Հարցազրույց «Գանձասար» աստվածաբանական կենտրոնի եւ «Վեմ» ռադիոկայանի նախագահ Մեսրոպ քահանա Արամյանի հետ

- Գրեթե բոլոր հետխորհրդային երկրներում նշում են դեպի կրոն հախուռն եւ զանգվածային դարձի մասին: Մեզ մո՞տ էլ կա նման բան:

- Այո, եւ դա հատկապես զգացվում է եկեղեցի հաճախող եւ եկեղեցական արարողություններին մասնակցող մարդկանց քանակից: Երեւանի կենտրոնական եկեղեցիներում բավականին երկար հերթեր են առաջանում պատարագի խորհրդակատարությունների ժամանակ հաղորդություն ստանալու համար: Հաղորդություն առնողների մեջ շատ են երիտասարդները: Սակայն կրոնի նկատմամբ հետաքրքրություն ունեցողների շրջանակը չի սահմանափակվում սոսկ եկեղեցի հաճախողներով, այն ավելի լայն է։ Առհասարակ, մարդն իր բնույթով կրոնական էակ է, եւ մարդկային հոգին ձգտում է դեպի աստվածային լույսը, ինչպես բույսերն են ձգտում դեպի ֆիզիկական լույսը: Սակայն մարդու կողմից Աստծու փնտրումը հաճախ լինում է չգիտակցված եւ մղված խորը ենթագիտակցական շերտ։

Եկեղեցու առաքելությունն է՝ օգնել մարդուն, որպեսզի նա գիտակցի իր հոգեւոր էությունը եւ հոգեւոր կյանքի ճշմարիտ պտուղներ տա։ Պետք է նկատել, որ հետխորհրդային շրջանում գնալով ուժեղացավ եկեղեցու քարոզչությունը, հրատարակվեցին բազմաթիվ գրքեր, բացվեց հոգեւոր-մշակութային ռադիոկայան, ապա նաեւ՝ հեռուստատեսություն, որոնք սկսեցին կրթել մարդկանց հոգիները եւ մատակարարել այն գիտելիքը, որը գալիս է նրանց հոգեւոր ակունքներից եւ համահունչ է նրանց ներքին նկարագրին։ Իհարկե, շատ տարբեր ուղղությունների ներկայացուցիչներ կարող են այսօր խոսել հոգեւորի մասին, գիտեք, որ այսօր շատ հրատապ է աղանդավորության խնդիրը: Այս առումով կան խեղաթյուրումներ եւ վտանգներ:

- Բայց մի՞թե այսօր աղանդները կարող են վտանգ ներկայացնել մի ժողովրդի համար, որն առաջինն է ընդունել Քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն եւ ունի կրոնական մեծ ժառանգություն: Մի՞թե աղանդները տարածում ունեցան միայն այն պատճառով, որ (ինչպես ընդունված է մեկնաբանել) եկեղեցու քարոզն էր թույլ: Կա՞, արդյոք, աղանդների դեմ պայքարի անհրաժեշտություն մեր հասարակության մեջ:

- Նախ' աղանդները հայտնվեցին Խորհրդային Միության փլուզումից հետո, եւ ինչ-որ առումով եկեղեցին անպատրաստ էր սակավաթիվ հոգեւորականներով բավարարելու միանգամից առաջացած հոգեւոր պահանջը: Մարդիկ ունեն ճանապարհի, ինքնության, հոգեւոր ինքնագիտակցության զգացողության պահանջ: Աղանդները փորձեցին լրացնել այդ բացը, բավարարել այդ պահանջները: Նրանց մի մասն այսօր անհետացել է, մյուսները, հակառակը, աճել են: Ընդհանրապես, հետաքրքիր է հետեւել այդ դինամիկային: Երեւանում եւ այնտեղ, որտեղ ազդու եւ լսելի է Հայ Առաքելական եկեղեցու ձայնը, աղանդները աճ չունեն, նույնիսկ ունենք հակառակ պատկերը, երբ եկեղեցու վարդապետությանը ծանոթանալուց հետո մարդիկ դիմում են մեզ, ուզում են մկրտվել եկեղեցում, հայտարարում են, թե մոլորվել էին եւ այժմ ուզում են ճիշտ ուղու վրա կանգնել: Մենք պետք է եւ տալիս ենք մարդկանց ընտրելու հնարավորություն: Արդեն հինգ տարի է գործում է մեր ռադիոկայանը, եւ շատերն ասում էին, թե մենք պետք է հատկապես շեշտադրում կատարեինք հակաաղանդավորական հաղորդումների վրա: Սակայն դա չէր ճիշտ ճանապարհը: Ճիշտ ճանապարհը լույսը բացահայտելն է, այդ դեպքում խավարն ինքն իրեն կանհետանա: Եթե նրանք խոսում են Սուրբ Գրքից, մենք նույնպես պետք է դա անենք, եթե նրանք քարոզում են, մենք նույնպես պետք է քարոզենք: Բնական է, որ մեր խոսքը կլինի շատ ավելի հարուստ եւ ազդեցիկ, քանի որ հիմնված է եկեղեցու հայրերի եւ ուսուցիչների հարուստ ժառանգության եւ փորձառության վրա: Եվ այդպես էլ կա: Աղանդավորներից շատերի համար եկեղեցին, իրենց իսկ խոստովանությամբ, դիտվել է միայն որպես մոմ վառելու եւ ծես կատարելու վայր, մինչդեռ այժմ այդպես չէ:

- Ինձ միշտ թվում էր, որ, ի տարբերություն այլ երկրների, Խորհրդային Հայաստանում հայ ժողովուրդը շատ մեծ արգելքներ չի ունեցել եկեղեցի այցելելու, այնտեղ հարսանյաց ու մկրտության ծեսեր կատարելու: Հետեւաբար նաեւ' հետխորհրդային շրջանի այդ ալիքն առ կրոնը մյուս երկրների համեմատ ավելի հանգիստ բնույթ պետք է ունենար: Մինչդեռ ...

- Շատ իրադարձություններ տեղի ունեցան, որոնք մղեցին մարդկանց դեպի կրոնը: Եվ դա միայն Խորհրդային Միության փլուզումը չէր: Ցնցումների ժամանակ տեղի է ունենում արժեքների վերադասավորում: Նրանք այլեւս չեն կարող կառչել իրենց նախկին արժեքներից, կամ այն հարմարություններից, որ ստեղծել էին իրենք իրենց համար:

Հասկանում են, որ իրենց հույսը պետք է դնեն ավելի հիմնարար բաների վրա, որոնք ենթակա չեն ցնցումներից սասանման: Բացի այդ, մենք մի ժողովուրդ ենք, որն անցել է Ցեղասպանության միջով. Հայաստանում հավաքվեցին Ցեղասպանությունից մազապուրծ եղած բեկորներ պատմական Հայաստանի տարբեր կողմերից՝ Վանից, Մուշից, Սասունից, Կարսից եւ այլն: Տարիներ շարունակ փորձ արվեց այդ բեկորները կպցնել սովետական գաղափարախոսության սոսնձով, սակայն դա չէր կարող միավորել մեզ որպես ժողովրդի: Հետխորհրդային տասնհինգ տարին շատ փոքր շրջան է գիտակցելու համար, թե որոնք են մեր ճշմարիտ, հոգեւոր, էթնիկ արժեքները, որոնց շուրջ մենք պետք է խմբվենք որպես ժողովուրդ: Այս ճանապարհին մի շարք բաներ դարձան չափազանց մոդայիկ, ասում եմ դրական իմաստով: Օրինակ՝ աննախադեպ թվով մարդիկ սկսեցին պահել Մեծ Պահքը: Գրեթե բոլոր ռեստորաններում այդ ընթացքում առաջարկում են Պահքի ճաշատեսակներ: Սա կարող է լինել մոդայիկ, չգիտակցված Քրիստոնեության արտահայտություն, բայց շատ բաներ հենց այդպես էլ սկսվում են: Սկզբում մարդիկ հետեւում են արտաքին ձեւերին, հետո գնում են ավելի խորը, փորձում են ընկալել դրա իմաստը, խորհուրդը:

-Ինչո՞ւ ղարաբաղյան պատերազմը, ղարաբաղյան հակամարտությունը կրոնական երանգ, բնույթ չկրեցին:

- Պատերազմը, հակամարտությունը կրոնական բնույթ չէին էլ կարող կրել, որովհետեւ այդ պահին եւ՛ հայերը, եւ՛ ադրբեջանցիները գրեթե չունեին կրոնական գիտակցություն: Հաշվեք, թե քանի եկեղեցի էր գործում այդ ժամանակ Հայաստանում: Չեմ կարծում, թե այս առումով Ադրբեջանում պատկերն առանձնապես այլ էր Հայաստանի համեմատ:Դա իսկապես եղել է ազգամիջյան խնդիր, եւ հենց այս հարթության վրա էլ պետք է այն դիտարկել: Ես չեմ կարող ասել, որ հակամարտությունը չի մղել մարդկանց ինքնագիտակցության, սեփական արժեքների վերարժեվորման: Շատ հետաքրքիր մի փաստ կա։ Ղարաբաղը ողջ Խորհրդային Միությունում միակ տարածքն է եղել, որտեղ բացարձակ վետո կար կրոնի նկատմամբ: Ոչ մի եկեղեցի այնտեղ չի գործել։ Եւ թերեւս ճիշտ է այն կարծիքը, որ անաստվածական կայսրության փլուզումը սկսվեց այն կետից, որտեղ բացարձակապես արգելված է եղել Աստծուն պաշտելը: Եթե այս տեսանկյունից դիտենք, ապա կարող ենք ասել, որ Ղարաբաղում ոտնահարված է եղել մարդու ամենատարրական խղճի ազատությունը: Բայց ես չեմ կարծում, որ սա էլ որեւէ լուրջ ազդեցություն է թողել հակամարտության բնույթի վրա:

- Իսկ կարո՞ղ է, արդյոք, նման միտում լինել հետագայում, եթե հաշվի առնենք, որ թե ՛ մեզ մոտ, թե ՛ Ադրբեջանում կրոնական գիտակցության զարթոնք կա:

- Չեմ կարծում, թե նման բան կլինի, քանի որ մենք ավանդաբար սերտ բարեկամական հարաբերություններ ունենք մի շարք մահմեդական պետությունների հետ: Ես կարծում եմ, որ հայ ժողովուրդը պետք է երախտապարտ լինի արաբ ժողովրդին, որովհետեւ ջարդից մազապուրծ եղած մեր հայրենակիցների մի զգալի մասը ոչ միայն փրկվեց արաբական միջավայրում, այլեւ մշակութապես եւ նյութապես ծաղկեց այնտեղ: Նույնը կարելի է ասել հարեւան Իրանի մասին, որտեղ հայերը միշտ բարգավաճ վիճակում են եղել, եւ որտեղ մեծ հարգանք կա ընդհանրապես Քրիստոնեության նկատմամբ: Նույնիսկ Ցեղասպանությունը տեղի է ունեցել ոչ կրոնական հիմքով, այլ ազգատյացության, թեպետ փորձ արվել է դրան կրոնական երանգավորում տալու եւ մարդկանց կրոնական ապրումները խեղաթյուրելու ուղղությամբ։

Չի կարելի տարածաշրջանում տեղի ունեցածը տեղափոխել կրոնական հակամարտության հարթություն: Ոչ պատմական, ոչ էլ սոցիալ-հոգեբանական տեսանկյունից չեմ կարծում, որ կան նախադրյալներ, որ հետագայում այս վիճակը լրիվ կփոխվի: Թեպետ այսօր նման փորձեր կատարվում են, երրորդ ուժի կողմից փորձ է արվում լարվածություն մտցնել քրիստոնյա եւ մահմեդական աշխարհների միջեւ: Բերեմ օրինակ ընդգծելու համար, թե որքան սթափ մոտեցում կա Իրանում այս հարցին: Վերջին ֆիլմը' «Դա Վինչիի ծածկագիրը», որը բացահայտ հայհոյանք է' ուղղված մեր Տիրոջ դեմ, եւ որն ինչ-որ առումով Մել Գիբսոնի «Քրիստոսի չարչարանքները» ֆիլմի պատասխանն է, արգելվեց Իրանում, չցուցադրվեց մարդկանց: Իրանում դա պաշտոնապես բացատրեցին հետեւյալ կերպ' քանի որ Քրիստոս մեծագույն մարգարե է, չի կարելի թույլ տալ, որ մարգարեի նկատմամբ հայհոյանք սփռվի Իրանում: Ուզում եմ ասել, որ որպես մահմեդական երկիր Իրանը բավական լուրջ զգուշություն ցուցաբերեց խնդրին եւ, ի տարբերություն Հայաստանի, որտեղ ֆիլմը ցուցադրվում է կինոթատրոններում, արգելեց այն:

- Ի՞նչ դերակատարություն է ունեցել եկեղեցին մեզ մոտ եւ Ադրբեջանում պատերազմի տարիներին:

- Ես մի քիչ դժվարանում եմ ասել, թե Ադրբեջանում հոգեւորականներն ինչ դերակատարություն են ունեցել պատերազմի ժամանակ: Մեր եկեղեցին եղել է երկխոսության կողմ եւ ջանացել է անել ամեն հնարավորը, որ խնդիրները չլուծվեն պատերազմների միջոցով: Պատերազմը միանգամայն մերժելի բան է հոգեւոր տեսանկյունից: Բայց եթե ժողովուրդը գտնվում է պատերազմի մեջ, ապա եկեղեցին պարտավոր է լինել նրա կողքին որպես մխիթարիչ, մարդասիրական օգնություն ցույց տվող կազմակերպություն: Եկեղեցին շատ անելիքներ ունի, մանավանդ հետպատերազմյան շրջանում, կան կոտրված հոգիներ, խեղաթյուրված ճակատագրեր, եկեղեցին պետք է ինչ-որ ձեւով արձագանքի: Իսկական պատերազմը սկսվում է պատերազմի ավարտից հետո:

- Հասկանալի է, որ մեծ խաղագումար եկեղեցու ներկայացուցիչների վրա այս հարցում դնել պետք չէ: Սակայն, եթե պատերազմը մերժելի բան է հոգեւորականության համար, անկախ կրոնից եւ դավանաբանական տարբերություններից, ապա ինչո՞ւ չկան հոգեւորականների միջոցով երկխոսության նշաններ:

- Ես կարծում եմ, որ երկխոսության կարիք միշտ էլ կա, բայց նաեւ պետք է հասկանանք, թե ինչ ենք ուզում հոգեւորականներից: Պետք է ուզել այնպիսի բաներ, որոնք նրանք ի վիճակի են կատարել, եւ ինչը մտնում է նրանց գործունեության բուն ծիրի մեջ, չի կարելի հոգեւորականների վրա դնել քաղաքական պարտականություններ: Դրանք կտան հակաարդյունք: Բայց եթե, օրինակ, երկխոսությունը ծավալվեր այն ուղղությամբ, որ մենք' հոգեւորականներս, գոնե ջանայինք չգրգռել մարդկանց հոգեբանությունը սխալ ուղղությամբ, եւ ժողովուրդներին զերծ պահել այն վտանգներից, որոնց մեջ փորձում են ներքաշել երրորդ զորեղ ուժերը, ապա դա կլիներ լուրջ ձեռքբերում, եւ դրա համար էլ կարեւոր է այդ երկխոսությունը: Մենք ունեցել ենք ղարաբաղյան բախումը, կարծում եմ, որ մեր ժողովուրդները կգտնեն այն միջոցը, որով այս խնդիրը ինչ-որ մի ճշմարտացի լուծում կստանա...

- Դուք հավատու՞մ եք, որ խնդիրը կստանա ճշմարտացի լուծում:

- Ես ուզում եմ հավատալ դրան, բայց դրանից չէ, որ հիմա վախենում եմ, ես վախենում եմ ավելի մեծ բախումներից, որոնք կարող են տեղի ունենալ այս տարածաշրջանում, եթե կրոնը (որն ավանդական լինելով հանդերձ' մի քիչ նոր բան է մեզ համար) ծայրահեղական ընկալվի, կեղծ ազգային հիմքերի վրա դրվի: Որովհետեւ մենք պետք է լավ հասկանանք, թե որտեղ է կրոնը, որտեղ ազգայինը, որտեղ են նրանք ճիշտ հիմքերի վրա աշխատում, եւ որտեղ կարող են սխալ շեշտադրումներ ստանալ:

-Հայերի մասին ասում են, թե նրանց մոտ ազգայինն ու կրոնականը համընկնում են, հետեւաբար դժվար է մեկը մյուսից տարանջատելը: Դուք համամի՞տ եք այս կարծիքին:

- Նախ պետք է հասկանալ, որ քրիստոնեություն դավանում է 1 միլիարդից ավելի մարդ, եւ Հայ Առաքելական եկեղեցին մասն է կազմում այդ համաքրիստոնեական ընտանիքի: Եթե ասենք ավելի ստույգ, դավանաբանական իմաստով, ապա Հայ Առաքելական եկեղեցին պատկանում է արեւելյան ուղղափառ եկեղեցիների ընտանիքին, որի մեջ, բացի հայերից, նաեւ ղպտիներն են, եթովպիացիները, ուղղափառ ասորիները եւ հնդիկ-մալաբար եկեղեցու հետնորդները: Այս եկեղեցիների հետ մենք որեւէ դավանաբանական խոչընդոտ չունենք: Դավանաբանական որոշակի տարբերություններ ունենք Բյուզանդական կամ Ռուս օրթոդոքս եկեղեցու հետ, բայց ավանդությամբ ավելի մոտ ենք կանգնած նրանց, քան, օրինակ, կաթոլիկ եկեղեցուն:

Հայ եկեղեցին մեկ մասն է այդ համաքրիստոնեական ընտանիքի, եւ ազգայինը կրոնի հետ նույնացնելը սխալ է: Այո, ազգային պետականությունը կորցրած այս ժողովուրդը եկեղեցու շնորհիվ պահպանել է իր արժեքները, բայց դա չի նշանակում, որ դրանք նույնացել են եկեղեցու քարոզչության հետ: Երբեմն դա նաեւ վտանգավոր է, երբ եկեղեցուն այնպիսի բեռ են պարտադրում, որի պատճառով նա չի կարողանա կատարել իր հիմնական' հոգեւոր գործառույթները: Պետք է զգույշ լինել այս հարցում, բայց նաեւ պետք է հաշվի առնել, որ հոգեւորը յուրաքանչյուր ժողովրդի համար յուրովի է կայանում, իր առանձնահատկություններն ունի: Այդպիսի առանձնահատկություններ ունի հայկական քրիստոնեությունը, ռուսականը, ղպտի քրիստոնեությունը: Ինչպես ամեն մի մարդ, որը սովորում է լեզու, յուրովի է այն ընկալում եւ գործածում։ Քրիստոնեությունը համամարդկային, ազգային, մշակութային սահմանափակումներ չճանաչող ունիվերսալ կոչ է, սակայն ամեն մի ժողովուրդ նոր խոսք է բերել քրիստոնեության մեջ: Օրինակ' պատահական չէ, որ հայերը պահպանել են իրենց եկեղեցու անվան մեջ «առաքելական» բառը, դրանով ուզում են ասել, որ իրենց շնորհիվ պահպանվել է առաքելական հավատքի մի անաղարտ գիծ, որը կարող էր եւ անհետանալ աշխարհում: Հայերը երբեք մեծապետական մարմաջներ չեն ունեցել եւ չեն փորձել իրենց հավատքը ծամածռել եւ համապատասխանեցնել իրենց կայսերական հավակնություններին, չեն գործածել քրիստոնեությունը ճղճիմ նպատակների համար: Հայերի համար քրիստոնեությունը պարզապես եղել է այն, հանուն ինչի նրանք պատրաստ են եղել իրենց կյանքը զոհաբերել, եւ հենց այս նահատակության ոգին է եղել առաքելական շրջանի քրիստոնեության ամենաբնորոշ առանձնահատկությունը: Սա կարող է վերածվել ազգային գիտակցության, բայց լավ առումով, որ մենք ժողովուրդ ենք, որը պատկանում է այս ժառանգությանը, եւ սա ամենեւին հեռու է կեղծ նացիոնալիստական ընկալումից: Մեր հավատքը մեզ բացի աշխարհագրական հասցեից նաեւ այլ հասցե է տվել. եթե դու մի ազգ ես, որ դարեր շարունակ հանուն քրիստոնեության նահատակվել ես, ուրեմն դու դառնում ես հայ քրիստոնյա, եւ այդտեղ ոչ մի վտանգ չկա: Վտանգներն առաջանում են, երբ մենք փորձում ենք արհեստական լիցք հաղորդել ամեն ինչին, այսինքն' չափազանցեցնում ենք մեր բացառիկությունը կամ այլ կարգի աղավաղումներ ենք մտցնում: Բայց եթե մենք գնանք մեզ տրված ճանապարհով' համեստորեն եւ խոնարհաբար կրելով այդ առաքելությունը, բերելով յուրահատուկ վկայությունը քրիստոնեության, որ այլ ժողովուրդների մեջ կարող է կորած լինել, ես կարծում եմ, որ դա կլինի հայերի կողմից արված լավագույն ուսուցումը մյուսների համար: