Հեղինակ՝ Խաժակ Դրամփեան

Այս յօդուածում ուսումնասիրուել և ի մի են բերուել Արաբկիրի գաւառակի հայաբնակ քաղաքների և գիւղերի վանքերի, եկեղեցիների և ուխտատեղիների հետաքրքրական պատմութիւնները, դրանց առնչուող աւանդութիւններն ու առասպելները, գրաւոր յիշատակումները, որոնց հանդիպում ենք աշխարհագրագէտների, ազգագրագէտների և եկեղեցական գործիչների յիշատակութիւններում:

Մասնաւորապէս ուսումնասիրութեան են ենթարկուել Արաբկիր քաղաքն ու 15 հայաբնակ գիւղերը: Դրանք են։

Ամպրկան, Շեփիկը, Ծագը, Կռանին, Հացկնին,Խոռոչը, Մաշկերտը, Սաղմկան, Վանքը, Քուշնան, Վաղաշէնը, Անջրդին, Վաղաւերը, Էհնեցիքն ու Ծապլվարը: Յօդուածի ընթերցումն աւելի դիւրին դարձնելու նպատակով ուսումնասիրութիւնը ներկայացնում ենք ըստ գիւղերի: Ուսումնասիրուել են նաև գիւղերում կամ առհասարակ գաւառակում պաշտօնավարած քահանաների կենսագրութիւններն ու գործունէութիւնը:

Արաբկիրի գաւառակը գտնւում է 1880 թ. ձևաւորուած Մամուրէթ-ուլ-Ազիզի (Խարբերդի) վիլայէթում: Գաւառակը սահմանակից է հիւսիսից Ակնի, արևելքից Տերսիմի, հարաւից Կապան-Մատէնի, իսկ արևմուտքից Սվաս/Սեբաստիայի գաւառակներին [1]։

Արաբկիր քաղաք

Արաբկիրն ունեցել է 6 լուսաւորչական եկեղեցի: Սբ. Աստուածածին կամ Մայր եկեղեցին, որն Արաբկիրի ամենամեծ ու շքեղ եկեղեցին էր, Սբ. Յակոբը, Սբ. Գէորգը՝ Քեշիշլերի թաղում, որը ծառայում էր որպէս ուխտատեղի, Սբ. Մամասը և Սբ. Լուսաւորիչը՝ Շահրոզի կամ Սրա Գեաւուրի թաղում: Դրանք գտնւում էին իրարից կէս ժամ հեռաւորութեան վրայ [2]։

Սբ. Աստուածածին մայր եկեղեցի

Սբ. Աստուածածին կամ Մայր եկեղեցին գտնուել է քաղաքի կենտրոնում՝ բարձունքի վրայ։ Ինչպէս ասացինք, այն արդէն եղել էր մինչև հայերի Արաբկիր տեղափոխուելը: Այն ընդարձակ վանք էր՝ կառուցուած քարից ու կրից, փայտաշէն տանիքով: Եկեղեցին կից գտնուել են տղաների ու աղջիկների վարժարանները, իսկ դրանց մէջտեղում՝ առաջնորդարանի շէնքը: Այն շատ ընդարձակ է և կարող է տեղաւորել մինչև 4000 մարդ։ Մինչև վերանորոգումը ունեցել է 5 խորան առանձին կամարներով և մէկ խաչկալ։ Եկեղեցու ներսը հարուստ և գեղեցիկ տեսք ունէր. արծաթէ կանթեղներ, ոսկեայ և արծաթեայ աւետարաններ և խաչեր, Սբ. Պատարագի շքեղ զգեստներ, սկիհներ և այլն։ Այդ բոլորը եկեղեցական հանգանակութիւնների արդիւնք էին։ Կիրակի և տօն օրերին եկեղեցու դռան առջև բազմաթիւ պնակներ լցւում էին դեղին ոսկիով, արծաթեայ մէջիդներով և մանրադրամներով՝ եկեղեցու նորոգութեան, աղքատների, դպրոցի և եպիսկոպոսարանի համար [3]։

Ժամերգութեանն ու Սուրբ պատարագին պնակները նոյնպէս շրջում էին եկեղեցում՝ պատարագիչ քահանայի, որբերի, իւղագնի, գերեզմանատան վերենորոգման, ժամկոչների, տիրացուների և այլնի համար [4]։

Մայր եկեղեցու կողքին կար մի ընդարձակ գերեզմանատուն՝ շրջապատուած թթենիներով ու մացառուտներով։ Մուտքի մօտ կար փոքրիկ աղբիւր [5]։

Բախտիկեանը գրում է, որ ասում են, թէ ժամանակին Արաբկիրի Քեշիշլեր թաղում Սբ. Աստուածածին վանքի տեղում մէկ ուրիշ վանք է եղել [6]:

Մայր Ժամի հարաւային սրորոտում գտնուող վարի շուկայի խանութների մեծամասնութիւնը եւ իջևանատունը պատկանում էին եկեղեցուն։ Արաբկիրցիները սովորութիւն ունէին ամէն տարի Զատիկին մեծ բազմութեամբ հաւաքուել իջևանատան տանիքին և թթենիների տակ ձու կռուացնել: 1894 թ. Զատիկի ուրբաթ օրը, երբ հազարաւոր արաբկիրցիներ հաւաքուել էին նոյն նպատակով, իջևանատան տանիքը յանկարծ փլուեց: Այդ Զատիկը բոլոր արաբկիրցիների համար սգոյ Զատիկ եղաւ, նրանք ողբում էին 40 արաբկիրցիների ողբերգական մահը՝ հանելով նրանց մարմինները շէնքի փլատակների տակից [7]:

Եկեղեցու վերանորոգումները

Արաբկիրի եկեղեցին վերանորոգուել է չորս անգամ։ Թադէոս և Ալեքսանիոս Թոգատեցի աթոռակից առաջնորդները, որոնք, ըստ Փոլատեանի, վեց տարի պաշտօնավարել են Արաբկիրում, առաջարկում են հին եկեղեցու տեղում կառուցել նոր եկեղեցի, սակայն հանդիպում են դժուարութիւնների։ Նրանք դիմում են մօտակայ Մաշկերտ գիւղէնԳասպար ամիրայի օգնութեանը, ով սուլթան Մահմուտ Բ-ի (1808-1839) մօտ մեծ համբաւ ունէր։ Ամիրան ներկայացնում է խնդիրը սուլթանին, վերջինս էլ հրովարտակով թոյլատրում է եկեղեցու վերակառուցումը։ Այդ  աշխատանքները տևել են երկու ամիս և հնարաւոր են դարձել շնորհիւ Թադէոս վարդապետի 30.000 դահեկանի նուիրատւութեամբ, ինչն աննախադէպ էր այդ ժամանակուայ ազգային-եկեղեցական կեանքում [8]։

Այս վերակառուցման շինարարական աշխատանքների արձանագրութիւնը գտնում ենք Պոլսի «Արևելք» օրաթերթի 1893 թուականի մայիսի 26-ի համարում՝ ուսուցիչ Հ. Պ. Մանուէլեանի Մայր եկեղեցու նորոգութեան առիթով ստորագրուած թղթակցութեան մէջ։ Կից ներկայացնում ենք այդ արձանագրութիւնը.

«Կանգնեալ կառուցաւ այս եկեղեցին. – Յանուն եւ ի փառս Սուրբ Աստուածածնին. – Հզօր հրամանաւ Սուլթան Մահմուտին. – Տիեզերասաստ ահեղ արքային. – Եւ ջանիւնք Պոլսո վեհ Պատրիարքին. – Տեառն Կարապետ Րաբունապետին. – Ընդ միջնորդութեան Ամիրայց Ազգին. – Յաւէտ բարեսէր տոհմին. – հոգաբարձութեամբ մեր Ամիրային. – մահտեսի Գասպար իշխանազն էին. – Արդեամբ եւ ծախիւք համայն մեր Ազգին. – Որ ի յԱրաբկեր սոյն այս քաղաքին» - ՌՄՁԲ (1833) [9]։

Ինչպէս տեսնում ենք, արձանագրութիւնում նշուած է Գասպար ամիրայի մատուցած ծառայութիւնների մասին, սակայն չի յիշատակւում վերակառուցման գումարի մեծ մասը հայթայթած Թադէոս վարդապետը, որի նուիրատւութեան մասին տեղեկանում ենք Մուշեղ վարդապետի գրութիւններից [10]։

Մաղաքիա Օրմանեանից իմանում ենք նաև, որ եկեղեցու վերակառուցման արձանագրութիւնում յիշատակուած Կարապետ Րաբունապետը Պոլսի 62-րդ պատրիարքն էր, ով, Փոլատեանի կարծիքով, չէր կարող անտարբեր լինել Արաբկիրի եկեղեցու վերակառուցման հարցի նկատմամբ։ Օրմանեանը յիշում է նրան Տ. Կարապետ Պալաթցի անուամբ [11]։

Արաբկիրի Մայր եկեղեցու երկրորդ վերանորոգութիւնը տեղի է ունեցել 1893 թուականին, այսինքն Յուսիկ Քաջունու փոխանորդութեան շրջանում։ Եկեղեցու տանիքը վերանորոգելու համար Արաբկիրի գաւառական խառը ժողովը ստեղծում է ազգային գործիչներից բաղկացած մի յանձնախումբ, որը յանձնարարում է տեղացի վարպետներին ու ճարտարապետին ուսումնասիրել եկեղեցու ողջ շէնքը՝ գնահատելու դրա վիճակը։  Յոյն ճարտարապետը պատրաստում է եկեղեցու յատակագիծը, որի իրականացման համար պահանջւում էր 1500 ոսկի, ինչը մեծ գումար էր։ Հ. Մանուէլեանը, անդրադառնալով այդ գումարի չափին, գրում է հետևյալը.

«Գուցէ ոմանք չափազանց գտնեն այս հաշիւն, ըստ որում խնդիրը կը կայանայ մի միայն հողէ տանիքին չաթըի [թուրք. տանիքի ծածկ] փոխարկման վրայ, ու հին դրութեան մէջ պիտի մնան որմերն, խորաններն և այլն։ Սակայն, երբ ի նկատի առնուի այս ընդարձակութիւնն որով օժտուած է սոյն նուիրական հաստատութիւն՝ մին այն հոյակապ եկեղեցեաց՝ ոյք հազիւ 3 կամ առ առաւելն 4 կը հաշուուին մեր մէջ՝ դիւրաւ պիտի համոզուին թէ որոշեալ ծախուց այդ քանակը չափաւորութեան սահմանէն դուրս չէ» [12]։

Տեղական կառավարութիւնը տանիքի վերակառուցման հարցով բազմաթիւ խոչընդոտներ էր ստեղծում՝ մասնաւորապէս դէմ լինելով գմբէթի բարձրութեանը։ Խարբերդից ուղարկուած երկու քննիչների տեղեկագիրը ստանալուց յետոյ, ի վերջոյ, տրւում է շինութեան թոյլատւութիւնը, և արաբկիրցիները անցնում են եկեղեցու տանիքի վերակառուցմանը [13]։

Եկեղեցու երրորդ վերանորոգութիւնը տեղի է ունեցել 1902 թ.` Մուշեղ վրդ. Սերոբեանի օրօք: Վերանորոգման համար անհրաժեշտ շինարարական նիւթը բերուել է Անդի քաղաքից[հին Արաբկիր քաղաքն է, որտեղից բնակչությունը ժամանակին գաղթել և հիմնել է Արաբկիր քաղաքը] և շրջակայ գիւղերից: Մինչև 1902 թ. եկեղեցին կանգնած է եղել 24 սիւների վրայ, որոնք պատերի հետ միասին պատուած էին իւղաներկով ու զարդարուած էին որմնանկարներով՝ վերցուած Սր. Գրքի պատմութիւններից:  Ասում են, թե այդ պատկերները անմիջապէս գրաւում էին ժողովրդի ուշադրութիւնը [14]։

Չորրորդ վերանորոգութիւնը տեղի է ունեցել Մերուժան վարդապետ Աշխարհունուօրօք։ Այդ ժամանակ իւղաներկ պատերը ամրակայուեցին շաղախով, եկեղեցին բարձրացուեց և կանգնեցուեց 6 սիւների վրայ՝ առաջուայ 24-ի փոխարէն: Եկեղեցու տանիքին կային տասներկու պատուհաններ: Նախկին 24 սիւները հանելիս դրանց տակ բացուեցին խաչեր, եկեղեցական սպասք, ոսկորներ և գանկեր: Եկեղեցին նախկին 5 խորանների փոխարէն այժմ ունէր 3 խորան, որոնցից աւագ խորանը գտնուել է մէջտեղում, իսկ դրա վերևում կանգնած էր մարմարեայ աղաւնին՝ կտուցը դէպի մկրտութեան աւազանը [15]։

Տաճարն ունեցել է երեք վերնատուն կանանց համար: Դրանցից վերինը յատկացուած է եղել աղջիկներին: Վերնատան հիւսիսային և հարաւային պատերին պատշգամբներ էին։ Եկեղեցին ունեցել է երեք մուտք, որոնցից երկուսը նայել են դէպի արևմուտք, իսկ միւսը՝ հիւսիս [16]:

Այս ծախսատար վերանորոգութեան համար վարդապետ Աշխարհունին դիմել է արտասահմանի, մասնաւորապէս Եգիպտոսում բնակուող արաբկիրցիներին, ովքեր մեծ նուիրատւութիւններ են կատարել Մայր եկեղեցու վերանորոգման համար։ Հետաքրքրական են մասնաւորապէս այդ նուիրատւութիւններին առնչուող երկու նամակները։ Առաջինը արաբկիրցի Պետրոս Կարապետեանի նամակն է՝ ուղղուած Եգիպտոսի հայոց Առաջնորդ Մկրտիչ վարդապետ Աղաւնունուն, որտեղ նա յայտնում է, որ նուիրաբերում է 200 օսմանեան ոսկի եկեղեցու տանիքի վերանորոգման համար՝ պայմանով, որ նոյնքան էլ նուիրաբերեն Արաբկիրի ազգային գործիչները [17]։

Երկրորդ նամակը Կահիրէի քաղաքական ժողովի կողմից կազմած հանգանակիչ յանձնախմբի տոմարի վրայ երևացող պաշտօնական յայտարարութիւնն է, որից տեղեկանում ենք, որ Աշխարհունի վարդապետը օժանդակութիւն էր հայցել Կահիրէի իր հոգևոր եղբօրից՝ Մկրտիչ վարդապետից՝ նշելով, որ տեղական միջոցները բաւարար չեն, և կարիք կայ, որ երկրից հեռացող արաբկիրցիները նոյնպէս հանգանակութիւններ կատարեն [18]։

Եկեղեցու կողոպուտը

1871 թ. Մայր ժամը կողոպտուել է աւազակների կողմից: Այս կողոպուտը մեծ արձագանք է գտել ժամանակի տեղական մամուլում։ 1871 թ. մարտի 31-ի գիշերը պիրինկցի կամ զեյվացի երեք քրդեր առաւօտեան ժամը 3-ին կոտրել են եկեղեցու երկաթեայ վանդակը, ներս մտել պատուհանից և թալանել եկեղեցու զարդերը, որոնք արժէին աւելի քան 30.000 դահեկան։ Ժամարար Տէր Մարտիրոս քահանան եկեղեցուն կից իր սենեակից ձայներ է լսել և լոյս տեսել, ձայն է տուել եկեղեցու ժամկոչին, որ, մտնելով եկեղեցի, նկատել է գողութիւնը։ Աւազակները, հաւանաբար, լսելով քահանայի ձայնը, փախել են։ Լուրը ստանալով՝ Հաճի Ճիհան Մամասեան աղան վերցնում է իր հետ Սարգիս Խահվեճեանին ու Հաճի Օհան Սեմերճեանին, ընկնում է ճանապարհ՝ քրդերին որոնելու։ Հասնելով Կեպիկ՝ Հաճի Ճիհանը վեց-եօթ ժամ հետապնդում է աւազակներին, վերջիններս փորձում են դիմել ինքնապաշտպանութեան, բայց խոնաւ եղանակի պատճառով չեն կարողանում գործածել միակ զէնքը։ Գողացուած իրերը հանելու ժամանակ հասնում է ոստիկանութիւնն ու մի խումբ հայեր, քրդերը յանձնւում են ոստիկաններին։ Հայերը Հաճի Ճիհանի գլխաւորութեամբ եկեղեցական պարագաներն ուսերին վերադառնում են եկեղեցի։ Քայմաքամը հրաւիրում է Ճիհան աղային Մէջլիս և հրապարակաւ գովում նրա քաջ արարքը։ Իսկ աւազակներին փոխադրում են Կապեն-Մատեն, ուր հարցաքննելուց յետոյ պարզւում է, որ նրանք թալանել են 48 եկեղեցի և մէկ մզկիթ։ Կառավարութիւնը առգրաւում է նրանց ունեցուածքը և բանտարկում նրանց [19]։

Մայր եկեղեցու տարագիր սկիհը

Ցեղասպանութեան տարիներին կողոպտուեց նաեւ Արաբկիրի Մայր եկեղեցին։ Եկեղեցական գոյքից ոչինչ չպահպանուեց, բացառութեամբ մի արծաթեայ ոսկեզօծ սկիհի, որը ձեռքից ձեռք անցնելուց ու տարբեր երկրներով դեգերելուց յետոյ ի վերջոյ հանգրուանեց Վիեննայի Մխիթարեան վանքում։ Հ. Եփրեմ վրդ. Պօղոսեանը այս լուրը «Նոր Արաբկիր» տեղեկատուում հաղորդելուց յետոյ մանրամասն նկարագրում է այն [20]։

Սկիհի բարձրութիւնը 30¹/₂ սմ է, բաժակի շրջապատը 30 սմ է, իսկ տրամագիծը  9 սմ։ Սկիհի պատուանդանի շրջապատը 56 սմ է, իսկ տրամագիծը 17¹/₂սմ։ Սկիհը պատրաստուած է արծաթից, իսկ ներսի ու դրսի կողմերը ոսկեզօծ են։ Ոսկեզօծ են նաև սկիհի պատուանդանի վրայ արուած որթատունկի տերևներն ու ողկոյզները։  Սկիհն ինքնին գեղարուեստական գործ է, հայ ոսկերիչների ձեռքի աշխատանքը։ Զարդեր կան սկիհի վերին մասի կամ բաժակի շուրջը, մէջտեղի կամ բռնակի շուրջը, ինչպէս նաև պատուանդանի ներքևի ծայրերին և վերին երեսի վրայ։ Բաժակի շուրջը պատկերուած են վեցթևեան հրեշտակները, բռնակի վրայ պատկերուած են Յիսուսի չարչարանքները յիշեցնող գործիքներն ու իրերը՝ ձաղկման սիւնը, խարազանը, Պիղատոսի ձեռքերը լուալու կոնքն ու բաժակամանը, խաչողների մուրճը, աքցանն ու գամերը, հարիւրապետի նիզակը, խաչի վրայի տախտակը և այլն։ Պատուանդանը զարդարուած է երեք փունջ ցորենի հասկերով ու երեք որթատունկի տերևազարդ ու պտղատու ճիւղերով, իսկ պատուանդանի ստորին եզրերը զարդարուած են տերևանման զարդերով։ Սկիհի վերին հատուածում՝ բաժակի շուրջը, և ստորին հատուածում՝ պատուանդանի վրայ, կան նաև հայերէն արձանագրութիւններ։ Սկիհի բաժակի վրայ ևս կան երեք արձանագրութիւններ [21].

Առեք կերեք
Արբեք ի սմանէ
Ես եմ հացն կենաց [22]

Պատուանդանի վրայի արձանագրութիւնները, որոնք ներկայացնում ենք ստորև, երեքն են.

ա. 
Յիշատակ է
Գալստեան
Մհ. Մարտիրոս Աղաի
Արաբկիրու Մայր
Եկեղեցւոյ 1897

բ.

Յիշատակ է 
Արութին
Ամիրին
Ձեռամբըն
Աւետիքին

գ. 

Յիշատակ է 
Զարպխանէն գործա-
կալ Մելքօնին [23]

Սկիհը բաւականին լաւ է պահպանուած։ Կոտրուած կամ ծռուած մասեր չունի։ Միայն պատուանդանի ստորին հատուածի եզրին կայ մէկ սանտիմետր երկարութեամբ և մէկ միլիմետր լայնքով փոքրիկ ծակ [24]։

Այլ եկեղեցական պարագաներ

Հ. Ալեքսիսը գրում է, որ մայր եկեղեցին ունեցել է բազմաթիւ եկեղեցական պարագաներ՝ արծաթեայ կանթեղներ, ոսկեայ և արծաթեայ աւետարաններ, խաչեր, պատարագի շքեղ զգեստներ և այլն [25]։

Սբ. Յակոբ եկեղեցի

Փոլատեանը նշում է, որ Արաբկիրում գործում էր Սբ. Յակոբ եկեղեցին, որի քահանան մի խստակեաց, հաստաբազուկ վարդապետ էր: Փոլատեանը նոյնպէս յիշատակում է այդ եկեղեցին ու գրում, որ այն գտնուել է Արաբկիր քաղաքի Քեշիշլեր թաղամասում և կոչուել Քեշիշլերի վանք։ Այն ժամանակին եղել է մենաստան և ունեցել է մեծ հողեր ու կալուածքներ։ Իսկ Բախտիկեանը գրում է, որ «բուն վանքը Քար-Բնակ ըսուած ճամբուն երկու եզերքներուն վրայ գտնուած անսահման տարածութիւնն է, որ կ՚երկարի մինչեւ Շահատ գիւղի Մանսուպ Տէտէ (Սբ.Մեսրոպ), Ամբրկա, Ամատուն, Տիշտէրէկ, Հնձանակ, Ուղուզլար ու Կալուկ» [26]։

Սբ. Փրկիչ կաթոլիկ վանք

Արաբկիրում է գտնուել նաև Սբ. Փրկիչ կաթիլիկ վանքը, որին կից գործել է հայ կաթոլիկների վարժարանը։

Սբ. Փրկիչը փայտաշէն մի կառոյց էր։ Յիշատակութիւն կայ նաև, որ Արաբկիրում հայ կաթոլիկների Առաջնորդ Աբրահամ վարդապետը իր վարձած տան ախոռը վերածել էր կաթոլիկ մատուռի և դպրատան։ Արաբկիրում եղել է նաև մէկ ուրիշ տուն, որը ձեռք էր բերուել 32.000 ղուրուշով Գեր. Անտոն Հասունեանի կողմից՝ այն եկեղեցի դարձնելու նպատակով, սակայն Փոլատեանը նշում է, որ իր ժամանակ այն դեռ կառուցւում էր [27]։

Վանքը հնում եղել է հռչակաւոր ուխտավայր, որտեղ բազմաթիւ կրօնաւոր վանականներ են բնակուել, եղել է նաև գրականութեան եւ ուսման դպրոց [28]։

Ղ. Ինճիճեանը նշում է, որ Սբ.Փրկչի վանքը վերաբերում է Ակնի գաւառակին և անուանում այն Սբ. Երևումն կամ Սբ. Երևան։ Նա գրում է նաև, որ մենաստանից ներքև կար Չէօփլէր կոչվող մի ինքնաբուխ աղբիւր [29]։

Ս. Էփրիկեանը կոչում է վանքը Սբ.Երևումն կամ Սբ.Փրկչի վանք և նոյնպէս համարում այն Ակնի գաւառակի մաս կազմող վանք [30]։ Վանքն աւելի մօտ է Ակնի գաւառակին, սակայն ինչպէս տեսնում ենք վերոնշեալ ձեռագրից, 1446 թ. Արաբկիրի առաջնորդական շրջանն աւելի ընդարձակ էր և Սբ. Փրկչի վանքը ներառում էր նաև վարչութեան ներքոյ, այլապէս ձեռագրում չէր նշուի «յերկիրն Արապկերոյ» արտայայտութիւնը։ Ըստ Ս.Էփրիկեանի՝ վանքը ներառուել է Ակնի գաւառակում միայն նորագոյն ժամանակաշրջանում և քանի որ այն չունէր վանականներ կամ միաբաններ, Ակնի առաջնորդները միևնոյն ժամանակ եղել են վանքի վանահայրեր [31]։

Սբ. Մամաս եկեղեցի

Արաբկիրում կայ Սբ. Մամաս անունով աւերուած մի եկեղեցի: Գարեգին Սրուանձտեանցը գրում է, որ այն աւերուել էր դեռևս 1878 թ. և մօտիկ էր Սբ. Փիլիպպոս Առաքեալի վանքին։ Տրդատ Պալեանը համարում է այն Մալաթիայի վանք, իսկ Գէորգ Ասլանեանը նշում է, որ Մալաթիան այդ անունով վանք չի ունեցել և նշում, որ սրբազանը հաւանաբար շփոթել է անունները [32]։

Համազասպ վարդապետ Ոսկեանը նշում է, որ Սբ. Մամաս վանքը պատկանել է Վանք գիւղին, որից էլ գիւղը ստացել է իր անունը [33]։

Շարունակությունը՝ այստեղ