Անմոռաց յիշողութիւններ

Ականաւոր հայ գրող Գուրգէն Մահարին շատ անգամ է  մտերմական զրոյցների ժամանակ նշել, որ իր «ոսկորները Սիբիրում կը փտէին», եթէ իր կողքին չլինէր  սիրելի կինը՝ Անտոնինան: Յիրաւի, այս փոքրամարմին, սակայն հոգու վիթխարի կորով ունեցող կինը եղաւ հայ գրողի պահապան-հրեշտակը: Այսօր հայ գրական աշխարհում բոլորը գիտեն, որ Անտոնինա Մահարին ոչ միայն ինքնակենսագրական վիպակի, հետաքրքրական պատմուածքների, այլեւ սքանչելի յուշերի հեղինակ է, յուշեր, որոնցում գլխաւոր կերպարն է Գուրգէն Մահարին՝ Ժամանակի մեղքով արհամարհուած, Ժամանակի շնորհիւ արդարացուած հայ նշանաւոր  դասականը: «Դու հրաշալի ես գրում եւ գրում ես այն մասին, ինչը շատ կարեւոր է: Այն, ինչ դու ասում ես Գուրգէն Մահարիի մասին, ուրիշ ոչ ոք չի կարող ասել: Դրա համար էլ քո յուշերը շատ արժէքաւոր են: Դու վաղուց ես վաստակել մեր շարքերում լինելու իրաւունքը…»: Ահա այսպէս է գնահատել հայ նորագոյն արձակի յայտնի ներկայացուցիչ Հրանտ Մաթեւոսեանը Անտոնինա Մահարի-յուշագրողին:

«Բագին» ամսագրի 2008թ.-ի 4-րդ համարում Անտոնինա Պովիլայտիտէ-Մահարիի խնդրանքով հայերէնով տպագրուեց երեք յիշողութիւն: Այժմ դարձեալ տիկին Մահարիի ցանկութեամբ եւ խնդրանքով թարգմանել ենք  երեք յուշ, որոնք պատմում են Գուրգէն Մահարիի  և նրա հօրեղբօրորդու՝ հայ  թատերական արուեստի ականաւոր ներկայացուցիչ Վարդան Աճէմեանի,  արդի հայ գրականութեան անուանի ներկայացուցիչներ Վահագն Դաւթեանի եւ Հրանտ Մաթեւոսեանի  բարեկամութեան մասին:

Մարօ Խաչատրեան

Յուշերը առաջաբանով տպագրուել են Լոս Անջելէսի ՆՈՐ ԿԵԱՆՔ պարբերականում , 2011թ., թիւ 14, 15:

 

Անտոնինա Մահարի

Մեր հարազատ Վարդան Աճէմեանը

Տակաւին մեր ծանօթութեան առաջին իսկ օրերին Գուրգէն Մահարին պատմում եւ նոյնիսկ հպարտանում  էր իր տաղանդաւոր եւ հանրայայտ ազգականով, որը ռեժիսոր էր երեւանեան թատրոններից մէկում: Այդ ժամանակ ես ուշադրութիւն չէի դարձնում, որովհետեւ մտքովս չէր անցնում, թէ երբեւէ կը տեսնեմ այդ նշանաւոր մարդուն:

Սակայն մեր բախտը բերեց: 1954 թուական: Անմոռանալի թուական: Եւ մենք անակնկալ կերպով, անկանխատեսելիօրէն յայտնուեցինք Երեւանում: Ապրում էինք «Ինտուրիստ» հիւրանոցում, որտեղ էլ այցելում էին Գուրգէնի  ընկերներն ու ազգականները: Մի շաբաթ օր՝ երեկոյեան, զանգահարեց ինչ-որ մէկը: Խօսակցութիւնից հասկացայ, որ Գուրգէնին զանգահարել է շատ թանկ մի մարդ: Ցած դնելով լսափողը՝ Գուրգէնն ասաց, որ զանգահարողն իր ականաւոր ազգական Վարդան Աճէմեանն էր, որի մասին այդքան շատ պատմել  է ինձ: Նա վերադարձել էր հիւրախաղերից եւ յաջորդ օրը մեզ հրաւիրում է իր տուն: Գուրգէնը շատ յուզուած էր. նա հանդիսաւոր ձայնով ասաց.«Պատրաստի՛ր Նազիկին եւ քեզ տեսքի բեր: Վաղը մենք գնալու ենք Վարդան  Աճէմեանի  տուն: Նա հենց նոր է վերադարձել հիւրախաղերից եւ անյապաղ  ուզում է տեսնել ինձ: Ա՛յ, կը տեսնես, Անտոնի՛նա, թէ որքան հրաշալի մարդ է: Բարի, սրտակից, հասարակ: Իսկ իրականում նա պայծառ անհատականութիւն է: Ճիշդ է, ցածրահասակ է, բայց դա չի խանգարում, որ նա մեծ համարուի: Իսկ նրա կինը՝ Արուսը, հանրայայտ դերասանուհի է  եւ գեղեցկուհի: Մի խօսքով, շուտով ինքդ կը տեսնես»:

Մեզ տանելու եկաւ ինքը՝ Վարդան Աճէմեանը: Յիշում եմ, նա հագել էր սպիտակ պիջակ, քանի որ շոգ յուլիսեան օրեր էին: Նա ներս մտաւ, երկար եւ ջերմագին գրկախառնուեց Գուրգէնի հետ: Նրանք նայում էին միմեանց եւ հրճւում, զարմանում: Իսկ իմ յայտնուելը երեւանեան հորիզոնում Վարդան Նիկիտիչն ընդունեց անկեղծ սրտով: Եւ անմիջապէս ես նրա մէջ տեսայ մտերիմ, հարազատ մարդու:

Առաջին իսկ օրերից  ես համոզուեցի, որ Վարդան Նիկիտիչը իսկապէս մեծ տաղանդով, անսովոր էներգիայով օժտուած արտասովոր մարդ է: Ինձ թւում էր, թէ նա անվերջ ինչ-որ տեղ է շտապում: Հիմա ես հասկացայ, թէ Գուրգէնն ինչու էր անընդհատ նրա մասին պատմում: Ախր ամէն մէկին տրուած չէ նման նշանաւոր ազգական ունենալ:

Տանը մեզ դիմաւորեց Վարդանի կինը՝ տիկին Արուսը՝ շատ գեղեցիկ, քնքուշ, գրաւիչ մի կին: Գուրգէնն  ինձ պատմել էր, որ Արուսը յայտնի, սիրուած դերասանուհի է եւ Վարդան Նիկիտիչի նուիրուած, հաւատարիմ ընկերն է: Տիկին Արուսը շատ հիւրընկալ էր եւ անում էր ամէն ինչ, որ իրենց տանը մեզ լաւ զգանք:

Այդ օրուանից շատ յաճախ  էինք երեքով՝ Գուրգէնը, Նազիկը եւ ես,  լինում այնտեղ եւ անցկացնում երկար երեկոներ: Գուրգէնը պատմում էր իր «ոդիսականը», իսկ Վարդան Նիկիտիչը, խոժոռելով իր հաստ  յօնքերը, լսում էր եւ յուզւում:

Նրանք քննարկում էին նաեւ թատրոնի, գրականութեան, արուեստի հարցեր եւ երբեմն  բորբոքւում էին: Այդ տանը ես տեսայ հայկական ամբողջ մտաւոր ուժը, մշակոյթի բնագաւառի  բոլոր կորի‎ֆ‎էյներին: Միայն լսում էի՝ վաստակաւոր արտիստ, տաղանդաւոր գրող, անուանի նկարիչ, յայտնի ճարտարապետ, հրաշալի բանաստեղծ, վտանգաւոր քննադատ…Բայց այստեղ իմաստ չունի թուել նրանց անունները՝ յանուն թղթի խնայողութեան. հայ ժողովուրդն առանց այդ էլ  լաւ գիտի այդ անունները: Երբեմն ես անյարմարութիւն էի զգում, քանի որ գիտակցում էի, որ այդ տանը  գտնուողների մէջ ամենասովորական մարդիկ ես ու Նազիկն ենք:

Այդտեղ յաճախ էին հիւրընկալւում նաեւ Վարդան Նիկիտիչի ազգականները՝ իր քոյրերը, Խանջյանի մայրը, Լեւոն Աճէմեանի ընտանիքը: Նրանք նոյնպէս հրաշալի մարդիկ էին եւ դարձեալ ոչ առանց տաղանդի: Այդ յայտնի մարդկանց մէջ ես յաճախ էի տեսնում մի գեղադէմ երիտասարդի, որը միշտ անհանգիստ էր, մանկական աւիւնով: Նրա սեւ աչքերում կայծակներ էին փայլատակում: Իմ կարծիքով նա անլուրջ մարդ էր, եւ նոյնիսկ զարմանում էի՝ ի՞նչ է անում այս տաղանդաւոր նշանաւորների շրջապատում: Տարօրինակ էր ինձ համար, որ պատուաւոր հիւրերի ներկայութեամբ  ինձ կասկածելի թուացող այդ երիտասարդը բարձրաձայն խօսում էր, համարձակ ինչ-որ բան էր ապացուցում եւ նոյնիսկ վիճում էր: Առաւել շատ զարմանում էի, որ նրա տեսակէտների հետ հաշուի են նստում: Ընդհանրապէս այստեղ նա իրեն ազատ էր զգում, եւ, կարծում եմ, Վարդան Նիկիտիչն էլ նրան սիրում էր: Ես մտածում էի, որ այդ գրեթէ մանկիկը չէր համապատասխանում պատկառելի հասարակութեանը: Մի անգամ, երբ մօտակայքում օտար մարդ  չկար, ես  հարցրի, թէ ով է նա եւ ինչ է անում այդ փառաւոր տանը, որտեղ հաւաքւում է ընտիր հասարակութիւն՝ տաղանդներ, վաստակաւորներ, շնորհալիներ: Վարդան Նիկիտիչը անկեղծորեն երկա՜ր ծիծաղեց եւ ասաց.«Նա՝ քո պատկերացմամբ մանկիկը, տաղանդաւոր երիտասարդ է՝ Լեւոն Հախվերդեանը: Նա, ախր, արուեստաբան է, թատերական քննադատ: Նա է գնահատում մեր աշխատանքը եւ գրում հրաշալի յօդուածներ, գրախօսութիւններ: Այո՛, Լեւոն Հախվերդեանը շա՜տ վտանգաւոր քննադատ է եւ հեռու կը գնայ…Նա այնքան խելք  եւ էներգիա ունի, որ  նոյնիսկ չգիտի՝ ուր պարպի այդ ամէնը: Դրա համար էլ մոլեգնում է, պարզապէս տեղը չի գտնում, ախր դեռ շատ երիտասարդ է, բացի դրանից՝ իսկական խոլերիկ է»: Ահա այդ ժամանակ ես ճանաչեցի մէկ այլ տաղանդաւորի: Իսկ հետագայում Լեւոն Հախվերդեանը յաճախ էր լինում նաեւ մեր տանը, եւ Գուրգէնը նոյնպէս սիրեց նրան ու գնահատեց: Լեւոնը գրեթէ միշտ գալիս էր Վարդան Նիկիտիչի հետ, եւ Գուրգէնն այսպէս էր արտայայտւում.«Ահա գալիս է մարշալն իր համհարզի հետ…»:

Ես գիտէի, որ թատրոնի մարշալ Վարդան Աճէմեանը հայրաբար սիրում էր Լեւոնին, գնահատում իր կրտսեր գործընկերոջը, արժանաւո՛ր գործընկերոջը, քանի որ Վարդան Նիկիտիչն էլ, Գուրգէնն էլ չէին կարողանում տանել անտաղանդներին: Երկուսն էլ մեծ յոյսեր էին կապում այս երիտասարդի հետ, եւ Լեւոնն էլ արդարացրեց նրանց յոյսերը,  նրանց սիրուն պատասխանում էր նոյն կերպ:

 Յաճախ էինք ես եւ Գուրգէնը Վարդան Նիկիտիչի հետ զբօսնում երեւանեան փողոցներով: Նման զբօսանքները նրանց շատ էին դուր գալիս: Գուրգէնն ագահօրէն շնչում էր հարազատ օդը եւ պատմում, պատմում…

Յիշում եմ՝ ինչպէս մի անգամ մօտենալով Օպերային եւ դիտելով Թումանեանի եւ  Սպենդիարովի անդրիները՝ Վարդան Նիկիտիչն ասաց.

-Տեսնես կը գա՞յ ժամանակ, որ ես եւ դու դառնանք  բրոնզ կամ մարմար…

 Գուրգէնը ծանր շնչեց եւ պատասխանեց.

-Էլի լաւ է, որ դառնանք ինչ-որ բան: Ամէն մէկին չէ այդ պատիւը տրուած: Իսկ ընդհանրապէս   վատ չէր լինի, որ ես ու դու՝ բրոնզէ, կանգնէինք հենց այստեղ՝ Օպերայի մօտ, եւ յաւերժ նայէինք իրար: Անձամբ ես համաձայն եմ հենց այսօրուանից, եթէ դու կանգնելու ես իմ կողքին…

-Դէ, կարծում եմ, այսօրուանից կանգնելը դեռ շուտ է, բայց ապագայում յոյս ունեմ ինչ-որ տեղ կանգնել քո կողքին,  Գուրգէ՛ն ջան,-պատասխանեց Վարդան Նիկիտիչը:

Երբ մենք բնակարան ստացանք, Վարդան Նիկիտիչը յաճախ էր գալիս իր Գուրգէնին  այցելութեան: Ճիշդ է, նրանք քիչ էին խօսում. առանց խօսքերի էլ շատ լաւ էին հասկանում միմեանց: Նրանք շատ ուրախ էին, որ միասին են: Էլ ի՞նչ զրոյցներ կարող էին լինել: Գուրգէնն իր նուրբ արիստոկրատական մատներով թմբկահարում էր սեղանը՝ սուլելով ինչ-որ հայկական մեղեդի, որը, կարծեմ, Կոմիտասինն էր: Այդ նոյն ժամանակ Վարդան Նիկիտիչը հանգիստ չէր նստում  տեղում. նա, հպարտ, ինչպէս մարշալ, գլուխը  բարձր  պահած, թեւերը ծոծրակին դրած, քայլում էր առանձնասենեակում, ինչպէս զբօսայգում եւ ինչ-որ բան էր մտածում, ծրագրում: Երբեմն ինչ-որ արտայայտութիւններ էին փոխանակում: Նրանք երկուսն էլ գոհ էին լինում, լաւ տրամադրութիւն էին ունենում: Վարդան Նիկիտիչը յաճախ նայում էր ձեռքի ժամացոյցին, թւում էր՝ անհանգիստ է:  Եւ յանկարծ անսպասելիօրէն ասում էր.« Դե՛, գնալուս ժամանակն է: Ես գնացի թատրոն…»:

Այդ ժամանակ արդէն ոչ մի ուժ չէր կարող նրան ետ պահել: Գուրգէնը սարսափելի բարկանում էր, որ թատրոնը խլում է իրենից «Վարդանչիկին» (ինչպէս յաճախ նրան անուանում էր) եւ ամէն կերպ անիծում էր թատրոնը.«Թո՛ղ այրուի նրա այդ թատրոնը: Չարչարում է մարդուն: Թոյլ չի տալիս նոյնիսկ հանգիստ խօսել…»: Եւ այսպէս, տարիներով նոյն բանը կրկնելով՝ հասաւ ուզածին…

Մի օր՝ վաղ առաւօտեան, զանգեց հեռախօսը, ես վերցրի լսափողը, մէկը սգաւորի ձայնով հաղորդեց ինձ, որ թատրոնը, ուր աշխատում է Վարդան Աճէմեանը, գիշերը այրուել է…

 Քանի որ շատ վաղ էր, Գուրգէնը դեռ անկողնում էր. ես սլանում եմ ննջարան եւ հրճուանքով յայտնում.«Գիտե՞ս, Գուրգէն, Վարդան Նիկիտիչի թատրոնը վերջապէս այրուել է: Հիմա քո Վարդանը ժամանակ կ’ունենայ քեզ հետ հանգիստ խօսելու, առանց շտապելու»: Ես ուզում էի ուրախացնել Գուրգէնին, բայց ստացուեց հակառակը.

-Վա՜յ, վա՜յ, վա՜յ…Ի՜նչ ես ասում: Ինչպիսի՜ դժբախտութիւն: Ափսո՜ս…Ափսո՜ս…Խե՜ղճ Վարդան…Ի՞նչ է անելու նա հիմա…Որտե՞ղ է աշխատելու…Ախր նա ոչ մի օր չի կարող ապրել առանց թատրոնի, ես նրան գիտեմ…Իսկ դու, Անտոնի՛նա, ինչո՞ւ ես ուրախացել: Ամօթ չէ՞: Մեծ դժբախտութիւն է պատահել, իսկ դու կարծես « թշնամին՝ տնից» լինես…

-Մի՞թէ դու չէիր, Գուրգէ՛ն, միշտ ուզում այդ եւ ասում էիր՝ թող այրուի նա՝ այդ թատրոնը: Ահա եւ այրուեց: Իսկ հիմա ինչո՞ւ ես դժգոհ:

-Ասենք թէ ասում էի, դու էլ հաւատո՞ւմ էիր,-ասաց նա:

Յետոյ Գուրգէնը մտածեց, մտածեց եւ ասաց.

-Իսկ գուցէ եւ լաւ է, որ այրուել է…Թատրոնի շէնքը  իրականում հին էր, բոլորովին անպէտք  եւ ընդհանրապէս չէր սազում Վարդանին…Հիմա թող հանգստանայ մարդը, մինչ նորը կը կառուցեն:

Գուրգէնը ճիշդ էր որոշել…

Նա սիրում էր պատմել ինձ տարբեր էպիզոդներ իր պատանեկութիւնից, իսկ ես լսում էի մեծ հետաքրքրութեամբ, ուստի այդ ամէնը շատ վառ կերպով պահպանուել է յիշողութեանս մէջ: Այս փոքրիկ դրուագը շատ բան կ’ասի ձեզ: Ահաւասիկ, լսէք.«Երբ ես շատ պատանի էի, մի անգամ Լենինականում մենք՝ ջահել արծիւներս, պիէս բեմադրեցինք: Նաիրին, Արմէնը  և ես համարւում էինք (ինքներս մեզ համարում էինք) լաւ արտիստներ եւ շատ ինքնավստահ էինք: Մեզ հետ կար եւս մէկը՝  աննշան մի տղայ, շատ ցածր հասակով եւ մեզնից էլ փոքր: Մենք՝ մեծերս, գտնում էինք, որ մեզ հետ նա չի կարող խաղալ եւ ընդամէնը յուշարար կարող է լինել: Եւ այդ «պաշտօնում» մենք նրան տեղաւորեցինք բեմի տակ: Ահա մենք՝ «ճանաչուած դերասաններս» խաղում ենք եւ ամէն կերպ կոտրատւում բեմի վրայ. մէկ բղաւում ենք, մէկ լալիս ենք…Մի խօսքով, անում ենք այնպէս, ինչպէս պատուիրել է դրամատուրգը…Իհարկէ, մեր խաղով մենք հիացած էինք եւ ուղղակի հպարտանում էինք, որ այդպէս լաւ է ստացւում: Բայց, աւա՜ղ, բոլորը չէին այդ կարծիքին: Յանկարծ այդ յուշարար տղան անսպասելի դուրս է թռչում բեմի տակից եւ գոռում է մեզ վրայ.«Դուք ճիշդ չէք խաղում: Մի՞թէ իսկական դերասաններն այսպէս են խաղում: Ահա թէ ինչպէ՛ս է պէտք խաղալ»: Պատկերացնո՞ւմ ես, այդ յուշարարիկը ցոյց է տալիս մեզ, թէ ինչպէս են խաղում: Իսկ մենք՝ ինքնավստահ դերասաններս, լսել անգամ չենք ուզում: Եւ առանց ինչ-որ «ծիսակարգերի» ինքս բռնում եմ նրա գանգուրներից (իսկ նա շքեղ գանգուրներ ունէր, իմ գանգուրներից ոչ պակաս, նրան նոյնիսկ «Պուշկին» էին կանչում) եւ…նորից բեմի տակ եմ գցում նրան.«Մա՛րշ տեղդ, քո գործը չէ՝ մենք ինչպէս ենք խաղում: Ո՞վ ես դու, որ մեզ սովորեցնում ես: Ինչպէ՞ս ես համարձակւում: Դու ընդամէնը թշուառ յուշարար ես»: Ուղարկեցինք մենք նրան իր տեղը եւ նորից շարունակում ենք խաղը…Բայց հինգ րոպէ անց մեր յուշարարը դարձեալ, ինչպէս գնդակ, դուրս է թռչում բեմի տակից, ռեժիսորի նման թափահարում է ձեռքերը եւ գոռում.«Դուք նորից անշնորհքութիւն էք անում: Ես ախր ձեզ ցոյց տուեցի, թէ ինչպէս պէտք է խաղալ: Իսկ դուք հազիւհազ շարժւում էք բեմի վրայ: Անտաղանդնե՛ր: Ձեր տեղը թատրոնը չէ, դուք պէտք է խոզեր արածեցնէք: Եթէ իրաւունք ունենայի, բոլորիդ կը քշէի սատանայի տատի մօտ: Տհաճ է նայել ձեր խաղը»:

