Մհեր Ենոքյան

«Հետքի» թղթակիցը «Նուբարաշեն» բանտից

Առաջիկայում պատրաստվում եմ հարցազրույցների շարք սկսել. անկախ տեխնիկական որոշ դժվարություններից (ձայնագրիչ չի թույլատրվում, հեռախոսազանգով անհարմար կլինի գրառում անել), կարծում եմ՝ ամեն ինչ կստացվի: Հուսամ՝ զրուցակիցներս կպատասխանեն իմ գրավոր հարցերին: Իսկ այսօր, ձեզ կպատմեմ անտեսանելի թելերով իրար հետ կապված ներկայի և անցյալի մի քանի հետաքրքիր դրվագների մասին:

Վերջերս դատարանի շենքում դատապարտյալների և կալանավորների համար նախատեսված խցերից մեկում ծանոթացա նախկին բարձրաստիճան մի զինվորականի հետ: Նկատի ունենալով իմ բավական լիբերալ հայացքները և մոտեցումները՝ դեմ չեմ լինում շփվել թե՛ քրեական աշխարհի, թե՛ ոստիականական, զինվորական համակարգի աշխատակիցների հետ, ովքեր այս կամ այն պատճառով հայտնվել են ճաղերի հետևում: Ինչպես ասում են` մարդը մարդ լինի:

Նախկին զինվորական զրուցակիցս պատմեց, որ 90-ականներին սահմանամերձ զորամասներից մեկում բարձր պաշտոն է զբաղեցրել, մի քանի զինվորների սպանության գործով հետաքննություն է իրականացրել: Հետաքրքիրն այն է, որ այդ գործով հետաքննիչը ավելի քան երկու տասնամյակ անց կասկած հայտնեց, որ այդ գործով սպանված 5 զինվորներից 2-ին մահապատժի դատապարտված զինվորը չի սպանել: Այսինքն` այս աղմկահարույց գործը իրականում լիովին չի բացահայտվել:

Նախկին հետաքննիչին հարցրեցի` թեկուզ քառորդ դար անց, ցուցմունք կտա՞ այս գործի մասին, չէ՞ որ մինչև հիմա պատիժ է կրում մարդ, ում մեղքը փաստացի ապացուցված չէ, համենայն դեպս, կան ողջամիտ կասկածներ: Նախկին պաշտոնյան հրաժարվեց՝ մեկնաբանելով, որ այդ գործը իր ձեռքից արագ վերցրեցին և փոխանցեցին այլ գերատեսչություն: Ընթերցողին հիշեցնեմ, որ հենց այս գործով մի քանի տարի առաջ Զարուհու հետաքննության արդյունքում՝ հարցազրույցի ժամանակ զինվորական դատախազ Գագիկ Ջհանգիրյանը նույնպես նման կասկած էր հայտնել, օպերատիվ տվյալներ բացահայտել: Բայց այս տեղեկության հիման վրա այն ժամանակ՝ 2014-ին դատարանը մերժեց նոր երևան եկած հանգամանքներով դատախազությանը պարտավորեցնել վարույթ հարուցել։

Նախկին զինվորականն, ի զարմանս ինձ, լավ տեղեկացված էր նաև մեկ այլ քրեական գործի մասին, որով 1991թ-ին մահապատժի էր դատապարտել Կիրովականի բնակիչ Կարեն Բոյաջյանը, որը մի քանի տարի առաջ մահացավ ցմահ ազատազրկվածների հիվանդանոցային խցում: Զրուցակիցս վստահաբար ասաց, որ Կարենն առհասարակ կապ չի ունեցել իրեն վերագրված սպանության հետ: Հստակ ասաց, թե իրականում ովքեր են կատարել այդ սպանությունը, որ իրական մարդասպանները լավ թիկունք են ունեցել ու խուսափել պատժից, ասաց, որ կարճ ժամանակ անց բոլորն էլ հեռացել են Հայաստանից: Ինչևէ, ստացվում է, որ Կարեն Բոյաջյանը 19 տարեկանում անմեղ դատապարտվել էր մահապատժի, 25 տարի տառապել, հոգեպես խեղվել էր բանտում, ու այս ամենը ոչ իր կողմից կատարած հանցանքի համար: Մինչ այդ դրսում ինչ միֆեր ասես, որ չեն տարածում մահապատժի ու ցմահ դատապարտյալների մասին: Օրինակ՝ դատարանում թե՛ ոստիկաններից, թե՛ կալանավորներից մի քանի անգամ հարցրել են ինձ.

- Ձեր` ցմահների մեջ մեկը կա, ասում են, որ հենց մարդ են բերում, ուտում ա, բայց առավոտը, հենց դուռը բացում են, ոչ մի կտոր չեն գտնում. ոսկորները զուգարանով ուղարկում ա…

Հասկացա՝ Ս.-ի մասին էին ասում: Այս նույն, սարսափ հիշեցնող պատմությունը լսել էի նաև 1996թ.-ի ամռանը, մինչև դատապարտումս: Տարիներ անց անձամբ ծանոթացա այս միֆի հերոսի հետ: Բայց մինչ այդ պատմեմ, թե մեկ այլ ցմահ դատապարտյալ անձամբ ինչ էր պատմում Ս.-ի մասին.

- Ինձ մահապատիժ տվեցին, բերեցին կլորի 5-րդ հարկ: Միլիցեքը ասեցին՝ «մարդակերի» խուց ենք տանում, տեսնենք` քանի՞ օր կդիմանաս: Վախեցած ներս մտա: Տեսնեմ ջանով, պարապած մեկը` իզալենտով կպցրած մեծ, մանյակի ակնոցներով ու պալասատի բուշլատը տկլոր, փռչոտ ջանին հագած: Հենց միլիցեքը դուռը փակին, սա ասեց. «Բարի գալուստ դժոխք»: Իրեք գիշեր աչքս չեմ կպցրել: Ինքն էլ չէր քնում, հա ման էր գալիս, նայում վրես ու անընդհատ խոսում էր: Արդեն չդիմացա ու 3 օրից դուռը խփի, որ գան տանեն ինձ: Ինքը՝ բուշլատովը, ծիծաղում էր:

Հիմա ի՞նչ, եթե մարդը մերկ մարմնին զոլավոր բուշլատ հագել, հետն էլ շատախոսել, ուրեմն «մարդակե՞ր» է: Հատուկ էին նրան պիտակավորել, քանի որ այս տղան միակն էր, ով դժոխային տարիներին առանց որևէ վախի արժանապատվություն էր պահանջում, երբ այս կամ այն կերպ նվաստացնում էին մարդու պատիվն ու արժանապատվությունը: Ես այն տարիներից սկսած օրենք էի պահանջում թղթի ու գրչի միջոցով, իսկ Ս.-ն՝ կոշտ դիմադրությամբ: Այդ պատճառով նրան բազմաթիվ անգամներ հանում էին միջանցք ու մի 15 հոգով դաժանաբար ծեծում ոտքերով, ձեռքերով, մահակներով, որ լռեցնեն:  

Տարիներ անց Ս.-ին բերցին իմ խուց` 4 այլ ցմահների հետ: Ս.-ին, աշխատակիցների պատվերով, ահավոր խեղճացրել էին: Իմացա, որ գրեթե ամեն օր հենց խցակիցները դաժան ծեծել, նույնիսկ հարազատների բերած սնունդ են ձեռքից վերցրել: Մի խոսքով, անմարդկային վերաբերմունք հենց խցակիցների կողմից, և Ս.-ն դարձել էր նիհար և թուլացած, բայց չէր կորցրել դուխը: Իմ խուց տեղափոխված նոր բնակիչները ցանկանում էին շարունակել իրենց նախկին դրվածքը, բայց չստացվեց: Երկու օր, առանց քնելու զրուցում էի հետները, համոզեցի, որ չի կարելի բախտակցի նկատմամբ այդպես վարվել: Մթնոլորտը դարձավ համերաշխ, պարզվեց, որ Ս.-ն իրականում բավական հումորով, շփվող, կամեցող մարդ է: Իսկ ամենազարհուրելին այն է, որ այդ, դեռ 1992-ին նրան՝ 18 տարեկան տղային, ով ծառայում էր նոր ձևավորվող հայկական բանակում, մահապատժի են դատապարտել՝ ելնելով նրանից, որ հանցագործության վայրում գտնվել է մի զինվորական գլխարկ, որի վրա եղել են նրա անվան առաջին տառերը: Մինչ օրս Ս.-ն պնդում է, որ ինքը չի կատարել իրեն վերագրված հանցագործությունը:

Այս պատմությունները մեկին պարզապես հետաքրքիր կարող են թվալ, մյուսին` սարսափելի կամ անհավանական, բայց մի պահ պատկերացրեք, որ իրականում հանցանք չկատարածին` գլխին գործ սարքելով ուղարկել են բանտախուց՝ ցմահ պատիժ կրելու: Ողջ քաղաքակիրթ աշխարհում վերանայվում են բազմաթիվ մահապատժի և ցմահ ազատազրկման դատվաճիռներ, արդյունքում 15-35, անգամ 40 տարի անց նրանք ճանաչվում են անմեղ: Հայաստանում դեռ որևէ մահապատժի դատավճիռ չի վերանայվել: Թավշյա հեղափոխությունից անցավ մեկ տարի, սակայն անցումային արդարադատությունը դեռ իրական չի դառնում: