարատև գործըթնաց: Մեքենայի շարժիչը ո՞նց է՝ պետք է անընդհատ աշխատի, չէ՞: Դա պետք է հասկանանք:

Մեր արվեստի միջազգային խոսակցությունը՝ դրսի և ներսի, այս տարի երկու մեծ թեմայի շուրջ է եղել: Մեկը` սովետական ժառանգության, մյուսը՝ Ցեղասպանության, սփյուռքի խնդիրն է:

Տաղավարի այս գործողությունը կապվեց մի գործընթացի հետ, որը կոչում եմ դեսովետիզացիա: Այսինքն՝ սովետական նոստալգիան, սովետականության հետ կապվելու վիճակը, կարծես, մի տեսակ հետ է տանում: Այն սփյուռքի խոսակցությունը մտցրեց տրանսնացիոնալ գաղափարի տակ, որովհետև հիմնական առանցքը տրանսնացիոնալն է: Տեղի համնար խոսակցությունը շատ կարևոր է: Ինձ համար կարող է այդքան էլ կարևոր չէ, բայց կարևոր է դեսովետիզիացիայի գործոնը միացնելը: Իսկ դեսովետիզիացիա հասկանում եմ այսպես՝ տվյալ դեպքում մասնավոր պատմություններ են արտիկուլացվել, իսկ անվան` «Արմենիթիի» մեջ ինչ-որ բան կա:

Ս.Ն.- Ի՞նչ կա:

Կ.Ա.- Գիտե՞ք՝ ի՞նչ կա. արվեստն իր օրակարգն ունի, այս օրակարգը մտնում է մշակութային օրակարգերի մեջ, որն էլի կապվում է Ցեղասպանության հետ: Այդ օրակարգերը կարող են կապ ունենալ կամ չունենալ, քանի որ դրանք կապված են անհատի գործողությունների հետ:

Ս.Ն.- Քիչ առաջ ասում էիք կոնտեքստի մեջ կամ դրանից դուրս:

Կ.Ա.- Կոնտեքստից դուրս անհատն է: Մարդն ասում է՝ սահման չունեմ, ինձ համար ֆռֆռում եմ, ինչ ուզեմ, կանեմ, բայց մեկ էլ իրեն պինդ լինելու համար հանկարծ հիշում է, որ հայ
է: Այդտեղ խնդիր կա, քանի որ ինքը չի կարողանում աշխատել «հիմա»-ի հետ: Նինայի գործն ինչո՞ւ եմ հավանում: Իհարկե, այնտեղ կա պատմություն՝ մամաս ֆինլանդացի է և այլն, բայց ակցենտը հանելով՝ որոշակի առումով գործողություն է, լավ իմաստով՝ մակերեսային գործողություն: Ի՞նչ եմ ուզում ասել. մենք պետք է հասկանանք, որ պետք է շատ չգերագնահատենք, ոչ էլ թերագնահատենք: Մենք պետք է հասկանանք՝ ի՞նչն է կարևոր: Ինքը միացնում է դեսովետիզիացիայի գործընթացը կամ ոչ թե միացնում, այլ ակցենտ է դնում, ասենք, նոր ռուսական նախագծից դուրս է թռնում: Մի անգամ էլ պիտի կրկնեմ՝ ասել, որ արվեստի իմաստով հաջողություն է, չենք կարող: Մենք պիտի թողնենք, որ կոնտեքստները, ամսագրերը, հանրույթները, անհատներն սկսեն հղումներ անել: Սպասենք:

Մ.Մ.- Դիտորդի կարգավիճակում լինե՞նք:

Կ.Ա.- Անպայման, մենք կարող ենք ասել՝ շատ լավ է:

Մ.Օ.- Բայց դա կա:

Կ.Ա.- Խնդիրն էսպես է, օրինակ, ինձ համար այն ամսագիրը, որ կարևոր է, դեռ հղում չի արել:

Մ.Օ.- Բայց դա քաղաքական էլ կարող է լինել:

Կ.Ա.- Խնդիրն այսպես է`երկու վիճակ կա` մեկը ռուսական իմպերիան է…

Մ.Օ.- Դա` այստեղի արվեստագետի համար, դրսի արվեստագետի համար գոյություն չունի դա:

Կ.Ա.- Մեծ հաշվով կա ռուսական իմպերիայի խոսակցություն և օսմանյան իմպերիայի խոսակցություն:

Մ.Օ.- Ես արվեստի մասին եմ խոսում:

Կ.Ա.- Չեք կարող, որովհետև հայտնվել եք մի տեղ...

Ս.Ն.- Բայց այդպես է եղել, կազմվել է մի արվեստ, որը սովետական ժամանակաշրջանի…

Մ.Օ.- Իհարկե, ես դրա կրողներից եմ, բայց…

Ս.Ն.-  Բայց դրսի, սփյուռքահայի վրա էլ է ինչ-որ չափով ազդում: Սովետական ժամանակաշրջանի շատ հայտնի նկարիչների գործերում ռուսականի էլեմենտներ կան, և մենք, տեսնելով դրանք, կարծում ենք, թե հայկական են:

Մ.Օ.- Բայց խնդիրը հայկական արվեստը ներկայացնելը չէ, դա եմ ասում:

Կ.Ա.- Երբ օրակարգում դրված է անունը՝ «Արմենիթի», ու 100-րդ տարելիցի տեքստ (տեքստով եմ շարժվում), երբ այդ բոլոր թեգերը կան, տեքստը կարող է ուղղորդել:

Մ.Օ.- Ոչ բոլորին:

Կ.Ա.- Այդպես կլիներ, եթե ոչ մի բան չլիներ: Երբ նայում ես, ասում ես՝ 100-ամյակը դա է, մենք պիտի հենց դա ակտիվացնենք, այլ ոչ թե ասենք, որ այդտեղ քաղաքական տարր չկա: Շատ վտանգավոր է խոսել հայկականության մասին: Դու ստիպված պիտի հայտնվես շատ բարդ կարգավիճակում: Ադելինայի` տրանսնացիոնալի մասին լուրջ տեսական խոսակցությունը դարձնում է շատ ֆունկցիոնալ և դրանով է հետաքրքիր: Բայց դա արվում է բարդ կապերով` մի կողմից օսմանյան իմպերիայի ժառանգությունը` թրքահայեր, բեյրութահայեր…

Ն.Կ.- Սարգիսը, կարճ ասա:

Կ.Ա.- Իրենք այդ կոնտեքստով են նայում, ինքննությունն է, դա հենց լեզվի խնդիրն է: Իսկ մի կողմից մենք` նկատի ունեմ Հայաստանը, որ փորձում է ինքնակազմավորվել, երկու իմպերիաների արանքում է` ռուսական և օսմանյան: Եվ ինքնուրույն օրակարգ ձևակերպելը, ինքնուրույն տնտեսությունն արտիկուլացնելը շատ դժվար է: 95-ին մենք դա էինք փորձում անել:

Ն.Կ.- Ես մտածում եմ, որ արվեստի տեսակետից ավելի պրոդուկտիվ կլիներ գնահատել ոչ թե տաղավարի բովանդակությունը, այլ այդ բովանդակության գնահատականը գնահատել: Կարծում եմ, որ այդ գնահատող մարմինը կոռումպացված չէ, կեղծող չէ: Այդ գնահատականը մեզ թույլ է տալիս հասկանալ, թե արվեստն այսօր ոնց է մասնակցում:

Կ.Ա.- Ինքն ընտրում է սփյուռքը, ոչ թե սովետը: Կարող եմ օրինակ բերել անցած տարվա ճարտարապետության բիենալեին ներկայացված սովետական մոդեռնիզմի ժառանգության վերաբերյալ արված նախագիծը: Այդ նախագիծը մրցանակ չստացավ: Իսկ այս նախագիծը, քանի որ սփյուռքը` որպես լեգիտիմ մասնավորի մշակույթ, օրինական է, սովետական նախագիծը մնում է չխոսեցված: Այ, դա է խնդիրը: Այսինքն՝ մեծ հաշվով՝ սփյուռքն ավելի վստահելի է, քան սովետական ժառանգությունը:

Էդիկ Բաղդասարյան- Բայց վստահելին ո՞րն է:

Կ.Ա.- Սփյուռքի խոսակցությունն օրինական է, վստահելի է, իսկ սովետականը, ռուսականը՝ քանի որ անընդհատ գտնվում է միլիտարիստական բաների մեջ, վտանգավոր է այն մարդկանց համար, ովքեր տալիս են այդ մրցանակը:

Է.Բ.- Նույն իմպերիան է, ի՞նչ տարբերություն:

Կ.Ա.- Նայեք՝ ոնց է. սփյուռքի ներկայացրած մշակույթը համամարդկային է, ցիվիլիզացիոն է, սովետական մոդեռնը մարդկային չէ, այսպես ասեմ:

Ն.Կ.- Խոսքը վերաբերում է ծննդավայրի և հայրենիքի միջև պառակտմանը, որը իմպերիաների փլուզման, ցեղասպանությունների հետևանք է գլոբալ իմաստով: Այսինքն՝ քո ծննդվայրը մեկ տեղ է, մարմինդ՝ մեկ այլ տեղ:

Կ.Ա.- Նայեք, հետաքրքիր է՝ 70-ականների ճարտարապետությունը և այն ճարտարապետությունը, որ արտիկուլացվեց Ադելինայի կողմից: Մի կողմից բետոնի ճարտարապետություն ունենք, որն առաջացրեց սոցիալական լարումներ: Այն մտավ մոդեռն նախագծի մեջ, որը բարդ տեղ է, համամարդկային չէ:

Է.Բ.- Իսկ ի՞նչ է, մարդու ստեղծած պրոյեկտը մարդկային չէ՞:

Կ.Ա.- Այդ բետոնի շենքը մարդու համար չէ, իդեայի համար է:

Է.Բ.- Բետոնի շենք Ճապոնիայում էլ կա, բայց մարդու համար է: Դու մի բան ես վերցրել՝ ինչ սովետական է, մարդկային չէ, և այդպես էլ առաջ ես շարժվում:

Կ.Ա.- Հա, ինքը մարդկային չէ:

Է.Բ.- Ցանկացած իմպերիայի դեպքում կարող ես նույն բանն ասել:

Կ.Ա.- Ճիշտ է, ես դրա համար ասացի, որ երկու իմպերիաների խոսակցության արանքում ենք:

Գրի առավ Մարինե Մարտիրոսյանը

Լուսանկարները` Նարեկ Ալեքսանյանի

Շարունակելի