Վահե Խումարյան

Վերջերս մի առցանց քննարկման ընթացքում հասկացա, որ մարդկային իրական շարժառիթների մասին պատկերացումները կարող են բավականին տարբեր լինել։ Դա կապված է ոչ միայն լեզվամտածողության հետ, ինչը կբացահայտվի այս հոդվածի վերջում, այլ նաև  միջանձնային ու ընդհանրապես ներհասարակական հարաբերություններում գերիշխող մշակութային ձևերի և ոճի, բարոյականի մասին մեր պատկերացումների հետ։

Երբ խոսքը մարդկային շարժառիթների մասին է, կարելի է նպատակների բազմաթիվ տարբերակներ բերել. ձգտում առ երջանկություն, փող, սեռական բավարարվածություն, ներդաշնակություն, սեր։ Հաճախ հանդիպում են էկզոտիկ նպատակներ՝ հոգու փրկություն, մեղքի քավում, իդեալական Ես-ի մասին մեր պատկերացումներին համապատասխանություն։ Սակայն սրանք բոլորը գտնվում են աբստրակցիայի ավելի ստորին մակարդակում։ Այսպիսով օրինակ՝ փող։ Բայց ինչի՞ համար։ Այս հասկացություններից ոչ մեկը չի բացահայտում մարդկային մոտիվացիայի սկզբնական աղբյուրը։ Գիտության տեսակետից մարդու, ինչպես նաև այլ կենսաբանական արարածների, հիմնական շարժառիթներն են հաճույքը և տառապանքի (կամ «լարվածության») նվազեցումը, որոնք ընկած են վերոնշյալների հիմքում, այսպիսով դարձնելով նրանց միջոց՝ բուն նպատակին հասնելու համար։ Այս հատկությունը կշարունակենք անվանել «հաճույքի սկզբունք», տերմինը Ֆրոյդինն է։ Բնականաբար, հաճախ մենք անում ենք մեզ ոչ հաճելին, բայց միայն ու միայն այն դեպքում, երբ այընտրանքային որոշման կամ գործողության կատարման դեպքում պատկերացնում ենք հեռվում ուրվագծվող էլ ավելի մեծ հաճույք կամ ավելի պակաս լարվածություն ենթադրող արդյունք։

Այսպիսով, մենք սիրում ենք շփվել երեխաների հետ, լացում ենք թաղման ժամանակ, սուրճի մեջ շաքար ենք ավելացնում, կամ չենք ավելացնում՝ ակնկալելով նիհարել ու ավելի գրավիչ դառնալ, սար ենք բարձրանում, ընտրություններին ու հանրահավաքներին մասնակցում, սովորում, աշխատում, հանգստանում, սիրում, ջղայնանում, քնում, վազում կամ խոսում ենք՝ տվյալ կամ ապագայում նշմարվող մի պահի հաճույքի ավելացման կամ լարվածության նվազեցման նպատակով։

Սակայն հաճույքի սկզբունքից վեր կարող ենք բարձրանալ մարդու շարժառիթների կրիտիկական գնահատման էլ ավելի բարձր մտավոր աբստրակցիայի մակարդակ։

Գոյաբանական տեսակետից ինչն է ստիպում մարդուն հաճույք-տառապանք երկբևեռ այս հարաբերության մեջտեղում ամեն օր որոշումներ կայացնել։ Փորձենք պատասխանել. ուղղակի այն փաստը որ մարդը կա, գոյություն ունի, մարդու սուբյեկտությունը։ Այսինքն, ի ծնե կոնկրետ հաճույքի հորմոնները ընկալելու ունակությամբ և ցավային ռեցեպտորներով օժտված, ինչպես նաև այդ ազդեցությունների մակարդակը սեփական գործողություններով շտկելու ունակության պայմանավորվածությամբ։

Այսպիսով, մարդու հաճույքի սկզբունքը բավարարելու ձգտումը ինքնակնհայտ է։ Եվ արդյունքում մենք ստանում ենք էլ ավելի կարևոր ու առաջնային մարդկային հատկություն, առանց որի հաճույքի սկզբունքը չէր գործի՝ սեփական շահը հետապնդելու ձգտում։ Առանց դրա մենք մեզ հատուկ ցավ կպատճառեինք կամ կզրկեինք հաճույքից։ Անտարբեր կլինեինք։ (Բոլորովին այլ հարց է, թե ինչն է մարդուն հաճույք կամ տառապանք պատճառում, գործոնները կարող են լինել և՛ սոցիալապես պայմանավորված և՛ օրգանիզմի կենսունակությունը ապահովելու նպատակով բնության կողմից ծրագրավորված։ Բայց դա այլ թեմա է)։

Այսպիսով, մարդուն հատուկ է սեփական շահի հետապնդումը և այդ ուղղությամբ գիտակցված գործողությունների կատարումը, որն էլ իր հերթին իմաստալից է դարձնում այս կամ այն վարքագիծը։ Գիտական (մասնավորապես՝ տնտեսական և սոցիալական տեսության մեջ) և, ինչու չէ, վաղուց արդեն առօրյա լեզվով, այդ իմաստավորվածությունը կոչվում է՝ ռացիոնալություն։

Սեփական շահի հետապնդման, որպես մարդուն հատուկ հիմնական հատկության մասին ուսմունքը կոչվում է հոգեբանական էգոիզմ։ Այն իր մեջ չի կրում նորմատիվ թելադրանք, այլ ուղղակի նկարագրում է թե ինչպիսին է մարդը։ Այստեղ էգոիզմ բառը չի կրում բացասական երանգ, ի տարբերություն այդ բառի կենցաղային կիրառման։

Այս ամենը, իհարկե, հասուն և ինքնախաբեությամբ չտառապող մարդու համար ակնհայտ է։ Սակայն ինձ զարմացրեց, թե ինչպիսի արձագանք է ստանում հայկական քննարկումներում մարդու կողմից շահ հետապնդելու բնական հատկության մատնանշումը իբրև նորմալ երևույթ։

Առաջին հերթին մտքիս եկավ «շահամոլ» բառը։ Այսպիսի բառ կարող է լինել միայն ինչ-որ ցեղական կազմակերպան մակարդակում գտնվող հանրույթի լեզվում, երբ համայնքը մարդուց շատ ավելի բարձր նվիրվածություն է պահանջում իրեն։ Մի բառ, որ քննադատողական է հնչում մարդու հիմնական, անկյունաքարային, իրականում նեյտրալ հատկանիշի վերաբերյալ։

Փորձեք այն թարգմանել այլ լեզվով։ Անգլերենում ընդհանրապես նույնիսկ մոտ իմաստով այդպիսի բառ չկա։ Mercenary բառը ավելի շատ վերաբերում է ծախվող, բարոյականը պատվերին զոհաբերող վարձկանին։ Մեզ լեզվամտածողական հետամնացությամբ հոգեհարազատ ռուսերենում «корыстный», իմաստով մոտ բառը իրականում այլ բան է նշանակում (իմիջիայլոց, այս բառն էլ հայերենում է բացակայում)։ Չկա «մոլագար» բառի արմատի միջոցով փոխանցվող երանգը։

Իսկ երբևէ մտածե՞լ եք, «եսասեր» բառի աբսուրդայնության մասին։ Ինքն իրեն սիրելը, հայ մարդը համարում է քննադատելի։ Մինչդեռ, այո, ակնհայտ է, որ կա ռուսերեն «эгоист» կամ անգլերեն selfish (person) հասկացությունների հայերեն համարժեք թարգմանության անհրաժեշտություն։ Սակայն սա ևս բառակազմական իմաստով բավականին տարօրինակ լուծում է։

Փառասեր կամ փառամոլ (тщеславный) լինելը մեր սովետական անցյալի ժառանգությունը կրող ազգերի մոտ ևս անընդունելի է։ Հոգեվերլուծական ուսմունքի տեսակետից՝ հենց դա է սեռական ցանկության հետ մեկտեղ մարդու հիմնական հոգեբանական շարժառիթը։ Արևմտյան լեզուներում այդպիսի բառ չկա։

Ամբիցիոզ (амбициозный) լինելը ևս հայերենում մարդու համար դրական բնորոշում չի հանդիսանում։ Մինչդեռ, օրինակ, անգլերենում, ambitious հատկանիշի կրումը ցանկալի է ամեն մարդու համար. բառը բացառապես դրական երանգ ունի։

Հաճույքի գործոնը գերագնահատող բարոյագիտական ուսմունքը՝ հեդոնիզմը, հայերեն հաճոյապաշտությունն է։ Մի բառ, որը բավականին հաճախ կարելի է լսել հանրային բանավեճերում, կենցաղային զրույցներում ու տպագիր տեքստերում։ Բայց այլ լեզուներում (արևմտյանների մասին կարող եմ միայն դատել), ոչ ոք չի ասում. «էս մեր հարևանը շատ հաճոյապաշտ մարդ է»։ Դա առնվազն ծիծաղելի է հնչում, քանի որ հեդոնիստ հասկացությունը ոճային առումով դասվում է ավելի շատ գիտական խոսքին։

Ինչ է այս ամենը ասում մեր մտածելակերպի մասին։ Մեր առօրյա խոսքը ամենախորին լեզվամտածողության մակարդակով ենթարկում է մեզ ֆրուստրացիայի և խրախուսում պասիվությունն ու իներտությունը, արգելափակում մարդու ինքնադրսևորումը։ Պե՞տք է արդյոք շարունակենք ամաչել մեր մարդ լինելուց... ընդամենը՝ մարդ։