 Սա արդէն չափազանց էր: Պարզապէս գերանպատկառութիւն: Նրա պահուածքը մեզ հանում է համբերութիւնից: Եւ մենք նորից (այս անգամ երեքով) բռնում ենք նրա մազերից  այնպէս, որ նա գոռում է ցաւից: «Մա՛րշ այստեղից: Թէ չէ կը ստանա՛ս: Մի՛ խանգարիր մեզ աշխատել: Ո՞վ ես դու, որ համարձակւում ես քննադատել մեզ՝ տաղանդաւորներիս: Այդ քո՛ տեղը չէ թատրոնը, ապաշնո՛րհ յուշարարիկ: Տեսէ՛ք, ռեժիսոր է դարձել, որոշել է սովորեցնել մեզ…»:

Մեր յուշարարը վիրաւորուած է լացելու աստիճան: Արդէն բեմի տակից նա բղաւում է.«Ես ձեզ ցոյց կը տամ: Կը մեծանամ, կը տեսնէք…»: Նա երկար ժամանակ սպառնում էր մեզ: Իսկ դու գիտե՞ս, Անտոնի՛նա, թէ ով էր այդ պատանին: Հնարաւոր է՝ գուշակեցիր: Նա Խորհրդային Միութեան ժողովրդական արտիստ, հայկական ակադեմիական թատրոնի գլխաւոր ռեժիսոր, պրո‎ֆեսոր Վարդան Աճէմեանն է,- հպարտութեամբ ասում է Գուրգէնը: -Ահա, տեսնո՞ւմ ես, ինչպէս մենք՝ անձիրք դերասաններս, սպաննեցինք ապագայ տաղանդաւոր ռեժիսորի ստեղծագործական նախաձեռնութիւնը: Բայց ո՞վ կարող էր իմանալ այդ ժամանակ, թէ այդ գանգրահեր գլխի մէջ այդքան շատ խելք եւ տաղանդ կայ: Իսկ մենք հիմա որքա՜ն հեռու ենք նրանից: Նա գնում է, գնում, …եւ չենք հասնի նրան: Այսօր համարձակ կարող եմ ասել, որ մեր Վարդանչիկը թատերական աշխարհի  փարոսն է եւ մեր տոհմի հպարտութիւնը: Իսկ կեանքն ապացուցեց, որ իրականում մենք ոչ թէ թատրոնում պէտք է «խաղայինք», այլ պիտի խոզեր արածեցնէինք: Օրինակ ես, ինչպէս քեզ յայտնի է, աւելի պիտանի եղայ հովիւ լինելու, քան դերասան…Ընդհանրապէս, նրանցից, ովքեր խաղում էին Լենինականում, ոչ մէկը դերասան չդարձաւ, այլ գնաց բոլորովին ուրիշ ճանապարհով…»:

Ահա Վարդան Աճէմեանի հետ կապուած այսպիսի էպիզոդ է պատմել ինձ Գուրգէնը:

Եղել է՝ նստած  է իր առանձնասենեակում, մտածում է եւ  յանկարծ գոչում է.«Ահա մի անգամ ես ու Վարդանը…»: Եւ սկսում է պատմել պատանութեան օրերից տարբեր արկածներ: Գուրգէնը շատ էր սիրում իր Վարդանչիկին եւ ձգտում էր նրան յաճախ տեսնել: «Այո՛,-ասում էր Գուրգէնը,-մեր Վարդանը հետաքրքրական բնաւորութիւն է: Թատրոնը նրա համար ամէն ինչ է: Նա պարզապէս այրումով է աշխատում, հաւանաբար այնտեղ էլ կ’այրուի-կը վերջանայ: Նրա իւրաքանչիւր րոպէն հաշւած է. յաւերժ վազվզուքի մէջ է, յաւերժ շարժման մէջ է, յաւերժ շտապում է, կարծես լարուած լինի: Կարծես ատոմային էներգիա  է նրան շարժման մէջ դնում: Անդադրում է: Հնարաւոր է՝ մեր Վարդանը այդպէս հեռուն գնաց նաեւ այն բանի շնորհիւ, որ դողում է իր ժամանակի վրայ: Դու, ախր, ինքդ գիտես, երբ որ Վարդանը գալիս է մեզ մօտ, երբեք հանգիստ չի նստում…»:

Իրականում հենց այդպէս էլ կար: Թէեւ Վարդան Նիկիտիչը միշտ շտապում էր հեռանալ, բայց նրա մուտքով մեր տունը միշտ կենդանութիւն էր ստանում: Նրա հետ շատ հետաքրքրական եւ ուրախ էր: Բայց, յամենայն դէպս, ինձ եւ Գուրգէնին շատ   տխրեցրեց  Վարդան Նիկիտիչի հետ  մի հանդիպումը:

Դա կարծեմ 1960 թուականին էր: Մոսկուայում մենք՝ երեքով՝ երկու Գուրգէնն ու ես, քայլում ենք  ժողտնտեսութեան նուաճումների ցուցահանդէսում եւ տեսնում ենք, որ մեզ դէմ յանդիման է գալիս Վարդան Աճէմեանը՝ շրջապատուած երիտասարդ  աղջիկներով, որոնք, ըստ  երեւոյթին, թատերական ինստիտուտի ուսանողուհիներ էին: Մեր սիրելի Վարդանը՝ երջանկացած, երիտասարդացած, ուրախ զրուցում էր իր ուսանողուհիների հետ, իսկ նրանցից իւրաքանչիւրը ձգտում էր աւելի մօտիկ գտնուել դասախօսին. բոլորը ծիծաղում են՝ հի՜, հի՜, հի՜, հա՜, հա՜, հա՜…Գուրգէնը շատ ուրախացաւ՝ տեսնելով Վարդանին, իսկ Վարդանը, ինչպէս ինձ թուաց, ոչ այնքան: Այս անգամ նա լաւ էր զգում առանց Գուրգէնի: Մենք ողջագուրուեցինք, փոքր-ինչ խօսեցինք, եւ Վարդան Նիկիտիչն ասաց.«Ցը, Գուրգէն, ցը: Կը տեսնուենք»: «Դէ, ցը, ուրեմն ցը»,-դժգոհ ասաց Գուրգէնը, եւ մենք գնացինք մեր ճանապարհով՝ խանդոտ հայեացքներով ուղեկցելով անսահման երջանիկ մեր Վարդանին: Իսկ Վարդան Նիկիտիչը, ինչպէս շքախմբով շրջապատուած թագաւոր, շուտով անհետացաւ բազմութեան մէջ: Տակաւին լսւում էր դեռահաս աղջիկների՝ ապագայ դերասանուհիների ծիծաղը: Գուրգէնը տխրեց: Նա բարկացած էր, որ ոչ միայն թատրոնը, այլեւ ուսանողուհիները նոյնպէս իրենից խլում են Վարդանին: Նա ծանր շնչեց եւ ասաց.«Ահա ապրում է մարդը: Ինչ ուզում է, անում է…Միայն ես եմ յիմար, միշտ ճամբորդում եմ սեփական ինքնաեռիս եւ թեյամանիս հետ…»: «Է՜հ, է՜հ,-պատասխանեցի ես նրան,-եթէ դու կարող ես յոլա գնալ  առանց քո անձնական ինքնաեռի եւ թեյամանի, ապա ճամբորդիր միայնակ, եւ ինքդ հոգայ քո առողջութեան մասին: Իսկ այդ ժամանակ ես թեկուզ կը հանգստանամ քո նվնվոցներից: Բացի դրանից, Գուրգէ՛ն, դու քեզ մի՛ համեմատիր Վարդանի հետ. առաջին հերթին  նա քեզնից երիտասարդ է, առողջ,  բացի դրանից, նա պրո‎ֆեսոր է, որը զբօսաշրջութեան է մեկնել իր ուսանողների հետ: Ի՞նչ վատ բան կայ դրանում: Ինչո՞ւ ես բարկանում: Ինչո՞ւ ես նախանձում: Չէ՞ որ դու պրո‎ֆեսոր չես»,-վերջում ընդգծեցի ես:

-Մենք լաւ գիտենք այդ պրո‎ֆեսորներին: Այս մէկին էլ գիտեմ: Հօ առաջին տարի՞ն չեմ ապրում այս աշխարհում…Է՜հ…Ապրում է իր համար մարդը, ինչ ուզում է, անում է: Դա ճիշդ է, որ մեր Վարդանը հմայիչ է: Նրա մէջ ինչ-որ դիւային ուժ կայ, որն այնպէս է գրաւում կանանց  եւ աղջիկներին: Դրա համար էլ մեծ յաջողութիւններ ունի…

-Դէ, դու էլ ուրախացիր, որ քո Վարդանը լաւ է զգում իրեն, որ բոլորը սիրում են նրան,-ասում եմ ես:

-Իսկ դու մտածում ես, որ ես այնուամենայնիւ նախանձո՞ւմ եմ նրան: Ես շատ ուրախ եմ, որ նա երջանիկ է: Նա արժանի է սիրոյ եւ յարգանքի: Հենց այնպէս ասացի, դու մի վիրաւորուիր…Հիմա ես ոչ էլ կարող եմ հասնել Վարդանին: Ա՜հ…Ա՜հ… Ո՞ւր է իմ երիտասարդութիւնը,-Գուրգէնը երկար տխրեց եւ դառնացաւ:

Ահա ինչպէս Վարդան Նիկիտիչի հետ հանդիպումը գցեց մեր տրամադրութիւնը: Դա եզակի դէպք էր, եւ, իհարկէ, նա դրանում մեղաւոր չէր: Ամէն դէպքում լաւ կը լինէր, որ այդ օրը մենք չհանդիպէինք Վարդանին՝ ուսանողուհիներով շրջապատուած, եւ Գուրգէնը չէր յիշի իր երիտասարդութիւնը եւ գլխով անցած փոթորիկները…

Այնքա՜ն շատ են  լաւ, լուսաւոր յուշերը՝ կապուած Վարդան Աճէմեանի հետ: Յիշում եմ՝  երբ մենք բնակվում էինք  «Ինտուրիստ» հիւրանոցում, յաճախ էինք իջնում ռեստորան եւ այնտեղ նստում ժամերով: Մեզ հետ էր Վարդանը, այնտեղ էր լինում նաեւ նշանաւոր Հրաչեայ Ներսիսեանը. վերջինիս մենք  գտնում էինք ծխի ամպերով ծածկուած փոքրիկ սեղանի մօտ: Տաղանդաւոր դերասանը անվերջ ծխում էր եւ խմում, խմում էր եւ ծխում: Մենք միանում էինք նրան, եւ սկսւում էր տաղանդաւորների, նշանաւորների եւ շնորհալիների իսկական խրախճանք: Նման խնջոյքների  ժամանակ, իհարկէ, ներկայ էր Լեւոն Հախվերդեանը, որը չէր ուզում հետ մնալ նշանաւոր Ներսիսեանից եւ, ինչպէս նա, խմում էր եւ ծխում, ծխում էր եւ խմում: Միայն Վարդան Նիկիտիչը չէր անցնում սահմանը, միշտ մնում էր չափերի մէջ եւ երբեք չէր հարբում: Դրա համար աւելի շատ էի յարգում նրան: Իսկ երբ արեւածագից առաջ ես ու Գուրգէնը  վերադառնում էինք մեր սենեակը, տեղի էր ունենում նման խօսակցութիւն.

-Ահա տեսնո՞ւմ ես, Գուրգէ՛ն, չնայած որ Վարդան Նիկիտիչը բոլորիցդ տաղանդաւոր է, միանգամայն կանոնաւոր մարդ է եւ երբեք չի կորցնում մարդկային արժանապատւութիւնը: Օրինա՛կ վերցրէք նրանից: Ասա՛ ինձ, մի՞թէ չի կարելի լինել տաղանդաւոր եւ  կանոնաւոր,-հարցնում էի ես Գուրգէնին:

-Դա հնարաւոր է, բայց հազուադէպ: Մեր Վարդանը բացառութիւն է: Ինչ ճիշդ է, ճիշդ է՝ նա երբեք չի կորցնում չափը եւ շատ զուսպ է: Իսկ առհասարակ բոլոր տաղանդաւոր մարդիկ տարօրինակութիւններ ունեն: Նրանք չեն ենթարկւում կեանքի օրէնքներին, ուստի եւ աննորմալ են թւում: Բայց Վարդանի մասին նոյնը չես կարող ասել,-ասում էր Գուրգէնը:

Չգիտեմ, թէ ինչ նպատակով կազմուել էր «յանձնախումբ», որի նախագահը մեր Վարդան Աճէմեանն էր: Սակայն քանի որ ինձ թւում էր, թէ այդ  չար միտքը յղացել է անհանգիստ եւ շարժուն Լեւոն Հախվերդեանը, դրանից բխող  բոլոր վնասների եւ տհաճութիւնների համար ես նրան էի մեղադրում: Ես նոյնիսկ համոզուած էի, որ նա է տապալում մեր նշանաւորներին եւ կանգնած է նրանց ճանապարհին: Նրանք իրականում գտնւում էին Լեւոնի ազդեցութեան տակ՝ չնայած, որ նա շատ երիտասարդ էր բոլորից: Իմ կարծիքով, այդ  կասկածելի «ժիւրին» նպատակ ունէր մեր ամուսիններին «կտրել» տնից, որպէսզի, մեզնից ազատուելով, կարողանային ժամերով ազատ նստել ռեստորանում եւ անվերջ խօսել, վիճել թատրոնի, մշակոյթի, գրականութեան եւ, աստուած գիտի, է ՛լ ինչերի մասին…

Իսկ Լեւոն Հախվերդեանը ինձ թւում էր կատարեալ անարխիստ: Իհարկէ, ես ամէն կերպ բողոքում էի այդ ժիւրիի դէմ: Բայց, աւա՜ղ, ինձ ոչ ոք չէր լսում: Միայն  այն ժամանակ իմ խօսքերը ուժ ստացան, երբ Գուրգէնը հիւանդացաւ «ժիւրիի» մի հաւաքից յետոյ և երկար ժամանակ չէր կարողանում ներկայ լինել այնտեղ: Ահա այդ ժամանակ ես «դուրս թափեցի»  իմ ողջ վիրաւորանքը եւ մաղձը բոլոր դժբախտութիւններիս կազմակերպիչ Լեւոն Հախվերդեանի վրայ: «Ասացէք, մի՞թէ  նա ձեր ընկերն է: Մանկիկ է, բայց բռնած քթներիցդ՝ ղեկավարում է ձեզ՝ ծանրակշիռներիդ, վաստակաւորներիդ: Չի՞ կարելի ուղղակի ազատուել նրանից, պարզապէս պրծնել, եւ այդ ժամանակ բոլորիդ համար էլ լաւ կըլինի: Ախր նա խոլերիկ է, այնքան շատ էներգիա ունի եւ մտայղանում է այդպիսի սատանայական «ժիւրիներ»: Մի՞թէ դուք կարող էք ոտք մեկնել նրա հետ: Նա հիմա վազվզում է իր համար, իսկ դու, Գուրգէ՛ն, հիւանդ ես: Քո Լեւոնը չի գալիս քեզ խնամելու: Թող սա դաս լինի քեզ…»: Ի պատասխան իմ զայրոյթին՝ Գուրգէնը հնազանդօրէն լռեց եւ անկողնում պառկած՝ տնքաց, իսկ Վարդան Նիկիտիչը, որ «զբօսնում էր» ննջարանում, ծիծաղեց եւ ասաց՝ հանգստացնելով ինձ.«Ոչինչ, Անտոնի՛նա: Ոչ մի սարսափելի բան չկայ: Ամէն ինչ լաւ կը լինի: Իսկ ազատուել Լեւոնից ինչպէ՞ս կարելի է: Ախր նա իմ աջ թեւն է: Ի՞նչ կ’անէի ես առանց նրա: Նա շատ հետաքրքրական մարդ է: Պարզապէս կրակ: Կարծես ողջ Հայաստանի կրակը տեղ է գտել նրա մէջ: Անհրաժեշտ է, որ  մենք՝ ստեղծագործողներս, շփուենք նման հրաբորբոք  մարդկանց հետ: Միայն մի՛ յուզուիր, Անտոնի՛նա, ոչ մի սարսափելի բան չկայ: Հենց որ Գուրգէնը ապաքինուի, մենք նորից կը գումարենք «ժիւրիի» նիստերը»: Ահա այսպէս հանգստացրեց ինձ Վարդան Նիկիտիչը:

Որքան տարբեր էպիզոդներ կան՝ կապուած Վարդան Աճէմեանի հետ: Ես շատ լաւ գիտէի, թէ նա որքան է սիրում իր տանջուած եւ հիւանդ եղբօրը, եւ երբ Գուրգէնը պառկած էր հիւանդանոցում, նա գրեթէ ամէն օր այցելում էր նրան: Նա միակ մարդն էր, որ երբեք չէր թողնի Գուրգէնին փորձանքի մէջ: Իսկ ամռանը, երբ մենք գնացինք Լիտուա, Վարդանը նամակներ էր գրում: Ուզում եմ մէջբերել նրա մի նամակը՝ գրուած Գուրգէն Մահարիի  մահից մէկ տարի առաջ.

Իմ հարազատ Գուրգէն,

ստացայ քո նամակը, որին շատ վաղուց էի սպասում: Դու այնքան ուշ ես գրել, որ նոյնիսկ գրիչդ չի կարող ինչ-որ արդարացում գտնել: Ուրախ եմ, որ  դու կաս: Որ դու կատակում ես, որ դու ապրում ես, եւ…որ դու քեզ նման ես: Մենք՝ բոլոր Աճէմեաններս, ողջ-առողջ ենք: Փառք Աստուծոյ: Եւ առաւել մեզ ոչինչ պէտք չէ:

Այլեւս չկայ Փափազը: Հաւաքւում ենք` նշելու նրա 80-ամեայ յոբելեանը:

Փափազը մեծ դերասան էր, գնալով աւելի մեծ էր դառնում: Մեծերը մահից յետոյ աւելի մեծ են դառնում: Ինչեւիցէ: Ես, ինչպէս միշտ, շատ ծանրաբեռնուած եմ: Այդ անիծուած գլխաւորռեժիսորութիւնը կարծես բաւական չէր, հիմա էլ՝ Լենինականի  թատրոնը…

Արդէն լոյս է տեսել իմ «Ժպիտ. մտերմական շարժեր» գրքոյկը. դու նոյնպէս կաս այնտեղ: Չգիտեմ՝ որտեղ ենք անցկացնելու ամառը, բայց միշտ կը գրեմ քեզ, միայն յայտնիր հասցէդ: Ես գիտեմ, որ դու չես կարողանում հանգիստ նստել տեղդ եւ ամբողջ ժամանակ  աշխատում ես: Գրիր՝ հիմա ինչի վրայ ես աշխատում:

Ողջոյններ բոլորից:

Սրտագին ողջոյն Անտոնինային:

Քո Վարդան

Երեւան,  2.06. 1968թ.

Անցան, սուրացին տարիները: Աւարտուեցին ոսկէ օրերը: Վաղուց արդէն չկայ Գուրգէնը, եւ «ժիւրիի» կազմը ցանուցիր եղաւ: Եւ Վարդան Նիկիտիչը շատ է փոխուել, կարծես ծերացել է: Իսկ նրա «համհարզը»՝ այն անհանգիստ երիտասարդը, բոլոր «չար դիտաւորութիւնների» կազմակերպիչը, այժմ դարձել է ծանրակշիռ դոկտոր, արուեստի երեւելի գործիչ: Ես այլեւս չեմ համարձակւում նրան անուանել «մանկիկ» եւ վաղուցուանից արդէն չեմ բարկանում նրա վրայ իր արարքների համար, այլ յարգանք եմ տածում եւ երախտագիտութեան զգացում ունեմ, քանի որ նա ուղեկիցն էր մեր նշանաւոր Աճէմեանների, նրանց հետ էր երեւանյան զառիվեր ճանապարհներին: Սակայն այդ ժամանակներից յետոյ շատ բան է փոխուել Երեւանում, ինչպէս եւ ողջ աշխարհում:

Գուրգէն Մահարիի  մահից յետոյ մեր սիրելի Վարդան Նիկիտիչը չմոռացաւ իր եղբօր տունը. յաճախ էր գալիս մեզ մօտ:

Երբ Վարդան Նիկիտիչը մտնում էր առանձնասենեակ, ցաւով նայում էր այն բազմոցին, որտեղ միշտ նստում էր իր սիրելի Գուրգէնը՝ անհամբեր սպասելով իր գալուն: «Այո, ես հիմա մենակ եմ  մնացել, որբ…»,- անկեղծ ցաւով ասում էր Վարդան Նիկիտիչը: Նա մեծ սիրով եւ տխրութեամբ դիտում էր բոլոր անկիւնները՝ կարծես ստուգելով՝ արդյոք ամէն ինչ տեղում է, յետոյ ասում էր.«Անտոնինա՛, ապրե՛ս, բրավօ՛»: Նա նայում էր պատերին փակցուած լուսանկարներին, առաւել ուշադրութեամբ՝ իր ու Գուրգէնի նկարին: Մեծ հետաքրքրութեամբ դիտում էր Վանի նկարը, մօտենում էր, մօտենում եւ չէր կարողանում կտրուել: Ինչպէս Գուրգէնը, նա նոյնպէս շատ էր սիրում իր հարազատ քաղաքը եւ կարօտում էր: Երբեմն, նայելով գրասեղանին, ծանր հառաչում էր եւ ասում.« Այո-ո-ո…»: Ապա անսպասելի նայում էր ժամացոյցին, ինչպէս անցեալում եւ ասում.«Դէ, Անտոնի՛նա, ամո՛ւր եղիր: Մի՛ վհատուիր: Ես կ’այցելեմ քեզ…Հիմա գնալուս ժամանակն է: Ես գնացի թատրոն»: Ես հասկանում էի, որ այդ պահին ոչ մի ուժ, ոչ մի որոտ, ոչ մի կայծակ, անգամ երկրաշարժը  չեն կարող հետ պահել նրան: Որովհետեւ Վարդան Նիկիտիչը շտապում է թատրոն…

Տխրութեամբ ճանապարհում եմ անսահմանօրէն ինձ համար թանկ այդ հիւրին, իսկ յետոյ ինքս ինձ մտածում.«Միայն թէ թատրոնը չայրուի…Ափսոս է…Նոր է եւ գեղեցիկ: Բայց թող երկա՜ր-երկա՜ր ապրի մեր Վարդան Աճէմեանը՝ Աճէմեանների փառաւոր տոհմի հպարտութիւնը»:

1977 թուական: Յունուարի 16-ին Վարդան Նիկիտիչը զանգահարեց ինձ.«Ալլօ՜…Անտոնի՛նա… Ինչպէ՞ս ես ապրում: Ի՞նչ ես անում: Ինչո՞վ ես զբաղուած: Էլի գրո՞ւմ ես ինչ-որ բան: Ինչո՞ւ չես գալիս մեզ մօտ: Ինչո՞ւ չես զանգում: Իսկ ինչո՞ւ քեզ չտեսնել թատրոնում: Արի՛: Անպայման արի: Մեզ մօտ հիմա նոր ‎ֆրանսիական պիէս է բեմադրւում: Շատ հետաքրքրական է: Ռեժիսորը ուրիշն է, իսկ ես միայն բեմադրութեան ղեկավարն եմ: Զանգիր ինձ եւ արի, ես ամէն ինչ կը կազմակերպեմ…Ինչո՞ւ ես տանը մենակ նստում միանձնուհու  կամ ճգնակեացի նման: Շուտով ինքս քեզ կ’այցելեմ: Ես հիմա շատ զբաղուած եմ, սարսափելի յոգնում եմ, բայց մէկ շաբաթից ազատ կը լինեմ բոլոր գործերից եւ կը գամ…»:

-Օօօօօ՜, Վարդա՛ն Նիկիտիչ: Ի՜նչ լաւ է, որ զանգել էք, որ ես լսում եմ Ձեր ձայնը,-ուրախ կչկչում եմ ես լսափողի մէջ: -Դուք գիտէ՞ք, Վարդա՛ն Նիկիտիչ, ոչ վաղուց ես ձեզ տեսայ հեռուստատեսութեամբ: Դուք շատ թարմ էիք երեւում, շատ առոյգ եւ կայտառութեամբ ինչ-որ բան էիք պատմում…Ես ուրախ եմ, այնքա՜ն ուրախ եմ, որ Դուք, Վարդա՛ն Նիկիտիչ, լաւ էք զգում եւ աշխատում էք բոլոր ճակատներում… Խոստովանում եմ, հիանում էի Ձեզնով. դուք այնքան էք նմանուել Գուրգէնին, այնպէ՜ս յիշեցրիք նրան…Որքա՜ն ուրախ եմ, որ Դուք կաք  եւ այդքան շատ  էներգիա ունէք…:

-Շնորհակալութիւն: Շնորհակալութիւն: Դու, Անտոնինա՛, միշտ կարողանում ես ասել ինչ-որ հաճելի, լաւ խօսքեր…Ճիշդ է, ես շատ եմ աշխատում, բայց դրանից՝ ի՞նչ…Ի՞նչ, որ ելոյթ եմ ունենում, որ աշխատում եմ անիծուածի պէս, ի՞նչ այդ ամէնից…Իսկ ինչպէ՞ս է մեր Վանուշը: Վաղուց է՝ չեմ տեսել նրան: Գալի՞ս է քեզ մօտ,-հարցնում է:

-Այո, գալիս է, բայց շատ հազուադէպ…Նա, ինչպէս եւ Դուք, Վարդա՛ն Նիկիտիչ, շատ զբաղուած է, աշխատում է, ամբողջովին տրուել է գիտութեանը…

-Այոոոոո, այնուամենայնիւ, մենք աշխատել սիրում ենք…Բայց ախր ի՞նչ կայ դրա մէջ…Լաւ, մէկ շաբաթից անպայման կը գամ, եւ այդ ժամանակ ամէն ինչի մասին կը խօսենք: Կը զանգեմ եւ կը գամ: Ցտեսութիւն, Անտոնի՛նա, ցտեսութիւն:

-Ցտեսութիւն, Վարդա՛ն Նիկիտիչ: Հաղորդեցէք ողջոյններս տիկին Արուսին: Ես կը սպասեմ ձեզ:

-Ցտեսութիւն, Անտոնի՛նա, ցտեսութիւն…

Նա յուզուած էր, ինչպէս երբեք, եւ նրա ձայնը դողում էր: Դրանք վերջին բառերն էին, որ ես լսեցի մեր հարազատ  Վարդան Աճէմեանից:

Իսկ ուղիղ մէկ շաբաթ անց իրօք նա ազատուեց իր բոլոր գործերից, բայց գալ…արդէն չէր կարող: Վարդան Նիկիտիչը չեկաւ մեզ մօտ եւ այլեւս չի գայ…

Յունուարի 24-ին Ալիսա  Խանջեանը զանգահարեց ինձ եւ սգաւորի ձայնով ինձ հաղորդեց, որ այլեւս չկայ մեր սիրելի Վարդանը…Պատահել էր այն սարսափելին, որից  մենք  բոլորս այդպէս  վախենում էինք:

Անմիջապէս ծածկուեց երեւանեան արեւը, եւ սեւ ամպեր կախուեցին հորիզոնում, որովհետեւ հանգաւ եւս մէկ աստղ, մէկը ամենապայծառներից:

Իսկ ինձ համար կեանքից հեռացաւ միակ եւ վերջին հարազատ  մարդը Երեւանում, բազմակողմանի տաղանդը, վառ անհատականութիւնը, թատերական արուեստի    ականաւոր վարպետը, եւ ես հպարտանում եմ, որ պատիվ եմ ունեցել ճանաչելու նրան:

Երբ ես մտայ ինձ համար անսահմանօրէն հարազատ տունը, այժմ արդէն այրի տիկին Արուսի մօտ, որպէսզի նրան յայտնեմ իմ խորին  ցաւակցութիւնը, նա պատմեց ինձ Վարդան Նիկիտիչի վերջին օրերի տագնապների, նրա ապրումների մասին, եւ ես ցաւով յիշեցի Գուրգէնի խօսքերը.«Ախր Վարդանը նոյնիսկ մէկ օր չի կարող ապրել առանց թատրոնի: Ես գիտեմ նրան…»: Որքա՜ն ցաւալի է եւ վիրաւորական, որ որոշ մարդիկ չգիտէին այդ մասին եւ չէին ուզում հասկանալ…

Հիմա միակ սփոփանքն այն է, որ նրա գործերը չեն մոռացուի, այլ կ’ապրեն արուեստը գնահատողների սրտերում, եւ Վարդան Աճէմեանի փառաւոր անունը յաւերժ կը մնայ այն թատրոնի պատմութեան առաջին էջերում, որին նուիրել էր իր ողջ կեանքը: Որովհետեւ, ինչպէս գրել է մեր սիրելի Վարդանը իր նամակներից մէկում՝ բոլոր մեծերը մահից յետոյ դառնում են աւելի մեծ:

24 Մարտի, 1977թ.

Երեւան

 

 

Գուրգէն-խանը եւ Վահագն ջանը

Հենց որ իջնում է մութը, եւ մենք անջատում ենք լոյսերը, յանկարծ ինչ-որ մէկը բախում է մեր դուռը: Գուրգէն-խանը շտապում է բացել, եւ  տեղի է ունենում ուրախ հանդիպում.«Օ՜, Վահագն ջան, մտի՛ր, մտի՛ր…» (իհարկէ, այս ամէնը հայերէնով): «Գուրգէ՛ն-խան, ինչպէ՞ս ես ապրում»: Հիմա մեր առանձնասենեակում միայն լսւում է՝ Գուրգէն-խան, Վահագն ջան:

Այո, նրանք հասկանում էին իրար, սիրում, եւ նրանց ընկերութիւնը շարունակւում էր: Ես գիտեմ, որ Վահագն Դաւթեանը երբեք չի վնասել Գուրգէն Մահարիին: Երբ սկսուեց «Այրուող այգեստաններ» գրքի ջախջախումը, Վահագնը չմիացաւ «հայրենասէրներին»: Յաճախ նա գալիս էր մեր տուն եւ արտայայտում իր ցաւակցութիւնը, թարմացնում էր Գուրգէնին.«Քո գիրքը, Գուրգէ՛ն-խան, անմահ է, տաղանդով է գրուած, կարելի է ասել՝ հանճարեղ ստեղծագործութիւն է, դրա համար էլ այդպիսի փոթորիկ է բարձրացել: Հասկացի՛ր, դա միայն նախանձից է…Փոթորիկը կ’անցնի, իսկ գիրքը կ’ապրի…»:

Այս իմաստուն բառերը ջերմացնում էին վիրաւորուած, նուաստացած գրողի հոգին:

Այս երկու բանաստեղծները այնպէս էին հոգեպէս կապուած, որ չէին կարողանում ապրել առանց մէկը միւսի: Օրինակ՝ վաղ առաւօտեան Գուրգէն-խանը զանգահարում էր.«Վահա՛գն ջան, երեկոյեան արի: Խմենք դառնութիւնից…»:

Դաւթեանը յաճախ գալիս էր Վարդուշի հետ: Նա միակն էր, որ մեր տուն էր գալիս իր տիկնոջ հետ: Ես շատ էի սիրում նրան: Սիրելի՛, բարի՛ իմ Վարդուշ: Այնքա՜ն շատ բան ես արել տաղանդաւոր բանաստեղծի համար: Դու պահպանում էիր նրա առողջութիւնը, որ նա ապրի, արարի: Շատ բան էիր ներում նրան, որովհետեւ սիրում էիր: Եղար նշանաւոր բանաստեղծի, գրականութեան վաստակաւոր գործչի   նուիրուած, արժանի ուղեկցուհին:

Բացի Դաւթեանից ուրիշ շատերն էլ էին լինում մեր տանը: Նրանք՝ երիտասարդ գրողներ, բանաստեղծներ, յաճախ էին այցելում Գուրգէն-խանին: Գուրգէնը նրանց կոչում էր «իմ երեխաները»՝ Հրաչիկ Յովհաննիսեան, Համօ Սահեան, Հրանտ Մաթեւոսեան, Նորայր Ադալեան, Ռազմիկ Դաւոյեան եւ, իհարկէ, Վահագն Դաւթեան: Նրանք սիրում էին խմել ընկնելու աստիճան, վիճում էին տաք-տաք, եւ ինձ նոյնիսկ թւում էր, թէ հիմա, ուր որ է, կը սկսեն ծեծել իրար: Բայց դա երբեք տեղի չէր ունենում: Ինձ՝ նման հասարակութեան մէջ նորեկին, գրականութիւն ստեղծողների այս վարքը տարօրինակ էր թւում, եւ ես նրանց անուանում էի «աննորմալ եւ անխելամիտ»:

Մի անգամ ես Գուրգէն-խանի հետ քննարկեցի այդ հարցը: Ահա ինչ ասաց նա ինձ.«Մենք ուրիշների նման չենք: Մենք ապրում ենք հէքեաթային աշխարհում, մենք ազատ ենք, չենք ճանաչում ոչ մի նորմ: Մենք բոհէմ ենք: Սաւառնում ենք երկնքում եւ շատ հազուադէպ ենք իջնում մեղաւոր երկիր: Իսկ դուք միշտ երկրում էք, ուստիեւ մեզ՝ ստեղծագործողներիս, չէք հասկանում»:

Մի անգամ ես Գուրգէնին հարցրի.«Իսկ երբ են «քո երեխաները» ստեղծագործում, եթէ ամբողջ օրը հարբած են»: «Մենք հասցնում ենք ամէն ինչ՝ ե՛ւ խմել, ե՛ւ ստեղծագործել: Յիշի՛ր, Անտոնի՛նա, իմ խօսքերը՝ բոլոր նրանք, ովքեր այսօր թւում են «աննորմալ եւ անխելամիտ», իրենցից յետոյ երկրում մեծ հետք են թողնելու: Նրանք հայ գրականութեան արծիւներն են՝ Հայաստանի հպարտութիւնը»:

Եւ, իրոք,Գուրգէն-խանի «երեխաները», նրանց ստեղծագործութիւններն ապրում են մարդկանց սրտերում եւ յաւերժ կ’ապրեն:

1969թ.-ի Յուլիսի 16-ին Գուրգէն Մահարիի տանջուած սիրտը դադարեց բաբախել: Նա մահացաւ Լիտուայում՝ Պալանգայում, եւ կառավարական յանձնաժողովը եկաւ, որպէսզի նրա դին տեղափոխի հայրենիք: Պատուիրակների թւում էր նաեւ Վահագն Դաւթեանը: Մորմոք, անմխիթար մորմոք…

Մեր սիրելի Գուրգէնի յուղարկաւորութիւնից որոշ ժամանակ անց ինձ զանգահարեց Վահագնը.«Անտոնի՛նա, ուզում եմ այցելել Գուրգէն-խանին: Գնա՛նք»: Եւ մենք գնացինք գերեզմանատուն: Կանգնեցինք շիրմի առջեւ, լացեցինք, դառնացանք: Վահագնը շատ յուզուած էր: Երբ հեռացանք գերեզմանատնից, ահա թէ ինչ ասաց.«Հասկանո՞ւմ ես, Անտոնի՛նա, հիմա ինձ համար ամէն ինչ դատարկ է այս աշխարհում: Այո՛, Գուրգէն-խանը շատ վառ, պայծառ անհատականութիւն էր, եւ նրա հետ շփուելը միշտ էլ հաճելի էր ու հետաքրքիր: Ինձ համար նա ուսուցիչ էր, ընկեր, եւ ես լացելու աստիճան ցաւ եմ զգում, որ այլեւս չեմ տեսնելու իմ սիրելի Գուրգէն-խանին: Սակայն ժամանակ կ’անցնի, ես էլ չեմ լինի, ուրիշները կը դառնանան դրա  համար…Ի՜նչ դաժան է կեանքը: Իսկ ինչպէ՞ս  ապրել առանց օղու: Դա մեր միակ մխիթարութիւնն է, իսկ դու միշտ կշտամբում էիր մեզ դրա համար»: «Այլեւս չեմ  նախատի: Ում համար որ պայքարում էի, այլեւս չկայ: Իսկ դուք խմէք, ինչքան ուզում էք: Ինձ համար միեւնոյն է»: «Եւ կը խմենք մինչեւ վերջ»,-ահա նման մտքի յանգեց Վահագն ջանը:

Անցան տարիներ, եւ Գուրգէն-խանի սիրելի «երեխաները» այլեւս չէին գալիս մեր տուն: Մոռացան մեր տան հասցէն: Իսկ ինչո՞ւ գալ, եթէ այստեղ անելիք չկայ: Սեղանը դատարկ է, չկան շշերը՝ ո՛չ օղու, ո՛չ կոնեակի…Ամենասարսափելին այն էր, որ Գուրգէն-խանը չկայ այստեղ, իսկ նա միշտ սպասում էր նրանց սիրով.« Եւ թախծոտ է, եւ տխուր է, եւ չկայ մէկը, որին ձեռքդ պարզես…»:

Մի անգամ, երբ ես գրեթէ մեռնում էի անձկութիւնից, անսպասելի հնչեց հեռախօսազանգ.«Ալլօ՜, Անտոնի՛նա, Վահագն Դաւթեանն է: Դեռ յիշո՞ւմ ես ինձ»:«Դա ի՞նչ հարց է, իհարկէ  յիշում եմ»: «Հիմա ես Գրողների միութեան նախագահն եմ: Արի՛: Անպայման արի՛: Ես ուզում եմ օգնել քեզ: Իսկ ընդհանրապէս ինչպէ՞ս ես ապրում: Արի՛, կը խօսենք բոլոր հարցերի շուրջ…»: Ես գնացի: Վահագն Դաւթեանը, պարզուեց, չէր մոռացել Գուրգէն Մահարիի ընտանիքին: Այդ հանդիպումից յետոյ միշտ զգում էի մեր սիրելի Վահագնի եղբայրական հոգատար ներկայութիւնը: 1993թ.-ին Գրողների միութեան նախագահ Վահագն Դաւթեանը միջոցառում կազմակերպեց Գուրգէն Մահարիի  90-ամեայ յոբելեանի առթիւ: Մենք նստել էինք կողք կողքի նախագահութիւնում: Քննադատները եւ գրողները շատ խօսեցին «Այրուող այգեստաններ» գրքի մասին: Գովաբանեցին մինչեւ երկինք: Վահագնն ինձ ասաց.«Յիշո՞ւմ ես, Անտոնի՛նա, ես ախր ասում էի Գուրգէնին այն ժամանակ, որ փոթորիկը կ’անցնի, իսկ գիրքը կ’ապրի: Աւա՜ղ, հեղինակը չի լսում գովեստի խօսքերը»: Ես յիշեցի իմաստուն խօսքերը.«Փառքը՝ մեռածներին, փողերը՝ զառամեալներին, իսկ սէրը յաճախ լինում է ուշացած…»: «Ի՜նչ ճիշդ է ասուած»,-շշուկով ասաց Վահագնը եւ խորհրդածութիւնների մէջ ընկաւ:

Բանաստեղծութիւնները կարդում էր երիտասարդ  գեղեցիկ մի աղջիկ՝ Սիլվա Իւզբաշեանը: Շատ  դրուատանքի խօսքեր էի լսել նրա մասին, տեսել էի հեռուստացոյցով, բայց այսքան մօտիկից՝ երբեք:

Ես ու Վահագնը հիանում էինք նրա սլացիկ ոտքերով, հրաշալի կազմուածքով եւ լսում էինք բանաստեղծութիւնները, որոնք նա ասմունքում էր մեծ արուեստով: Դրանք Գուրգէն Մահարիի եւ Վահագն Դաւթեանի՝ Գուրգէն  Մահարիին ձօնուած բանաստեղծութիւններն էին:

Այդ անդրերկրային փերին շատ հետաքրքրեց ինձ,  եւ սկսեցի հարցեր տալ.«Ամուսնացա՞ծ է: Ո՞վ է ամուսինը: Երեխաներ ունի՞»: Վահագնը միայն ժպտում էր.«Սիլվան տաղանդաւոր է, խելացի եւ գեղեցիկ, նրա ինչի՞ն է պէտք այդ խաչը»: Ես նոյնպէս համաձայնեցի, որ նման խաչ պէտք չէ Սիլվա Իւզբաշեանին:

Յոբելեանական երեկոն անցաւ հրաշալի:

Իսկ որոշ ժամանակ անց Վահագն Դաւթեանը հեռացաւ մեզնից, գնաց այնտեղ, ուր իր սիրելի ընկեր Գուրգէն-խանն էր:

Հետաքրքիր է, ինչպէ՞ս են այնտեղ՝ օղի՞ են խմում, վիճո՞ւմ են, թերթե՞ր են կարդում: Իր կեանքի վերջին օրերին Գուրգէնը շատ էր վշտանում.«Ինչպէ՞ս եմ այն աշխարհում ապրելու առանց թերթ կարդալու»: Նա ուզում էր իմանալ ամէնը, ինչ կատարւում է մեր աշխարհում: Բայց, այնուամենայնիւ, շատ լաւ կը լինէր, որ չկարդային մեր թերթերը, թէ չէ դարձեալ կը մահանային՝ իմանալով՝ ինչ է կատարւում մեր խելագար, դաժան աշխարհում:

Թող պայծառ լինի ձեր յիշատակը, ի՛մ սիրելիներ:

Տունը դատարկ է առանց ձեզ:

25 Նոյեմբերի, 2003թ,

Երեւան

 

 

Գուրգէն Մահարին եւ Հրանտ Մաթեւոսեանը

 

Մի անգամ Գուրգէնը յայտնեց, որ մեզ մօտ է գալու մի երիտասարդ արձակագիր.«Վաղուց էր նա ուզում ծանօթանալ ինձ հետ, բայց չէր համարձակւում: Եւ ահա այսօր երեկոյեան նա կը գայ: Գնի՛ր օղի, կոնեակ եւ այն ամէնը, ինչ անհրաժեշտ է հիւրերի համար»:

Զանգ: Ես ինքս բացեցի դուռը: Մտաւ մի երիտասարդ՝ բարձրահասակ, շատ նիհար, շատ գունատ: Մտածեցի՝ երեւում է՝ նոր է ազատուել բանտից: Ներկայացաւ.«Հրանտ Մաթեւոսեանն եմ»: Ապա ամօթխածօրէն հարցրեց.«Իսկ Գուրգէն-խանը  տա՞նն է»: Իսկ Գուրգէն-խանն անմիջապէս .«Օ՜, Հրա՛նտ ջան: Նե՛րս մտիր: Նե՛րս մտիր: Ես քեզ եմ սպասում»: Դա մեր առաջին ծանօթութիւնն էր:

Նրանք սկսեցին զրուցել: Հրանտը քիչ էր խօսում: Պարզուեց, որ Կենտկոմը խոչընդոտում է այս երիտասարդ գրողին.«Երէկ նրանք կանչեցին ինձ եւ սկսեցին վերադաստիարակել՝ դու գրում ես ոչ այնպէս, ինչպէս պէտք է, եւ ոչ այն, ինչ պէտք է: Այսպէս գործն առաջ չի գնայ: Դու ճիշդ ճանապարհի վրայ չես: Պէտք է վերակառուցուես, երիտասա՛րդ…Ահա այս ոգով անցաւ մեր զրոյցը»,-դժգոհեց Մաթեւոսեանը: «Դա շա՜տ լաւ է, Հրա՛նտ ջան…Ուրեմն դու արժէք ունես, որ նրանք քեզ ուշադրութիւն են դարձրել: Դա քո օգտին է: Մի՛ տխրիր: Յոյս ունեմ, որ քո մուսան ոչ ոքի չես տայ: Ես գիտեմ՝ դու իսկական ստեղծագործող ես: Քո գիրքը ես կարդացել եմ: Հրաշալի է գրուած: Ապրե՛ս: Իրականում դու մեծ տաղանդ ես եւ ապագայում կը լինես հայ գրականութեան համար առաջին արձակագիրը»: Ահա այսպէս գնահատեց Գուրգէն Մահարին Հրանտ Մաթեւոսեանին: «Գուրգէ՛ն-խան, բայց ինչպէ՞ս ապրել, ինչպէ՞ս աշխատել նման մթնոլորտում: Նոյնիսկ վախենում եմ գրել: Դրա համար էլ սկսել եմ խմել, եւ օղին դարձել է իմ միակ սփոփանքը»,-խոստովանեց Հրանտը: Գուրգէնը լցրեց փոքրիկ գաւաթը, նա խմեց, յետոյ՝ էլի ու էլի: Հրանտը զուարթացաւ, սկսեց աւելի շատ խօսել: Իսկ ես հետեւում էի այդ ամէնին միայն նրա համար, որ Գուրգէնը չխմի: Որովհետեւ եթէ սկսեց, այլեւս նրան չես կանգնեցնի: Օղու պատճառով հնարաւոր է եւ հիւանդանոց ընկնի…

«Դու մի՛ զարմացիր, Անտոնի՛նա, մեր լաւ կեանքից չի, որ խմում ենք: Մենք այնքան բարդ խնդիրներ ունենք, որոնցից առանց «կէս լիտրի» հնարաւոր չէ գլուխ հանել…»,-բացատրեց ինձ Գուրգէնը: «Հասկանո՞ւմ ես, Հրա՛նտ ջան, մեզ մօտ գալիս են շատերը, բայց նրանք նման չեն քեզ: Նրանք կարողացան իրենց տեղը գտնել, այն չեն, ինչ ես ու դու ենք: Բոլոր ճանապարհները բաց են նրանց համար: Նրանց պարգեւատրում են, նրանց գրքերը տպագրւում են, նրանք յաճախ լինում են արտասահմանում: Մի խօսքով, նրանց կեանքը լաւ է: Բայց այդ ճանապարհով դու չես գնայ, եւ այդ պատճառով ինձ համար թանկ ես: Արտասահման քեզ չեն թողնի: Ինձ էլ երբէք չեն թողել: Ոչ վաղուց Ամերիկայից վանեցիների համայնքը ինձ հրաւէր էր ուղարկել: Բայց այն ինձ նոյնիսկ ցոյց չէին տուել: Որովհետեւ ես իրենց մարդը չեմ: Դու նոյնպէս ինձ նման  ես»:

 Հրանտի հետ Գուրգէնը շատ անկեղծ էր խօսում եւ ուրախ էր, որ գտնուել է այդպիսի մարդ: Ախր ամէն մէկի առաջ հոգիդ չես կարող բացել:

Հետագայում Մաթեւոսեանը յաճախ էր մեզ մօտ լինում, բայց Գուրգէնը նրա հետ հանդիպումներ էր «նշանակում» ցերեկը: Որովհետեւ իր «տղաները» երեկոյեան էին գալիս: Հրանտը նոյնպէս մնում էր նրանց հետ: Եւ բոլորով միասին խրախճանքներ էին անում: Երբեմն նա գալիս էր իր ընկեր Ռազմիկ Դաւոյեանի հետ: Մէկը արձակագիր էր, միւսը՝ բանաստեղծ: «Բայց նրանք շատ տարբեր են»,-նկատում էր  Գուրգէնը: Հրանտին նա սիրում էր որպէս ազնիւ մարդու, տաղանդաւոր գրողի, որը երբեք  չի դաւաճանի: Եւ յաճախ էր ինձ պատմում նրա մասին: «Գիտե՞ս, Անտոնի՛նա, մեր Հրանտ  Մաթեւոսեանը բնութեան զաւակ է: Նա մեր հողի պտուղն է: Որքա՜ն հիւթեղ եւ գեղեցիկ է նա նկարագրում իր հայրենի գիւղը, նրա բնութիւնը, մարդկանց կենցաղը, հողը: Որովհետեւ այդ հողի ամէն մի փոշեհատիկի մէջ նա կայ: Այո՛, հայ գիւղը տուել է մեծ մարդիկ, գրողներ, բանաստեղծներ, խոշոր մտածողներ եւ հերոսներ: Ով կապուած է բնութեանը, նրան էլ բնութիւնը տալիս է իր իմաստութիւնը, եւ այդպիսի մարդը զգում է հողի շնչառութիւնը»,-այսպէս էր ասում Գուրգէն-խանը:

Պարոյր Սեւակը նոյնպէս գալիս էր մեզ մօտ: Մի  ժամանակ նա եւ Գուրգէնը լաւ ընկերներ էին: Նա մեզ համար մեղր էր բերում գիւղից: Մեր «բոհէմի» հետ Սեւակը ոչ մի ընդհանուր բան չունէր: Գալիս էր ցերեկը, երբ դեռեւս ոչ ոք չկար, երբեք  չէր նստում, անվերջ քայլում էր սեղանի շուրջը եւ խօսում, խօսում, շատ ծխում էր, խմում, յետոյ կոշտ հազում: «Գուրգէ՛ն-խան, ես գնացի, գիւղ եմ գնում: Յաջորդ անգամ էլի մեղր կը բերեմ, քեզ դա անհրաժեշտ է»: Ասում էր եւ գնում.«Պարոյրը նոյնպէս բնութեան զաւակ է: Դրա համար էլ այդպէս իմաստուն ու տաղանդաւոր է: Հրաշալի բանաստեղծ է»,-ասում էր Գուրգէնը:

Յաճախ մեզ մօտ էր լինում ամենաերիտասարդը՝ Նորայր Ադալեանը՝ համեստ ու ազնիւ: Գուրգէնն այսպէս էր արտայայտւում.«Կեանքը տակաւին չի հասցրել փչացնել նրան: Օժտուած երիտասարդ է, հեռուն կը գնայ, որովհետեւ շատ աշխատասէր է»: Նորայրը երկար չէր մնում մեզ մօտ. նա շատ դաստիարակուած էր եւ քիչ էր խմում: Իսկ միւսները գրեթէ ողջ գիշեր խմում էին: Արդէն յարբած՝ երգում էին.

Խմենք, ընկերներ, այստեղ ենք  քանի դեռ,

Այն աշխարհում կը տա՞ն, թէ՞ չեն տայ,

Եթէ անգամ տան, խմենք ե՛ւ այստեղ, ե՛ւ այնտեղ …

Աստուա՜ծ իմ: Երեխանե՜ր: Մե՜ծ երեխաներ: Ծեծել է պէտք ձեզ՝ բոլորիդ: Բայց աւա՜ղ: Նրանց հետ չի կարելի հաշուի չնստել: Չէ՞ որ նրանք հայ գրականութեան արծիւներն են: Երգչախումբը ղեկավարում էր Համօ Սահեանը, իսկ միւսները երգում էին: Գուրգէնը նոյնպէս:

Այս մթնոլորտում անցնում էին տարիները: Գուրգէնը, երեւում է, յոգնեց մեզանից եւ որոշեց գնալ միւս աշխարհ: Դա տեղի ունեցաւ 1969թ.-ին Լիտուայում՝ Պալանգայում: Հողին յանձնեցինք հայրենիքում: Յուղարկաւորութեան օրը Հրանտ Մաթեւոսեանը մօտեցաւ ինձ, յայտնեց իր ցաւակցութիւնը եւ ասաց.«Մենք արեցինք, ինչ կարող էինք, որպէսզի արժանավայել կազմակերպենք յուղարկաւորութիւնը: Դու հասկանո՞ւմ ես, Գուրգէն-խանը, պարզւում է, մեծ «մեղք» է գործել՝ գրելով «Այրուող այգեստաններ» հանճարեղ գիրքը, եւ այսօր այն շնորհազրկուած է: Շատ  գրողներ չեն էլ եկել, որովհետեւ հողին են յանձնում «հայ ժողովրդի թշնամուն»: Իսկ ինձ համար Գուրգէն  Մահարին մեծ գրող է, Հայաստանի հաւատարիմ զաւակը, իմ լաւագոյն ընկերը, հոգեւոր հայրը. ծանր օրերիս նա շատ է սատարել ինձ: Ես երբեք չեմ մոռանայ այն ամէնը: Պարզապէս չգիտեմ՝ ինչպէս եմ ապրելու առանց Գուրգէն-խանի»: Յետոյ Հրանտը լռեց, ապա աւելացրեց.«Գուրգէն Մահարին հայ գրականութեան դասականներից է, բայց նրան թաղում են ինչպէս արհմիութեան շարքային անդամի…Որքա՜ն անարդար է կեանքը…»:

Իրականում Գուրգէն Մահարին եւ Հրանտ Մաթեւոսեանը նման էին ճակատագրերով: Կենդանութեան օրօք նրանցից ոչ մէկը չստացաւ իր արժանի գնահատականը, մշտապէս կշտամբում էին, մեղադրում տարբեր յանցանքների մէջ, նուաստացնում, իսկ հիմա նրանք ճանաչում են ստացել: Շա՜տ ուշ է…

Անցան տարիներ: Փոխւում էին Գրողների միութեան նախագահները, փոխւում էին Կենտկոմի քարտուղարները, եւ, վերջապէս, փլուեց չարի կայսրութիւնը, որը խլել էր միլիոնաւոր մարդկանց կեանքեր: Ի մեծ զարմանս ինձ՝ Հրանտ Մաթեւոսեանը դարձաւ Գրողների միութեան նախագահ: Եւ մեծ ուշադրութիւն դարձրեց իր ընկեր Գուրգէն Մահարիի ընտանիքին:

Բայց այդ պաշտօնը նրան երջանկութիւն չբերեց: Սկսուեց իսկական արշաւանք տաղանդաւոր գրողի դէմ: Մամուլում տպագրւում էին վիրաւորական յօդուածներ: Ես եւ Մարգարիտան (Գրողների միութեան քարտուղարուհին) սարսափով հետեւում էինք այս նուաստացումներին՝ մտածելով՝ երկար կը դիմանայ այս ազնիւ, համեստ, մանկան ժպիտը դէմքին մեծատառով մարդու նուրբ հոգին:

Հրանտ Մաթեւոսեանը իրոք բարի էր, գթասիրտ: Նա հոգ էր տանում ոչ միայն Մահարիի, այլ բոլոր գրողների ընտանիքների համար: Եթէ ինչ-որ մէկը դժգոհում էր, որ հացի փող չունի, նա իր սեփական գրպանից էր օգնում…

1998թ.-ին ԳՄ նախագահը միջոցառում կազմակերպեց Գուրգէն Մահարիի 95-ամեայ յոբելեանի առթիւ: Ես կարդացի իմ յուշերից մէկը՝ «Անաւարտ պատմուածք, վերջին ծխախոտը…»: Հրանտը շատ հաւանեց: Իսկ յետոյ ինքը կարդաց «Իմ ոդիսականը» գրքի հայերէն թարգմանութիւնը, որը լոյս է տեսել Բէյրութում: Ահա նրա կարծիքը.«Դու հրաշալի ես գրում եւ գրում ես այն մասին, ինչը շատ կարեւոր է: Այն, ինչ դու ասում ես Գուրգէն Մահարիի մասին, ուրիշ ոչ ոք չի կարող ասել: Դրա համար էլ քո յուշերը շատ արժէքաւոր են: Դու վաղուց ես վաստակել մեր շարքերում լինելու իրաւունքը, բայց, ցաւօք, ամէն ինչ ուշացումով է լինում»: Այսպէս, ես դարձայ Գրողների միութեան անդամ: Հրանտ Մաթեւոսեանի կարծիքը ինձ համար թանկ է ցանկացած պարգեւից: Եթէ այդպիսի մեծ գրողը նման կերպ է գնահատում իմ ստեղծագործութիւնը, ուրիշ ոչինչ ինձ հարկաւոր չէ:

Մենք զգում էինք, որ այդ պաշտօնը, որին բոլորը նախանձում էին, քայքայում է նրա առողջութիւնը: Ես յաճախ էի զանգահարում Մարգարիտային՝ իմանալու՝ ինչպէս է մեր նախագահը: Շատ տխուր ձայնով նա պատասխանում էր.«Նախագահը հիւանդ է: Նա աշխատանքի չի եկել»: Կամ.«Նա դարձեալ հիւանդացել է: Սարսափելի վատ տրամադրութիւն ունի»: Ես եւ Մարգարիտան շատ էինք մտահոգուած, որ անհոգի կերպով են վերաբերւում մեծ գրողին:

Անցաւ չորս տարի: Հիմա ուրիշ նախագահ է՝ Լեւոն Անանեանը: Գործարար մարդ, հրաշալի ղեկավար, կազմակերպիչ, գրական նուրբ ճաշակի տէր, շատ աշխատասէր, թւում է՝ ոչ մի թերութիւն չկայ, որից կարելի է կառչել: Բայց ես շատ եմ վախենում, որ նրան նոյնպէս կը հասնի…

Իսկ Մաթեւոսեանի համար այդ չորս տարիները պարգեւ չէին. նա ծանր հիւանդացաւ: Եւ մի անգամ իմ սիրելի Մարգարիտան յայտնեց ինձ սարսափելի լուրը.«Հրանտ Մաթեւոսեանն այլեւս չկայ…»:

Տէ՛ր իմ: Ինչպէ՜ս է այս ամէնը յիշեցնում ինձ Գուրգէնի ճակատագիրը: Գուրգէն Մահարիի գիրքը, որ նրան այդքան ցաւ, վիրաւորանք, ստորացում պատճառեց, կրճատեց նրա կեանքը, հիմա ընդունւում է, թարգմանւում է տարբեր լեզուներով: Բայց ես երբեք չեմ կարողանում մոռանալ, թէ որքան դժբախտ, նուաստացած, վիրաւորուած կեանքից հեռացաւ հայ գրականութեան դասականը: Ես դատապարտուած էի լինելու նրա ֆիզիկական եւ բարոյական տանջանքների վկան:

Հրանտ Մաթեւոսեանի գրքերն էլ թարգմանւում են, հրատարակւում արտասահմանում, նա համարւում է մեծ գրող, քննադատները շռայլում են գովեստի խօսքերը: Բայց, ցաւօք, այսօր նրան ոչինչ պէտք չէ: Շա՜տ ուշ է: Հիմա ուրիշներն են օգտւում նրա աշխատանքի պտուղներից,  ոչ ինքը՝ հեղինակը:

Ցաւօք, այս աշխարհում ամէն ինչ ուշացումով է կատարւում: «Փառքը՝ մեռածներին, փողերը՝ զառամեալներին, իսկ սէրը յաճախ լինում է ուշացած…»:

   1 Մարտի, 2005թ.  Երեւան

 

Ռուսերէնից թարգմանեց Մարօ Խաչատրեանը

Յուշերը տպագրուել են Լոս Անջելէսի ՆՈՐ ԿԵԱՆՔ պարբերականում , 2011թ., թիւ 14, 15: