«Հետքում» հրապարակված Ամուլսարի հանքավայրի վերաբերյալ հոդվածաշարին արձագանքել է երկրաբանական գիտությունների թեկնածու Հայկ Ալոյանը, ով հանդիսանում է «Լիդիան Արմենիայի» գործադիր տնօրենը.

«Անհրաժեշտ եմ համարում որոշ պարզաբանումներ ներկայացնել Ամուլսարի ծրագրի մասին Արմեն Սաղաթելյանի հարցազրույցում (23 դեկտեմբերի, «Հետք») տեղ գտած բազմաթիվ փաստացի խեղաթյուրումների և մասնագիտական կոպիտ սխալների վերաբերյալ:

Եվ այսպես.

հարցազրույցում պարոն Սաղաթելյանը նախ պնդում է, որ հանքավայրը սուլֆիդային է, և ապա ամենևին ոչ գիտությունների դոկտորի բառապաշարով պատմում է, որ հանքավայրը կառաջացնի տիեզերական մասշտաբի ավերածություններ, քանի որ «քնած» ծանր մետաղները «սարը քանդելուց» «մոբիլիզացվելու են` վարակելով ամեն ինչ»:

Հիմա` իրականությունը.

նախ` Ամուլսարի հանքաքար պարունակող հանքային մարմինը սուլֆիդային չէ, այլ լիովին օքսիդացված է: Օքսիադացման գոտին սկսվում է մակերեսից և հասնում մինչև 400մ խորության:

Ի տարբերություն Կապանի, Արմանիսի, Քաջարանի և այլ սուլֆիդային  հանքավայրերի, Ամուլսարի հանքավայրում հանքաքարն ունի ոչ սուլֆիդային բաղադրություն՝ օքսիդացված է, իսկ ծանր մետաղների միջին պարունակությունն ունի ցածր ֆոնային արժեքներ:

Պարոն Սաղաթելյանին հավանաբար թյուրիմացության մեջ է գցում այն հանգամանքը, որ Ամուլսարի հանքավայրը պատկանում է էպիթերմալ բարձր սուլֆիդային հանքավայրերի շարքին: Զարմանալի է, որ «մասնագետին» ստիպված ենք բացատրել, որ դա չի նշանակում, որ հանքաքարը սուլֆիդային է: Դա նշանակում է, որ հանքառաջացման առաջին փուլում (հանքավայրը էոցեն-օլիգոցեն հասակի է՝ 33 միլիոն տարի) տիրապետող են եղել սուլֆիդային կազմի առաջացումները, որոնք ներկայացված են ծծմբային միացություններով: Այնուհետև , ծծումբը մակերևութային և ստորերկրյա ջրերի գործունեության հետևանքով լուծվել է ջրի մեջ՝ առաջացնելով ծծմբական թթու: Տեղի է ունեցել օքսիդացման պրոցես. մետաղները, տարրալուծվելով ծծմբական թթվի մեջ, տեղափոխվել են առավել խորը հորիզոններ՝ ավելի քան 400մ: Ամուլսարի հանքաքարում (օքսիդացման գոտում)  ծծմբային միացություններն ունեն չնչին պարունակություններ: Հիմնական արդյունահանվող մետաղներն են ոսկին և արծաթը, որոնք բացառապես տեղակայված են օքսիդացված հանքաքարի խոռոչներում և ճեղքերում:

Դատարկ ապարների լցակույտում կուտակվող դատարկ ապարների աննշան մասն է սուլֆիդացված (պիրիտացված), որի չեզոքացման նպատակով նախագծված են հատուկ միջոցառումներ (տես՝ ներքևում):

Հեղինակը հայտարարում է, որ ծրագրի Շրջակա միջազվայրի ազդեցության գնահատականում ՇՄԱԳ, բացակայում է թթվային ապարների դրենաժի վերաբերյալ ուսումնասիրություն: Սա պարզապես կեղծիք է: Այնուհետ նույն ոճով շարունակում է ներկայացնել ապոկալիպտիկ ֆանտազիաներ այն մասին, որ թթվային ջրերը հոսելու են ամենուր և աղտոտելու են ամեն ինչ:

Քանի որ Ամուլսարի հանքավայրի հանքաքարում բացակայում են թթվային դրենաժ առաջացնող ապարները, այդ իսկ պատճառով ջրային զանգվածների շփումը օքսիդացված ապարների հետ չի կարող առաջացնել թթվային ջրեր: Թթվային դրենաժի առաջացման հավանականություն կա միայն դատարկ ապարներում, ինչը մանրամասն ներկայացված է ՇՄԱԳ (էջ 73-83, 86-97)  և Բնապահպանական և սոցիալական ազդեցության գնահատականում (ԲՍԱԳ գլուխ 6.9): Կարելի է ենթադրել, որ հայտարարության հեղինակը «փորձագիտական» կարծիք տալուց առաջ կամ չի կարդացել Ամուլսարի ՇՄԱԳ-ը, կամ միտումնավոր ապակողմնորշում է ընթերցողին: Նույն փաստաթղթերում նաև մանրամասն նկարագրված է, թե ինչպես է կառավարվելու դրենաժը:  

Իսկ ընդհանրապես հարկ եմ համարում նշել, որ աշխարհում շահագործվում են հարյուրավոր լավ կառավարվող ժամանակակից հանքեր, թե’ օքսիդային, թե’, ի դեպ, նաև սուլֆիդային հանքաքարով և արդի հանքարդյունաբերության մեջ հաջողությամբ կիրառվում են ժամանակակից տեխոնոլոգիական լուծումներ` շրջակա միջավայրի աղտոտումը կանխելու համար:

Հաջորդը. հեղինակը հայտարարում է, թե ընկերությունը չի իրականացրել սեյսմիկ գնահատում: Իրականում, ծրագրի տարածքում բոլոր կառույցների սեյսմակայունության նախագծման պարամետրերի մշակման նպատակով իրականացվել է սեյսմիկ վտանգի գնահատում, (տես ՇՄԱԳ հաշվետվություն էջ 84-86 և հավելված 22):

Այսինքն հեղինակը դարձյալ միտումնավոր ապատեղկատվություն է տարածում, և կամ, նյութին չի տիրապետում:

Սեյսմիկ վերլուծության արդյունքները ցույց են տալիս, որ Ամուլսարի հանքավայրի  նախագծում տեղ գտած սեյսմակայունության երկարաժամկետ գործոնները բավարար են, և կհանգեցնեն ծրագրի բոլոր ենթակառուցվածքների անվտանգ շահագործմանը:

Հաջորդը. հեղինակը պնդում է, թե, մեջբերում եմ. «Լիդիանի հրապարակած ուսումնասիրությունների մեջ դուք ոչ մի տեղ չեք գտնի մակերևութային ջրերի հիդրոքիմիական կազմը: Ինչո՞ւ, որովհետև չի արվել», մեջբերման ավարտը: Ընկերությունը Ամուլսարի մակերևութային ջրերի ուսումնասիրություն իրականացնում է 2007 թվականից ի վեր: Մակերևությային ջրերին վերաբերող 30 էջանոց գլուխը ՇՄԱԳ -ում և 140 էջանոց հատուկ հավելվածը, ցանկության կամ մասնագիտական պարկեշտության առկայության դեպքում, հարցազրույց տալուց առաջ կարելի էր «գտնել» ընկերության կայքում:

Ի միջի այլոց, Ամուլսարի ծրագրի ՇՄԱԳ-ը ոչ թե 450 էջ է, ինչպես ասում է պարոն Սաղաթելյանը, այլ 837 էջ, չհաշված թվով 26 հավելվածները:

Ակնհայտ սուտ բազմաթիվ հայտարարություններից ևս մեկը, մեջբերում եմ. «Չկա ուսումնասիրություն, թե որքան աղբյուրներ կան գիպսոմետրիկ հանքավայրից ավելի ներքև, ինչ բաղադրություն ու կազմ ունեն, որպեսզի հետո հնարավոր լինի համեմատության մեջ դնել հանքավայրի շահագործումից հետո», մեջբերման ավարտը: Ներկայացնեմ դարձյալ նույն փաստաթղթից հղում` աղբյուրների հետազոտության վերաբերյալ 72 էջանոց հաշվետությանը, որտեղ կա համապարփակ տեղեկատվություն ոչ միայն աղբյուրների քանակի և բաղադրության, այլև հոսքի, տեղադիրքերի և ձնհալների ազդեցության վերաբերյալ:

Հաջորդը, մեջբերում եմ. «իրենք հայտարարում են, որ բոլոր ռիսկերը կառավարելի են, չնայած էս վերջերս սկսել են խոսել ռիսկերի փոխհատուցման մասին: Եթե չկան ռիսկեր, ապա ինչն են փոխհատուցելու», մեջբերման ավարտը: Հեղինակը երկու հաջորդական նախադասության մեջ սեփական մտքերին հակասում է: Այո, բոլոր ռիսկերը կառավարելի են, և միջազգային լավագույն մասնագետները դա ապացուցել են ԲՍԱԳ հաշվետվության մեջ: Ռիսկեր կան, և հենց դրա համար էլ պետք է դրանք կառավարել, ինչպես դա արվում է աշխարհի բազմաթիվ հանքավայրերում:

Հիմա՝ մասնագիտական կոմպետենտության առումով. փոխհատուցում են ոչ թե ռիսկերը, այլ` ազդեցությունները: Ազդեցությունների չեզոքացմանը կամ մեղմացմանն ուղղված մեթոդներից մեկը հենց փոխհատուցումն է: Ընդ որում` խոսքը բացառապես կենսաբազմազանության փոխհատուցման մասին է: Ջրերին, հողին, առջողությանը, օդին և հայտարարության հեղինակի նկարագրած այլ «ռիսկերին» փոխհատուցումը չի վերաբերվում, հենց այն պատճառով, որ դրանք կառավարելի են` չեզոքացման աստիճանի:

Կարելի է ևս մի քանի էջով մանրամասն անդրադառնալ բոլոր փաստային խեղաթյուրումներին և մասնագիտական ոչ կոմպետենտությանը, սակայն համառոտ անդրադառնամ մի քանի խնդիրների, որոնց վերաբերյալ ապատեղեկատվությունը  շարունակաբար շրջանառվում է` հանրությանը թյուրիմացության մեջ գցելու նպատակով:

Նկարագրված «արհավիրքների» մեջ հատուկ տեղ է գրավում Սևանի «կործանման» մասին գուշակությունը: Մի քանի կետով անդրադառնամ հետևողականորեն տարածվող այս միֆին: Նախ`  

1. Հանքաքար մշակող բոլոր ենթակառուցվածքները տեղակայված են Սևանա լճի ջրհավաք ավազանից դուրս և թե’ տեսականորեն, թե’ գործնականում ազդեցությունը Սևանա լճի վրա բացառվում է:

2. Ամուլսարի հանքավայրը գտնվում է Սևանա լճից ուղիղ գծով 49,5կմ հեռավորության վրա: Բացահանքը գտնվում է ծովի մակարդակից 2988մ բարձրության վրա: Սպանդարյան-Կեչուտ թունելը գտնվում է 2000 մ բարձրության  վրա և 3 կմ հեռու: Հետևաբար թունելն ու հանքը իրարից անջատված են 3 կմ հեռավորությամբ և 988 մ բարձրությամբ: Այդքանով հանդերձ, ջրային հոսքերը կառավարվելու են և կոնտակտային ջրերի անկառավարելի հոսքը բնական միջավայր բացառվում է, հետևաբար ապահով է ոչ միայն Սևանը, այլև բոլոր ջրային և հողային ռեսուրսները: Մանրամասն կառավարման պլանը՝ այստեղ:

Այսպիսով`, Սևանի վրա որևէ ազդեցություն բացառվում է: Սա, ի տարբերություն խնդրո առարկա հարցազրույցի, մերկապարանոց հայտարարություն չէ, այլ մի քանի միլիոն դոլար արժողությամբ գիտական հետազոտության եզրահանգում:

Ի լրումն. Սևանի վրա ազդեցության բացակայությունը հաստատել է նաև Սևանի պաշտպանության տեխնիկական հանձնաժողովը 2014 և 2016 թթ. հանքարդյունահանման նախագծին և ՇՄԱԳ-ին տալով դրական եզրակացություն:

Հաջորդ ապոկալիպտիկ «կանխատեսումը» Ջերմուկի «կործանման» վերաբերյալ որևէ հետազոտության վրա չհիմնված գուշակությունն է:

Մի քանի կետով այն մասին, թե ինչու Ջերմուկի ջրերը ոչ մի, նույնիսկ չնչին ազդեցություն չեն կրի: Ամուլսարի տեկտոնական բլոկը ինքնուրույն է ոչ միայն երկրաբանական կառուցվածքով, այլ նաև ինժեներահիդրոերկրաբանական առանձնահատկություններով: Բլոկի հիդրոերկրաբանական ռեժիմը ևս ինքնուրույն է, հարակից շրջանների քաղցրահամ ջրային ավազանների հետ կապված չէ, և հանքավայրի շահագործման ժամանակ ոչ մի ազդեցություն չի կարող ունենալ նրանց հիդրոերկրաբանական պայմանների և ստորգետնյա ջրերի ռեժիմների և քիմիական կազմի վրա: Ամուլսարի երկրաբանական բլոկի մորֆոլոգիան ապահովում է հիդրոերկրաբանական (ավտոնոմ) պայմանը: Հանքավայրի տարածքում բացակայում է միասնական ջրատար հորիզոնը: Տարբեր հորիզոններում հորատանցքերով հատված ջրատար ոսպնյակները ընդհատվող և տեղային բնույթի են: Բացի այդ, Ամուլսարի և Ջերմուկի ջրային համակարգերի տարբերությունը հաստատվել է նաև ընկերության կողմից որպես լրացուցիչ միջոց իրականացված իզոտոպային ուսումնասիրությամբ:

Վերը նշվածից ելնելով, ինչպես նաև հաշվի առնելով բազմամյա ուսումնասիրությունների արդյունքները, գիտականորեն հիմնավորված է, որ Ամուլսարի հանքային մարմինը տարածականորեն և կառուցվածքային առումով կտրուկ անջատված է Արփա գետի ձորից և Ջերմուկի հանքային ջրերի ավազանից: Դրաձյալ, սա ոչ թե ենթադրության, այլ գիտական մանրակրկիտ հետազոտության եզրահանգում է:

Անդրադառնամ ևս մեկ միտումնավոր տարածվող կեղծիքի. ըստ հեղինակի` Ամուլսարն ու Կաքավասարը նույն հանքավայրն են:

Մինչդեռ Ամուլսարը և Կաքավասարը (Գյումուշխանա) միանգամայն տարբեր  հանքավայրեր են և գտնվում են մեկը` մյուսից մի քանի կմ հեռավորության վրա:  Ամուլսարը ոսկու հանքավայր է, Կաքավասարը` արծաթ-բազմամետաղային: Հանքավայրերը նույնիսկ տարբերվում են երկրաբանական կառուցվածքով, հիդրոերկրաբանական պայմաններով, գեոմորֆոլոգիական առանձնահատկություններով: Կարելի է միայն եզրակացնել, որ հեղինակը գնահատականներ ներկայացնելուց առաջ նույնիսկ չի ծանոթացել հանքավայրի տեղադիրքին և երկրաբանությանը:  

Ամուլսարի ոսկու հանքավայրի հայտնաբերումը բարձրացրեց հայկական երկրաբանական գիտության նշաձողը արդի համաշխարհային գիտության մակարդակին: Այդ մասին վկայեց աշխարհի ներկայիս ամենաանվանի հանքային երկրաբան Ռիչարդ Սիլիտոն,  երբ 2008 թ.-ին այցելեց Ամուլասար՝ հետազոտություններ կատարելու համար: Անցած 10-ը տարիների ընթացքում 50-ից ավելի աշխարհահռչակ հեղինակավոր միջազգային երկրաբան գիտնականներ, ինչպես՝ Նիկ Օլիվերը, Բրենթ Կուկը, Ռոդ Հոլկոմբը, ուսումնասիրել են Ամուլսարի հանքավայրի երկրաբանական կառուցվածքը, և տվել դրական կարծիք: Վերջին տասնամյակում աշխարհի նոր հայտնաբերված լավագույն հանքավայրերի  10-նյակում է ընդգրկված նաև Ամուլսարը: Այսպիսի գիտնականների փորձագիտական գնահատականներին, 10-ամյա որոնողահետախուզական մանրակրկիտ ուսումնասիրություններին, մի քանի հազար էջանոց հետազոտություններին, տասնյակ քարտեզագրումներին ու չափագրումներին, որպես «հակակշիռ» ներկայացվում են մերկապարանոց հայտարարություններ, չհիմնավորված կասկածներ ու գուշակության մակարդակի կանխատեսումներ՝ բազմաթիվ փաստացի տվյալների խեղաթյուրմամբ ու մասնագիտական կոպիտ սխալներով: Հիասթափեցնող է գիտնականի անվան և մասնագիտական պարկեշտության հանդեպ անպատասխանատվության նման դրսևորումը:

Հատուկ ուշադրության է արժանի նաև երկակի ստանդարտների անթաքույց ցուցադրությունը նշված հարցազրույցում: Այսպես. Սևանի պաշտպանությամբ «մտահոգ» հեղինակը «կանխատեսում է» Սևանին սպառնացող “արհավիրքներ» 50 կմ հեռավորության վրա գնտվող Ամուլսարի շահագործումից և միաժամանակ կողմ է, որ Սևանից 20 կմ հեռավորության վրա գտնվող Սոտքի հանքավայրի վերամշակման գործարանը տեղադրվեր Սևանի ափին:

Նույն հարցազրույցից հետևում է, որ հեղինակը «բնապահպանական նկատառումներով» դեմ է Ամուլսարի շահագործմանը, բայց կողմ է Արևիկ Ազգային պարկին կից, անտառապատ տարածքում Լիճքվազ-Թեյ և Լիճք հանքավայրերի շահագործմանը. մեջբերում եմ. «Սյունիքի շրջանում մենակ մի 10-15 ոսկեբեր հանքավայր կա, սկսած Տերտերասարից, Լիճք-Վազից, Մեղրու հատվածը, հա էլ կան, ճարնե՞րս է կտրվել, որ կպել ենք Ամուլսարից ու պոկ չենք գալիս»,- վրդովվում է պարոն Սաղաթելյանը: Ինչից ակնհայտ է դառնում, որ նրան անհանգստացնում է հենց միայն ու հատկապես Ամուլսարի հաջողությունը և բոլորովին ոչ մասնագիտական նկատառումներով:

Ամուլսարի ծրագրի բազմահազար շահառուների հանդեպ պարտավորված զգալով` ընկերության փորձառու մասնագետները պատրաստ են պատասխանել յուրաքանչյուրին  հետաքրքրող ցանկացած հարցի՝  ամենայն մանրամասնությամբ մեկնաբանելով բոլոր մտահոգող խնդիրները»: