XXI դարի ստորոտին նորից պանդխտության մեջ հայտնվածի ճշմարտության պեղումներից, մշակութային մայրցամաքների հերթական հայտնագործումից եւ սահմանների տարանջատող պաթոսը անընդհատ խեղդելուց հետո, մենության մեջ խրված սիրտը աշխարհագրության իմաստը վերծանելու ճանապարհին հանդիպում է իրեն ու իր անցյալին, իր ծագման պատմությանը եւ փորձում հիմնավորել իր փոքրիկ գոյության մեծ իմաստը, որպես ծայրամասի եւ կենտրոնի սինթեզ:

Մեր գոյությունը ծայրամասային է: Մեզ ծնում եւ աշխարհ են բերում այս աշխարհի ինչ-որ կետում, որն ըստ էության ծայրամաս է, տիեզերական ծայրամաս, որում մենք առնչվում ենք կոնկրետության եւ դիմակայության աշխարհին: Ծայրամասը վերջավորի արքայությունն է: Այն վտարվածների հայրենիքն է` աքսոր, վտարանդիների այս մրջնանոցում:

Նյութի եւ նյութեղենի կոնկրետությունը ճաշակելով, տուն, փողոց, թաղ, գյուղ, քաղաք, երկիր, մայրցամաք, տարածություն, ժամանակ, դարաշրջան եւ նման բաներ հայտնագործելով, մենք աստիճանաբար գտնում ենք հյուսիս-հարավ, արեւելք-արեւմուտք հարաբերության մեջ մեր տեղը` կանխազգալով, որ այս ամենի մեջ պետք է լինի կենտրոն:

Տան, ընտանիքի կենտրոնը օջախն է: Եվ սա խորհրդանշական է, քանզի կենտրոնական վայրերում «կրակ» կա: Կա գյուղի, քաղաքի, երկրի կենտրոն: Կան մայրցամաքային կենտրոններ: Կան դարաշրջանների կենտրոններ: Այսինքն` միշտ կան տարածական եւ ժամանակային կենտրոններ, քանակական եւ որակական կենտրոններ, նյութական եւ հոգեւոր կենտրոններ: Այսինքն` ի սկզբանե պարզ է, որ բեւեռների եւ ծայրամասերի այս բարդ համակարգում միշտ կան կենտրոններ:

Եվ ամենաառեղծվածայինն այն է, որ մարդու էկզիստենցիալ ինքնազգացողությունը հյուսվում է ինքն իրեն միաժամանակ թե ծայրամաս, թե կենտրոն վերապրելու նախաֆենոմեններից: Մարդու ողջ էկզիստենցիան այդ նախաֆենոմենների տարբեր տեսակարար կշիռների եւ ինտենսիվությունների, գիտակցական եւ ենթագիտակցական տարբեր խտությունների ներհյուսվածության բարդ մի համակարգ է, որը դինամիկ զարգացում է ապրում կյանքի սուբստանցիայում հոգու եւ ոգու ուժերի կոնկրետ կենսագրական փոխհարաբերությունների պարագայում:

Իրեն միայն ծայրամաս կամ միայն կենտրոն վերապրելու դեպքում մարդը կորցնում է իրական կապը աշխարհի հետ: Գոգոլի «Շինել»-ից, Կաֆկայի «Միջատ»-ից մինչեւ Սալվադոր Դալիի «Ինքնակենսագրությունը» պատմվել ու պատմվում է այդ փոխհարաբերության մասին:

Հաճելի է ծնվել կենտրոնական վայրերում, կենտրոնական պահերին, լինել ուշադրության եւ երկրպագության կենտրոնում, որ ժամանակավորապես մոռացվի ծայրամասային ու լքված լինելու փաստը: Ապրել սոցիալական եւ հասարակական օգտակարության պատրանքներով: Կատարել «պարտքդ» ընտանիքիդ, հայրենիքիդ, մարդկության առջեւ եւ բավարարված հեռանալ թատերաբեմից: Կան այսպիսի փայլուն կենսագրություններ: Կան հիասքանչ ճակատագրեր, որ ինքնաբերաբար կամ մեծ ճիգերով են իրականանում: Փառասիրությունն իր բոլոր նրբերանգներով հիմնական շարժիչն է այստեղ: Եվ դա բնական է:

Սխրանքը, սխրագործությունը, հերոսականը միշտ եղել է մարդու ուշադրության կենտրոնում, ունեցել է դաստիարակչական ահռելի նշանակություն: Եվ պատմության մեջ մնացել են անուններ, դեմքեր, դեպքեր, հետքեր: Մեզ ընտրության մեծ հնարավորություն է ընձեռված: Ըստ մեր նախասիրությունների, իդեալների եւ ուղղվածության` մենք ուղեկիցներ ենք ընտրում մեզ այս կյանքում: Ոմանց թողնում, փնտրում նորերին: Ուղեկիցներ կենդանի եւ ուղեկիցներ հորիզոններից այն կողմ:

Մշակույթն իր հանքերն է բացում մեր առջեւ: Սկսվում են պեղումները: Պեղումների իմաստը ծայրամասից դուրս գալու մեջ է: Ժամանակների ծայրերը իրար կապելու, ընդերքի շերտերը վիրահատելով, նոր տեղանքների ու լանդշաֆտների վերծանման մեջ: Դրանցում կենտրոնների վերականգնման եւ ծայրամասերի հետ փոխազդեցությունների հստակեցման, իմաստավորման մեջ: Ժամանակի ու տարածության փոշու մեջ թաղված, ժամանակի օվկիանոսում խորտակված քաղաքակրթությունների կենտրոններում մենք փնտրում ենք այսօրվա ծայրամասերի առեղծվածը:

Պատահական չէ, որ հնագիտությունը ստեղծած եւ կուլտիվացրած մշակույթները աստիճանաբար դարձան կենտրոնական մշակույթներ: Վերածննդի գոյացումը էապես պեղումնաբանական բնույթի էր: Կլասիցիզմից մինչեւ ռոմանտիզմ, այնուհետեւ XX դարի մոդեռնիզմներն ու պոստմոդեռնիզմները, որ անհնար էին առանց արեւմտյան հնագիտության զարգացման, վառ արտահայտված նմուշներն են արտաքին պեղումնաբանությունից ներքին պեղումնաբանության անցման երեւույթի, որը սերտորեն կապված է անհատականության, Ես-ի հասունացման ու ձեւավորման գործընթացի հետ*:

Պեղումներն առհասարակ Ես-ի հայտնագործման ոդիսականի նախնական փուլին բնորոշ դրսեւորումներից են եւ ցույց են տալիս, որ ծայրամասից դուրս գալու բնազդով սկզբում միայն արտաքինում ձեռնարկված, դրանք միաժամանակ ներքինն են եւ, ի վերջո, ուղղված են ներսի կենտրոնի հայտնաբերմանը: Ավելի ճիշտ` ներսի կենտրոնի ստեղծմանը, դրա ստեղծագործմանը, որպես հակադարձ պեղում կամ պեղումնաբանական ստեղծագործում:

Ողջ իմաստությունն էլ հենց այն է, որ կենտրոնը տրված է որպես պոտենցիա, որպես կայացում ծայրամասային քողարկվածության ու լքվածության մեջ, եւ այն ենթակա է անհատական ստեղծման, հակադարձ պեղման, որում էլ պետք է տեսնել կյանքի բուն իմաստը:

Եթե պատմաբանը դեպի ետ ուղղված մարգարե է (ըստ Շլեգելի), իսկ պատմությունը` հակադարձ մարգարեություն, ապա Ես-ի կայացումը, անհատականացումը հակադարձ պեղում է, ինքնաստեղծագործում, երբ ներկայի ցանկացած պահի միաժամանակ առկա են անցյալի կենսագործվածի եւ ապագայի կենսագործվողի ժամանակի մեջ տրոհված բեւեռները Ես-ի ընթացող ինքնասինթեզի մեջ: Կենտրոնը սինթեզի ծնունդ է, որում անընդհատ սինթեզվում են տարածաժամանակային ծայրամասերը:

Կենտրոնի ստեղծման փորձերը բազմազան են: Մարդը միշտ տառապել է հռչակավոր, փառավոր լինելու հիվանդությամբ: Ձգտել ու ձգտում է հռչակի, փառքի հասնել հաճախ` ամեն գնով բոլոր պարագաներում եւ իրադրություններում: Դառնալ հայտնի, ճանաչվել ուրիշների կողմից, քանզի ինքնաճանաչողության ինքնահայտնիության անբավարարությունը սպառնում է խորտակել նրան անհայտության անտանելի մղձավանջում:

Անհայտության դեմ տարվող պայքարի ինքնահաստատող պարզագույն քայլից` սեփական անունը ծառի բնին կամ եկեղեցու պատին փորագրելուց մինչեւ սեփական ստեղծագործության տակ ստորագրելու ակտը, ցուցանում է սեփական գոյության մասին ինչ-որ կերպ վկայելու փաստը եւ հետք թողնելով անհայտությունից խուսափելու ճիգը:

Այս տարրական բնազդը սկիզբ է առնում կենտրոն լինելու ցանկությունից: Ամեն գնով պոկվել ծայրամասից` կենտրոնում ինչ-որ տեղ գրավելու համար: Դարվինիզմով համեմված այս հոգեբանությունը մեր նյութապաշտական դարաշրջանում հասել է գրոտեսկային մակարդակների: Առաջներում գոնե կային չափանիշներ, իդեալներ, օրինակելի վարքեր:

Յուրաքանչյուր դարաշրջան ուներ իր առաքինության չափանիշը, եւ դա որոշիչ դեր էր խաղում կենտրոն ընկնելու հարցում: Դրանցով էլ նկարագրվում է ժամանակի ոգին: Անցումային շրջաններում այդ չափանիշները փոխվում էին, փոխարինվում նորերով: Ի վերուստ տրված, ավանդաբար փոխանցվող բարոյականությունը ակամայից կարգավորում էր ծայրամաս-կենտրոն հարաբերակցությունը: Կատարվում էր բնական ընտրություն: Չնայած անարդարությունը տարբեր խտությամբ միշտ էլ առկա է եղել պատմության ողջ ընթացքում, բայց ճակատագրի ըմբռնումն ու հավատին ու հույսին ապավինելու կարողությունը մարդուն ինչ-որ կերպ ապրեցնում էր անգամ ծայրամասում:

* Արխեոլոգիան պետք է, որ էապես կապված լինի արքետիպերի հայտնաբերման խորքային հոգեբանության հիմնական տենդենցի հետ, քանզի երկուսի հիմքում էլ ընկած է պեղումի երեւույթը: Այս կոնտեքստում չափազանց կարեւոր են դառնում հնագիտությունը եւ մոդեռնիզմի թեման, Միշել Լեյրիսի եւ ուրիշների կյանքերը:

Միջնադարի մարդն ի դեմս Աստծո միշտ ուներ իր կենտրոնը, որի անտեսանելի ներկայությամբ էր համակված նրա առօրյան: Իր աղոթքներով նա իր ծայրամասում ստեղծում էր կենտրոնի առկայությունը, ինչը ուժ ու հավասարակշռություն էր տալիս նրան:

Վերածննդից ի վեր, կյանքի եւ առօրյայի ապասրբացումից (դեսակրալիզացիա) հետո կենտրոնի դերն աստիճանաբար մարդն ինքն է փորձում ստանձնել, արդեն առանց Աստծո օգնության: Մինչ մեր օրերը ընկած այդ ժամանակաշրջանում պատմահասարակական մեծ դեր է սկսում կատարել հանճարեղության հասկացությունը: Հանճարը դառնում է կենտրոնական հասկացություն: Հանճարը դառնում է կենտրոն:

Մնացածները մնում են ծայրամասում եւ իրենց կարողության սահմաններում երկրպագում կամ ատում հանճարներին: Պատմության մեջ մնում են հանճարների անունները, քանզի նրանք են ստեղծում մնայուն արժեքների աշխարհը, մնացածները, նույնիսկ իշխողները, արագ մոռացվում են` ընկնելով անցողիկի գիրկը: Քաղաքակրթության զարգացման, այսպես կոչված դեմոկրատիայի տարածման, ազատության մեծացման հետ մեկտեղ անցյալի ավանդական հոգեւոր չափանիշները հանճարեղության հետ միասին աստիճանաբար կորցնում են իրենց կենտրոնական բնույթը` դառնալով երկրորդական ծայրամասային արժեքներ:

XX դարը այս տեսանկյունից հասնում է բացառիկ արդյունքների: Արեւմտյան երկրների քաղաքակրթական արագ զարգացումը, որի ընթացքում ֆիզիկական աշխարհի նվաճողական յուրացումը ռացիոնալիզմի ուժերով աստիճանաբար վեր էր ածվում քանակական ահռելի կապիտալի եւ զարկ տալիս գաղութատիրությանը` երկրագունդը վերջնականապես տրոհելով արեւմուտք-արեւելք (կենտրոն-ծայրամաս) հակամարտության, մշակեց արժեքների բոլորովին նոր սանդղակ, որի առանցքը դարձավ դրամի տնօրինման ընդունակությունը: Հիշենք այստեղ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների ստեղծման պատմությունը եւ արեւմտյան (կապիտալիստական) աշխարհի դեմ, արեւմուտքի եւ արեւելքի արանքում դարասկզբին ահռելի (մատերիալիստական) իդեալիզմով ստեղծված Սովետական Միության պատմությունը:

Եվ այդ պատմության տխրահռչակ վերջը, որի մեջ դեռ խմորվում են մեր կենսագրությունները: Առաջինի դեպքում, որի ազդեցությունը վարակի նման տարածվեց ողջ արեւմտյան աշխարհի վրա (եւ ոչ միայն արեւմտյան), մենք գործ ունենք անընդհատ հոլովվող «Աստծո կամքով» եւ «Աստծո հովանավորությամբ» ստեղծված գերտերության հետ, որի իրական «Աստվածն», իհարկե, դրամն է: Երկրորդի դեպքում մենք գործ ունենք աստվածամերժ, աթեիստական մի գերտերության հետ, որի մատերիալիստական գաղափարախոսության (կամ աթեիստական կրոնի) իդեալն էր մարդու ազատագրումը կապիտալի շահագործումից եւ կոմունիզմի տարածումը եղբայրության մեջ բարգավաճող ազգերի եւ ազգությունների վրա, որը սակայն վախճանվեց կիսաստրկատիրական, կիսաճորտատիրական սնանկության եւ կոմունիստական գաղափարախոսությունը կրողների (իշխողների) ծայրահեղ կոռուպցիայի մեջ, որոնք եւս (բայց այս անգամ` գաղտնի քվեարկությամբ) ընտրել էին իրենց իրական «առաջնորդին»` դրամին: Սրանք էլ իրենց ազդեցությունն էին ուզում տարածել աշխարհի վրա, եւ դա մասամբ արեւելքում էր ստացվում անել:

Չմոռանանք, որ Ռուսաստանում փորձարկված այդ մարդասիրական գաղափարախոսությունը ծնունդ է առել Եվրոպայում, մասնավորապես` Գերմանիայում, անգլիական քաղաքատնտեսության ուսումնասիրության եւ գերմանական իդեալիզմի քննադատության արդյունքներից: Արեւմուտքի փրկագինը եղավ այն, որ այդ գաղափարախոսությունը նոր կրոնի տեսքով հնարավոր եղավ վաճառել ռուսական միամտությանը:

Արդյունքն այն էր, որ աշխարհը հստակ արեւմուտք-արեւելք բաժանելու ժամանակ միշտ խանգարող Ռուսաստանը աննախադեպ դեր ստանձնեց պատմության այդ հատվածում` խելագարի նման ինքնակոչ «կենտրոն» հայտարարելով իրեն աշխարհի մասշտաբով, երբ փաստացի «կենտրոնը» արեւմուտքն էր, իսկ փաստացի «ծայրամասը»` արեւելքը: (Կա նաեւ, բնականաբար, «հյուսիս-հարավ» հակամարտությունը, որը հասունանում է այսօր` աստիճանաբար դառնալով ապագա խմորումների դրդապատճառ):

Ինքնակոչ «կենտրոնները» աստիճանաբար վեր են ածվում «ծայրամասերի»: Դա էլ հենց տեղի ունեցավ Սովետական Միության հետ, ինչպես դա տեղի է ունենում խելագարների հետ, որոնք իրենց «հանճար» («կենտրոն») հայտարարելով` հայտնվում են հոգեբուժարանում. հասարակության լքված «ծայրամասում»:

Պատմական այս ողբերգական անցքերը պատահական չէ, որ տեղի ունեցան Ռուսաստանի հետ (եւ հարակից որոշ այլ երկրների): Ռուսաստանն, իրոք, հավակնություն ունի ապագայում «կենտրոն» դառնալու: Եվ արեւմուտքի նենգ իմաստությունը, կանխազգալով այդ, ժամանակից շուտ ներարկեց չարաբաստիկ շիճուկը` վաղաժամ ծննդաբերության հարկադրելով մորը («ՎՈՑցՔՍՈ ՀՏրրՌÿ»):

Երեխան, բնականաբար, մահամերձ էր, եւ կյանքը կարճ տեւողություն ունեցավ: Համեմատաբար երիտասարդ այդ ազգի հետ մեկտեղ նույն ճակատագրին ենթարկվեցին (պատմա-քաղաքական այլ երկընտրանք չունենալու պատճառով) նաեւ որոշ հին ժողովուրդներ, այդ թվում եւ հայերը: Այդ ճակատագրի հետ են անմիջականորեն առնչվում նաեւ մեր անմիջական կենսագրությունները, որովհետեւ ազգային եւ անհատական մակարդակով անցյալում «կենտրոնում» գտնված (կամ «կենտրոնի» հետ, թերեւս, սերտորեն կապված, սկսած Նոյի, Նոյան տապանի, Արարատի, այնուհետեւ Ուրարտուի /Միջագետքում որպես այդ ժամանակաշրջանի կենտրոն/ պատմությունից) մի ժողովուրդ, հարելով այսօր ապագայի «կենտրոնական» մի ժողովրդի, հավատալով նրան, կիսելով նրա հետ նրա «խելագարությունը», կարելի է ասել` «քրիստոնեական խելագարությունը», վերջնականապես հայտնվեց «ծայրամասում», որն իրականում «պատմաքաղաքական» մի «ծուղակ» ու փակուղի էր:

Պատմության ընթացքում «դրախտային կենտրոնից» աստիճանաբար վտարված այդ երկիրը, 1700 տարի առաջ քրիստոնեություն ընդունելով, փորձ է անում վերադառնալ «կենտրոն», դառնալ նոր «կենտրոն», բայց հայտնվում է զրադաշտական դեկադանս ապրող Պարսկաստանի եւ քրիստոնեության զգեստով զուգված աշխարհատեր Հռոմի ատելությամբ ու նախանձով շրջափակված մի աշխարհագրության մեջ, որը հետագայում պարբերաբար ոտատակ են անում տարբեր թափառական ու պարապ ժողովուրդներ:

Հետեւանքը լինում է այն, որ հայերը, տանուլ տալով իրենց ողջ «ունեցվածքն» ու հողերի մեծ մասը, փորձելով դառնալ նոր «կենտրոն», հենց քրիստոնեական աշխարհի կողմից ստիպողաբար վեր են ածվում «ծայրամասի», իսկ աշխարհա-քաղաքական տեսակետից` «փակուղու»` ինտելեկտուալների ժարգոնում հորջորջվելով որպես «քրիստոնեական (կամ եվրոպական) քաղաքակրթության ֆորպոստ»:

XX դարի վերջին նորից հաջողվում է պետականություն ստանալ: Բայց ումի՞ց: Երկու պատասխան կա` կամ պատահականությունից, կամ պատմական անհրաժեշտությունից: Եթե պատմության մեր ըմբռնումը ելնում է պատահականությունների տրամաբանությունից, ապա մեր այսօրվա գոյությունը համարելով պատահական` մենք պիտի համակերպվենք մեր այսօրվա ծայրամասային գոյության հետ եւ, բնավ չըմբռնելով մեր պատմության իմաստը, տրվենք պատահական գործունեությունների` ինչ-որ կերպ ապրելով մեր անհատական կյանքերը: Ի դեպ, այսօր բավականին տարածված մի ապրելակերպ:

Իսկ եթե մեր այսօրվա գոյությունը մենք գիտակցում ենք մեր անցյալի պատմական անհրաժեշտությունից, ապա մեր ապրելակերպը պետք է գերխնդիր ունենա: Մեր պետականությունը պետք է գերխնդիր ունենա: Այն պետք է արդարացնի պատմական անհրաժեշտության հեռանկարները` ելնելով արդիականության խորը ըմբռնումից:

Արդի աշխարհը ահռելի խմորումների մի վիթխարի կաթսա է, որի աշխարհագրական կենտրոնում տեղի ունեցող բոլոր պրոցեսները ենթարկվում են մի օրինաչափության, այն է` փորձություն ազատությամբ:

Դարն անցնում է ազատության դաժան մի փորձություն, որի դիալեկտիկան կատարվում է ծայրամաս-կենտրոն հակամարտության ֆոնի վրա:

Ո՞րն է այդ փորձությունը: Վերածննդից ի վեր կատարվում են տեկտոնիկ յուրօրինակ տեղաշարժեր. արտաքին տիեզերական աշխարհագրությունը Աստվածակենտրոնությունից անցնում է Մարդակենտրոնության: Սրանք ուղղակիորեն արտացոլում են մարդկային գիտակցության մեջ տեղի ունեցող իրար հակադիր երկու հիմնական տեղաշարժերը, ինչով էլ պայմանավորված են հետվերածնության շրջանի ոգե-պատմական բոլոր պրոցեսները:

Արտաքին տիեզերքի ընկալողությունը նոր ձեւավորվող ռացիոնալիզմի հրամայականով Երկրակենտրոն տիեզերքը (այսինքն` հելլենիստական մարդակենտրոն ինքնազգացողությունը) փոխարինում է Արեւակենտրոն տիեզերքով (այսինքն` արտամարդկային, Աստվածակենտրոն /միջնադարյան/ ինքնազգացողությամբ): Իսկ ներքին, հոգեւոր տիեզերքի ընկալողությունը միջնադարյան Աստվածակենտրոն տիեզերքը (այսինքն` արտամարդկային, արտաերկրային ինքնազգացողությունը) փոխարինում է մարդակենտրոն տիեզերքով (այսինքն` երկրային ինքնազգացողությամբ):

Պատմության մեջ առաջին անգամ տեղի է ունենում դրսի եւ ներսի ներդաշնակ, ամբողջական ընկալողության հստակ տրոհում արտաքին եւ ներքին իրար հակադիր տեսադաշտերի: Այս երեւույթն, ի դեպ, օրգանական շարունակությունն ու արտաքին մանիֆեստացիան է դեռ անտիկ աշխարհում սկիզբ առած աշխարհայացքային այն տրոհման, որը մտածողության պատմության մեջ հայտնի է պլատոնիզմ եւ արիստոտելիզմ անվամբ:

Մտածողության մեջ աշխարհի պլատոնական եւ արիստոտելական ըմբռնումը, որն այնուհետեւ ներառվում է քրիստոնեական աշխարհըմբռնման մեջ, գրեթե 2000-ամյա խմորումներից հետո XV դարից սկսած ամբողջի ներդաշնակ ընկալողությունը ճեղքում է երկու հակադիր` արտաքին ու ներքին դուալիստական ընկալողությունների, որից էլ սկսվում են մարդկային հոգու եւ առհասարակ պատմության հայտնի հակամարտությունները:

Արեւակենտրոն աշխարհայացքը դրսից, հակադրվում է մարդակենտրոն աշխարհայացքին ներսից: Առաջինի զարգացումը աստիճանաբար ազատելով իրեն աստվածաբանական ենթատեքստից, բերում է արտաքին մատերիալիստական գիտությունների ծաղկման եւ, ի վերջո, այսպես կոչված ճշգրիտ, էմպիրիկ գիտությունների հեգեմոնիային: XIX դարն ու XX դարի մեծ մասն անցնում են մատերիալիստական աշխարհայացքների սցենարով:

Երկրորդի զարգացումը հումանիզմի աշխարհայացքի կոնտեքստում ծնում է ինդիվիդուալիզմի, անհատապաշտության կենսազգացողություն, որից ծնունդ են առնում այսպես կոչված հումանիտար գիտությունները, որոնք հետագայում անխուսափելիորեն հայտնվում են մատերիալիստական գիտությունների մեթոդաբանական ազդեցության տակ` կորցնելով իրենց հոգեւոր-մարդկային խորությունները:

Աշխարհընկալման այս հիմնական բեւեռները, իրենց բազմաթիվ ճյուղավորումներով եւ երանգներով փոխներգործելով իրար վրա, բախվելով ու ներհյուսվելով մարդկային գործունեության ամենատարբեր ասպարեզներում, արտացոլվում են հատկապես մշակույթի երեք հիմնական բաղադրիչների` գիտության, արվեստի եւ կրոնի վրա` դուալիստական բեւեռայնությունից տրոհվելով պլյուրալիստական խայտաբղետության:

Տրոհվածության, ուղղությունների եւ իզմերի այդ խայտաբղետությունը XX դարի արեւմուտքում հասնում է այնպիսի մետաստազների, որ մշակույթի մեջ չկողմնորոշվող մարդու համար անհնար է դառնում ճշմարտության որեւէ ըմբռնում այս խառնաշփոթի մեջ:

Այլ կերպ ասած` իրեն «կենտրոն» երեւակայող արեւմուտքը ծնում է այնպիսի քանակության ծայրահեղություններ («ծայրամասեր»), որում իմաստ («կենտրոն») փնտրելու փորձերն ապարդյուն են թվում: Արեւմուտքին սպառնում է ծայրահեղությունների մեջ խեղդվելու ծայրամասային վախճանը: Այդ մասին դեռ դարասկզբին են նախազգուշացրել արեւմուտքի մեծերը:

Սրան հակառակ, XX դարի արեւելքում տարբեր երկրներ շարունակում են կոնսերվացված պահել, մումիֆիկացնել իրենց ավանդական աստվածակենտրոն մշակույթները` պարբերաբար արտահանելով այդ պահածոները եւ զանազան սպիրիտուալիստական պիտակների ներքո դրանցով հեղեղելով արեւմտյան շուկան, մատերիալիզմից կշտացած արեւմտյան մարդու հոգեւոր սովը խեղդելու համար:

Որոշ երկրներ էլ, մենիշխանությունը հանձնելով կոմունիստական, մոնիստական, հակաինդիվիդուալիստական, կոլեկտիվիստական մատերիալիզմին, լրիվ մեկուսանալով աշխարհից եւ հակադրվելով աշխարհին, արտաերկրային եւ մարդակենտրոն (հումանիստական, բայց ոգի, հոգի, նույնիսկ մարմին չունեցող մարդու իմաստով) աշխարհայացքները միացնում են աթեիստական կրոնի ֆունկցիաներ կատարող գաղափարախոսության մեջ ու խեղդվում են այդ մոնիստական տոտալիտարիզմից` մեծ համակենտրոնացման ճամբարի նման ընտրելով ծայրամասային մենության «կենտրոնական» փակուղին: Համաշխարհային հանրությունը հյուսվում է ապակենտրոնացման եւ համակենտրոնացման ճամբարներից, որոնցում տարվում է բարոյական արժեքների ապակենտրոնացման եւ համակենտրոնացման քաղաքականություն:

Երկու դեպքում էլ տեղի է ունենում ահռելի մի օտարացում, քանզի ծայրամասից դուրս գալու փորձերն ավարտվում են նույն հարթության մեջ գոյացած խաբուսիկ կենտրոնների փակուղիներում, որոնցում նոր արժեքների համակարգը կառուցվում է առավելապես քանակական հորիզոնականների եւ ոչ թե որակական ուղղահայացների տրամաբանությամբ:

Համատարած օտարացման տրամադրությունը ծայրամասի թակարդներում կորած մարդու, ազգի կամ պետության օրգանիզմում ծնում է կենտրոնախույս դավաճանության հոգեբանություն, որն անխուսափելիորեն բերում է մեկուսացման: Միջնադարում մարդիկ մեկուսանում էին կենտրոն ընկնելու համար: Այսօրվա մեկուսացումը թելադրվում է ծայրամասի ողբերգությամբ: Ծայրամասը կենտրոն դարձնելու հանելուկը ներկա իրադրության մեջ պահանջում է տիեզերական կենտրոնի Լոգոսի նոր ըմբռնում:

Պատմությունն ու մարդկության 2000-ամյա հոգեւոր փորձը վկայում են, որ Լոգոսն ինքը, հրաժարվելով իր կենտրոնական դիրքից, մտնում է ծայրամաս եւ, ճաշակելով ծայրամասային բոլոր հնարավոր տանջանքները, դավաճանության սկզբունքով հանձնվում է ամենավերջին մարդու համար նախատեսված մահվան:

Եւ հաղթելով մահը` հարություն է առնում` դրանով իսկ բացելով ծայրամասը կենտրոն դարձնելու ուղին: Հատկապես այսօր շատ էական է հասկանալ, որ այդ քայլով մարդկությանը տրվել է ոչ թե սոսկ ծայրամասից կենտրոն ընկնելու մեխանիզմը (ինչը ոչ քրիստոնեական կրոնների խնդիրն է), այլ ծայրամասը կենտրոն դարձնելու արվեստը:

Այս ամենին սոսկ հավատալու ժամանակներն արդեն անցել են: Այսօր մենք ապրում ենք իմացությունից եւ ինքնաճանաչողությունից ելնելով գործելու ժամանակներում, անհատական ստեղծագործության ժամանակներում, երբ արտաքին պատվեր այլեւս չկա: Ծայրամասը կենտրոն դարձնելու միստերիան իրագործելի է միայն անհատական ազատության եւ ստեղծագործության պարագայում, դավաճանության, մահվան եւ հարության առեղծվածը անհատապես ճաշակելուց հետո:

Կարծում եմ, որ սա է մեր պատմության, մեր իրականության եւ առհասարակ մեր գոյության լեյտմոտիվը: Մենք ծնվել ենք կենտրոնում եւ այսօր դարձել ենք ծայրամաս: Նորից կենտրոն դառնալու համար մենք պետք է հաղթահարենք մեր անցյալը` նվաճելով ստեղծագործության նոր մայրցամաքներ կուրությունը տեսողության վերածելու արվեստի անդաստաններում:

Սոսկ գոյատեւման, այսպես կոչված ազգապահպան քաղաքականությունը կործանարար է քրիստոնեությունը 1700 տարի առաջ որդեգրած ազգի համար: Դրանով մենք դատապարտված ենք ծայրամասային շրջափակման մեջ մեր փակուղին ինքներս կառուցելու եւ կահավորելու գործընթացին, որն ի վերջո կվերածվի դամբարանի: Ամեն գնով գոյատեւման քաղաքականությունը, սոսկ գոյություն ունենալու եւ դրանով հպարտանալու հոգեբանությունը փակուղի է մի ժողովրդի համար, որը արիական եւ ստեղծարար լինելու հավակնություն ունի:

Միայն ծայրամասը կենտրոն դարձնելու, ստեղծագործելու, այսինքն` իրապես ապրելու եւ ոչ թե գոյատեւելու կամքն է, որ կհանի մեզ այս փակուղուց:

Մեզ տրված երեւակայության պաշարները սպառվում են մեր անձնական էգոիզմի սահմաններում:

Պսեվդոսոցիալիզմի աղետը դեռ չմարսած` մենք թեւակոխում ենք կապիտալիստական դեկորացիաներով ժամանակավրեպ ֆեոդալիզմի փուլը, անձնական էգոիզմի դրոշների ներքո: Անբարոյական երեւակայության այդպիսի ծայրամասային կիրառումը կհանգեցնի «բոլորը բոլորի դեմ» հասարակական կեցության միակ սկզբունքին, որը նշանակում է կործանում:

Միայն հոգեւոր ստեղծագործության մեջ ծնվող անհատական բարոյական երեւակայությունն է, որ կուրվագծի ելքը ստրկատիրության գնացող այս ծայրամասից, բացելով կյանքի եւ ազատության կենտրոնական հանքերը:

Դա է ապրելու ռազմավարական մեր հումքը մայրցամաքային աշխարհագրությունների այսօրվա եզրերին:

Առաջին անգամ լույս է տեսել In Vitro ամսագրում: In Vitro, N 1, 1998: