Արման Գյուլգազյան, Լոնդոնի թագավորական համալսարան, Քաղաքական տնտեսագիտության բակալավր

Եվրոպական միության (ԵՄ) և Ռուսաստանի միջև էներգետիկ հարաբերությունները, ինչպես նաև հարցը, թե արդյոք դրանք բնութագրվում են համագործակցությամբ կամ կոնֆլիկտով, տևական ժամանակ է՝ գիտական բանավեճերի հիմնական թեմա է: Եվրոպական տնտեսության և նրա բնակիչների հաջող գործունեությունն ուղղակիորեն կախված է Եվրոպական միության ամբողջ տարածքում էներգակիրների առկայությունից, չնայած դա էլ կախված է ներմուծվող ռուսական բնական գազից (Pick, 2012):

Այս տնտեսական փոխկախվածությունը երկու կողմերին էլ անհանգստացնում է, քանի որ հարաբերությունները կարող են դառնալ անհավասարակշիռ՝ պայմանավորված նրանով, որ մի կողմի կախվածությունը մյուսի ռեսուրսներից սպառնալիք կդառնա իր ազգային անվտանգությանը: Այսպիսով, կողմերը փնտրում են քաղաքական նոր լուծումներ, որոնք կնվազեցնեն մեկը մյուսից կախվածությունը, բայց թվում է՝ գրեթե անհնար է նվազեցնել կախվածությունը մի կողմից՝ առանց մյուսի կախվածության մեծացման (Krickovic, 2015):

Բազմաթիվ փաստերի և օրինակների շնորհիվ պարզ է դառնում, որ Ռուսաստանի և Եվրամիության միջև միջազգային էներգետիկ հարաբերությունները բնութագրվում են փոխկախվածությամբ, ինչն իր հերթին բախման հիմք է ստեղծում։ Ռուսաստանի և ԵՄ-ի համար էներգետիկ անվտանգության պատկերացումները տարբեր են՝ պայմանավորված այս հարցում նրանց տեսակետներով:

Փոխկախվածությունը և ոչ արդյունավետ համագործակցությունը ռուսաստանյա՞ն, թե՞ եվրոպական կողմի պատասխանատվության դաշտում են: Ի վերջո, վերջին տարիներին համագործակցությանն ուղղված ի՞նչ քայլեր և գործողություններ են ձեռնարկվել, և ինչո՞ւ է փոխկախվածությունը, որը չի կարող հիմք լինել արդյունավետ համագործակցության համար, դեռևս արդիական լինելու առաջիկա տարիներին:

ՓՈԽԿԱԽՎԱԾՈւԹՅԱՆ ՀԱՐՑԸ ՏԱՐԲԵՐ ՏԵՍԱԿԱՆ ՈՍՊՆՅԱԿՆԵՐԻ ՄԻՋՈՎ

ԵՄ էներգետիկ անվտանգությունը սահմանվում է որպես մատակարարման անվտանգություն, այն է ՝ «էներգիայի […] բավարար քանակով և մատչելի գներով առաքումն էկոլոգիապես մաքուր, կայուն եղանակով, որը նաև հիմնականում զերծ է ծառայության մատուցման խափանումների լուրջ ռիսկից» (Kirchner & Berk, 2010; էջ 864): Մինչդեռ Ռուսաստանի պահանջարկի անվտանգությունը սովորաբար ընկալվում է որպես «[…] էներգակիրների արտահանման շուկայի որոնում, որն ուղակիորեն կապված է (կառավարության) աճող  եկամուտների հետ» (նույն տեղում, էջ 864):

Տևական ժամանակ գիտնականները, սկսած Էմանուել Կանտից և Ադամ Սմիթից, մտածում էին տնտեսական փոխկախվածության առանձնահատուկ հետևանքների մասին: Նրանց տեսությունները հանգեցրել են այն եզրակացության, որ երկու կամ մի քանի երկրների միջև տնտեսական փոխկախվածության սցենարում բախումն ամենաքիչ հավանական ելքն է: Այսինքն, երբ երկրներն արդար և հավասարապես կախված են միմյանցից, բոլորն էլ շատ մտահոգված կլինեն միմյանց՝ որպես տնտեսական գործընկեր կորցնելուց, ինչն իր հերթին բացասական ազդեցություն կունենա երկու կողմերի տնտեսությունների վրա (Polachek, 1980), (O’Neal and Russell, 2001); (Mazo, 2009):

Այնուամենայնիվ, ռեալիստները պնդում են, որ երկրների միջև փոխադարձ կախվածությունը, շփման և հաղորդակցության համար կապ ստեղծող այլ գործոններին հար և նման, նույնպես կարող է կոնֆլիկտ և ագրեսիվ վարքագիծ առաջացնել (Waltz, 1979); (Mearshimer, 1995): Ի պաշտպանություն այս փաստարկի՝ ռեալիստները հաճախ մեջբերում են Առաջին աշխարհամարտի դեպքը, երբ դրա լուսաբացին Եվրոպայի պատերազմող կողմերի միջև տնտեսական փոխկախվածությունը չխանգարեց նրանց պատերազմել  միմյանց դեմ (Ripsman, 1996): Դրանից հետո ռեալիստական տեսանկյունից բազմաթիվ ուսումնասիրություններ եզրակացնում են, որ փոխկախվածությունն իրականում պետությունների միջև հակամարտություններ է խթանում (Gasiorowski,1986); (Barbieri, 2002)։

Ի վերջո, մարքսիստ և նեո-մարքսիստ մտածողները պնդում են, որ զարգացող և զարգացած պետությունների միջև տնտեսական փոխկախվածությունը ենթադրում է, որ զարգացող կամ մասնակի զարգացած պետությունը շահագործվելու է, և նրա զարգացումը կխոչընդոտվի: Ընդ որում, զարգացած երկիրը հենց շահագործողը կլինի, և, հետևաբար, այն կստանա տնտեսական ու քաղաքական առավելություն և գերակայություն մյուսի նկատմամբ (Hirschman, 1945); (Stein, 2006)։

Որոշ դեպքերում պետությունների միջև փոխկախվածությունն անվտանգության երկընտրանքի (դիլեմա) օրինակ է, որտեղ ոչ մի կողմ չի կարող նվազեցնել իր կախվածությունը մյուսից՝ առանց սպառնալու մեկի կողմից մյուսի կախվածության մեծացմանը (Jervis, 1978):

Սա վերաբերում է Եվրամիության և Ռուսաստանի էներգետիկ հարաբերություններին, որտեղ այն քայլերը, որ կատարում է յուրաքանչյուր կողմը՝ նվազեցնելու համար մյուսից իր կախվածությունը, միշտ էլ սպառնում է հարաբերությունների հավասարակշռությանը, քանի որ մյուս կողմը դառնում է ավելի կախված եկամտից կամ ռեսուրսներից: Այս ծուղակից կարելի է խուսափել, եթե փոխկախվածությունը բարդ է (ինչը Ռուսաստան-ԵՄ էներգետիկ առևտրի հարաբերություններին չի վերաբերում): Պետությունները պետք է միմյանցից կախված լինեն ոչ թե մեկ, այլ մի քանի ոլորտներում, ուստի դժվար է հեշտությամբ տարբերակել պետությունների միջև նկատելի հավասարությունը կամ կախվածությունը (Keohane and Nye, 1989); (Deudney and Ikenberry, 1999):

Այնուամենայնիվ, Ռուսաստան-ԵՄ հարաբերությունների դեպքում փոխկախվածության հիմնական միջավայրն էներգետիկ ոլորտն է, ուստի փոխկախվածությունը ստանում է պարզ կառուցվածք, ինչն ավելի դյուրին է դարձնում ուժի և ռիսկերի հավասարակշռությունը տեսնելը, երբ մի կողմը փորձում է նվազեցնել իր կախվածությունը: Ռուսաստանի և ԵՄ էներգետիկ հարաբերությունները կարելի է բնութագրել որպես սիմետրիկ փոխկախվածություն, քանի որ կողմերը հավասարապես կախված են միմյանցից:

ԼՌԵՑՆԵԼՈՎ ԹՈւՅԼ ՊԵՏՈւԹՅՈւՆՆԵՐԻ՞Ն

2016թ. դրությամբ Ռուսաստանի էներգակիրներից ԵՄ կախվածության պատկերն այսպիսին է. Ռուսաստանից բնական գազի ներմուծումը ՝ 39.9%, անմշակ նավթի ներմուծումը՝ 31.6% և կարծր վառելիքը ՝ 30,2% (EU energy in figures, 2018): Մինչդեռ Ռուսաստանը նույնպես շատ կախված է դեպի ԵՄ էներգակիրների արտահանումից: Ըստ վիճակագրության՝ Ռուսաստանի անմշակ նավթի արտահանման շուրջ 78%-ն ուղղված է ԵՄ, իսկ գազի ավելի քան 70%-ը բաժին է ընկնում ԵՄ երկրներին (Siddi, 2015):

Չնայած կողմերի միջև էներգակիրների ներմուծման և արտահանման կախվածությանը՝ հակամարտ և լարված հարաբերությունները դեռևս առկա են: Եվրոպան անհանգստացած է, որ Ռուսաստանը կօգտվի իր ածխաջրածինների արտահանումից ԵՄ ունեցած կախվածությունից՝ վերջինիս շանտաժի ենթարկելու նպատակներով (Lucas, 2014): Այսպիսով, ԵՄ-ը փնտրում է իր կախվածությունը նվազեցնելու ուղիներ և կառուցել է այնպիսի խողովակաշարեր, որոնք էներգակիրներ են մատակարարում Կենտրոնական Ասիայի և Կովկասի հետխորհրդային պետություններից (օր.՝ Ղազախստան, Ադրբեջան) դեպի Եվրոպա՝ շրջանցելով ռուսական ազդեցությունը:

ԵՄ-ն այս ընթացակարգն անվանել է էներգետիկ շուկայի ազատականացում, բայց, փաստորեն, դա ազդում է Ռուսաստանի էներգակիրների պետական արտահանողների վրա: Այնուամենայնիվ, Մոսկվայի պետական համալսարանի Միջազգային հարաբերությունների ամբիոնի վարիչ, պրոֆեսոր Սերգեյ Կորտունովն ասում է, որ «այս բոլոր ջանքերը, այսպես կոչված, «շուկայի ազատականացման» և նոր խողովակաշարերի կառուցման ուղղությամբ, միայն միտված են Ռուսաստանը թուլացնելուն և մեր բնական ռեսուրսներն արևմտյան վերահսկողության տակ դնելուն» (Kortunov, 2007):

Ի պատասխան Եվրոպայի՝ Մոսկվան դեմ գնաց շուկայի ազատականացմանը և ամրապնդեց իր գերիշխանությունը հետխորհրդային տարածքում խողովակաշարային ուղիների վրա: Վառ օրինակ են խողովակաշարերի կառուցման ծրագրերը, որոնք իրենց երթուղին կսկսեին Իրանում և կհասնեին Եվրոպա՝ անցնելով Հայաստանի տարածքով և շրջանցելով Ռուսաստանը: Այնուամենայնիվ, Ռուսաստանը գոհ չէր իր ազդեցության ոլորտում գտնվող երկրի կողմից այդ ինքնագործունեությունից: Այսպիսով, օգտագործելով իր քաղաքական գերիշխանությունը և հայկական կախվածությունը Ռուսաստանից՝ վերջինս թույլ չտվեց, որ խողովակաշարն իր ճանապարհը շարունակի մինչև Եվրոպա:

Մեկ այլ օրինակ է ոչ ամբողջովին իրականացված Նաբուկկո խողովակաշարը, որը մի կողմից պետք է հասներ Եվրոպա, իսկ մյուս կողմից՝ կապեր Արևելքը: Սակայն միակ ճանապարհը Կասպից ծովով անցնելն էր, որտեղ Ռուսաստանն առաջ մղեց վերջինիս լիճ լինելու իր օրակարգը, ուստի դրա տարածքը բաժանված է հօգուտ Ռուսաստանի: Այսպիսով, Կասպյանը լիճ լինելու դեպքում ջրային հայելու ներքին հիմնական տարածքը համատեղ տարածք է և վերահսկվում է շրջակա բոլոր երկրների կողմից: Այդ կերպ Ռուսաստանն իրավունք ուներ միջամտելու դեպի Ասիա գազատարի կառուցմանը: Ավելին, նա սկսեց շարժվել եվրոպական շուկաներից դեպի արևելք և փորձեց դիվերսիֆիկացնել իր էներգակիրների արտահանումը դեպի Ասիա: Դա նպաստեց ԵՄ կողմից Ռուսաստանի հանդեպ անվստահությանը և Ռուսաստանի հետագա գործողությունների նկատմամբ կասկածի տեղիք տվեց:

Ավելին, Լեռնային Ղարաբաղի տարածքում (դե ֆակտո՝ Արցախի Հանրապետություն) Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հակամարտությունը կարելի է նույնպես կապել Ռուսաստանի և ԵՄ միջև ստեղծված աշխարհաքաղաքական էներգետիկ խաղերի հետ: Ռուսաստանի համար Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև անխախտ և կոնֆլիկտային հարաբերությունները և Հայաստանի ու Թուրքիայի միջև փակ սահմանները Ռուսաստանին հնարավորություն են տալիս վերահսկել տարածաշրջանը և թույլ չտալ այդ երկրների միջոցով որևէ տեսակի ապրանքների, հիմնականում՝ էներգակիրների փոխադրում դեպի Եվրոպա: Այդ իսկ պատճառով գրեթե երեք տասնամյակ հակամարտությունը չի լուծվում և մինչ Ռուսաստանը շահագրգռված է հակամարտության հետ շաղկապված իր էներգետիկ անվտանգությամբ, Լեռնային Ղարաբաղի հարցն անփոփոխ մնալու վտանգի տակ է:

 ՊԱՇՏՊԱՆՎՈ՞Ղ, ԹԵ՞ ՀԱՐՁԱԿՎՈՂ ՌՈՒՍԱՍՏԱՆ

Արևմտյան դիտորդների մեծամասնությունը պնդում է, որ Ռուսաստանի և ԵՄ միջև աճող կոնֆլիկտի և անվստահության մեղքը հիմնականում և գրեթե ամբողջովին Ռուսաստանի պատասխանատվության տակ է: Նրանք պնդում են, որ Ռուսաստանի ավտորիտար կառավարությունն իր էներգակիրները որպես քաղաքական գործիք է օգտագործում և փորձում է Ռուսաստանին վերադարձնել նախկին գերտերության դիրքը (Goldman, 2010); (Lucas, 2014); (Bugajski, 2009): Նրանց հիմնական փաստարկն այն է, որ Ռուսաստանը դադարեցրել է բնական գազի մատակարարումը ԵՄ, որն­­ անցնում էր Ուկրաինայի տարածքով 2006թ., 2009թ. և 2014թ.: ­

Ավելին, Եվրոպան անհանգստացած է, որ Ռուսաստանը վերահսկում է իր հետխորհրդային ազդեցության գոտով անցնող խողովակաշարերի երթուղիները նրանց գազ մատակարարելու դիմաց: Այս ուսումնասիրությունները հստակ ցույց են տալիս Եվրոպայի անհանգստությունները և անվստահությունը Ռուսաստանի նկատմամբ, բայց մոռանում են, որ Ռուսաստանը նույնպես շատ կախված է դեպի ԵՄ էներգակիրների արտահանումից, քանի որ դրանք Ռուսաստանի ՀՆԱ-ի և բյուջեի ընդհանուր եկամուտների զգալի մասն են կազմում: Ավելին, այս քննարկման մեջ նրանք անտեսում են ռուսաստանյան տեսանկյունը:

Ռուսներն էներգետիկ պահանջների դիվերսիֆիկացման և էներգակիրների սակագների իջեցմանն ուղղված ԵՄ գործողությունների նպատակը դիտարկում են որպես Ռուսաստանի էներգետիկ անվտանգության սպառնալիք: Մյուսները, սակայն, ԵՄ և Ռուսաստանի միջև շարունակվող «սառը» հակամարտության պատճառը դիտարկում են որպես երկու կողմերի միջև գաղափարական տարաձայնությունների առարկա, որտեղ Եվրոպան, լինելով փափուկ ուժի, համագործակցության և ապահով փոխկախվածության կողմնակից, դեմ է հանդես գալիս ավտորիտար և ռեալիստական Ռուսաստանին, որի միջպետական հարաբերությունների միակ գաղափարը զրոյական արդյունքով խաղն է (Medvedev, 2008): Ավելին, ըստ Տատյանա Ռոմանովայի՝ ԵՄ կողմից Ռուսաստանի և ԵՄ միջև հարաբերություններն անհարկի «անվտանգայնացվել» են՝ նպատակ հետապնդելով ծառայելու սեփական բյուրոկրատական իշխանությունն ընդլայնելու ԵՄ էլիտաների կարիքներին (Romanova, 2007):

Այնուամենայնիվ, այսպիսի դիտանկյան նմանատիպ ուսումնասիրությունները հաճախ անտեսում են այն փաստը, որ տնտեսական և անվտանգության շահերը տարամիտող ուղիներով են ընթանում, երբ խոսքը վերաբերում է էներգետիկ համատեքստին: Եվրոպայի շահերից է բխում գները ցածր պահելու համար դիվերսիֆիկացնել էներգետիկ շուկան և խրախուսել մրցակցությունը: Ի հակադրություն դրա՝ Ռուսաստանի շահերից է բխում մենաշնորհել շուկան և սեփական ազդեցությունը տարածել մյուս մատակարարների վրա՝ թելադրելով արտահանվող էներգակիրների գները և բարձր պահելով դրանք:

Չնայած հակամարտությունների աճին և կայունության սպառնալիքներին՝ Ռուսաստանը շարունակում է մնալ ԵՄ էներգակիրների, մասնավորապես՝ բնական գազի ամենահուսալի մատակարարը: Երկրորդ տեղում է Նորվեգիան, բայց, ինչպես ցույց է տալիս պատմությունը, Նորվեգիայի էներգետիկ մատակարարն աշխատակիցների գործադուլների պատճառով ժամանակ առ ժամանակ դադարեցրել է գազի արտահանումը: Մինչդեռ Ռուսաստանը դադարեցրել է իր գազի արտահանումը միայն երեք անգամ՝ 2006թ., 2009թ. և 2014թ. Ուկրաինայի հետ գազային վեճերի ընթացքում, որոնք Եվրոպան թողեցին ցրտի մեջ, ռուսական էներգակիրներից ունեցած կախվածության չափի ընդգծված խոցելիությամբ (Pick, 2012), (BBC News, 2014):

Այդուհանդերձ, հաջողված համագործակցություն է արձանագրվել երկու կողմերի միջև, քանի որ Եվրամիությունը նախկին ԽՍՀՄ պետություններում անկախության ալիքի բռնկումից ընդամենը մի քանի տարի անց պաշտոնական համագործակցության ծրագրեր է ստորագրել Ռուսաստանի Դաշնության և ԱՊՀ մյուս երկրների հետ: Այս ծրագրերը ներառում են «Հանուն Անկախ Պետությունների Համագործակցության Տեխնիկական Աջակցություն»-ը (TACIS) և «Գործընկերության և Համագործակցության Համաձայնագիր»-ը (ԳՀԸ, PCA) (Ec.europa.eu, 2018), ստորագրված 1997թ., և «Հյուսիսային չափում»-ը՝  ստորագրված 1999թ. և թարմացված 2006թ. (EEAS-European External Action Service - European Commission, 2016)։

Այնուամենայնիվ, ԵՄ-ի և Ռուսաստանի Դաշնության միջև էներգետիկ երկխոսության ինստիտուցիոնալացված ձևը մեկնարկեց 2000թ.՝ Փարիզի գագաթաժողովից հետո: Այս երկխոսության միջոցով ԵՄ-ը Ռուսաստանին հորդորեց ընդունել եվրոպական նորմերն ու արժեքները և հետևել դրանց, ինչպես նաև ավելի շատ օտարերկրյա ներդրումներ ներգրավելու համար բարեփոխել իր օրենսդրությունը և վերացնել բնական ռեսուրսների շուկայում մենաշնորհները (Grant and Barysch, 2003): Զարմանալի չէ, որ դա մերժվեց Կրեմլի կողմից, և 2000թ. հունիսին Սանտա Մարիա դե Ֆեյրայում (Պորտուգալիա) կայացած Եվրոպական խորհրդի նիստում կողմերը պայմանավորվեցին էներգետիկ երկխոսությունից տարանջատել քաղաքական պայմանականությունը (Morozov, 2008, pp.44-47):

Համագործակցության մեկ այլ օրինակ էր թվում Էներգետիկ խարտիայի պայմանագիրը՝ ստորագրված 1994թ. և ուժի մեջ մտած 1998թ․-ից: Այն հիմնված էր ազատական սկզբունքների վրա և միջազգային օրենսդրությամբ պարտադրող ուժ ուներ: Չնայած Ռուսաստանը պայմանագիրը ստորագրեց ԵՄ-ի և շատ այլ երկրների հետ միասին, սակայն ռուսաստանյան Դուման այն չվավերացրեց: Դուման պնդում էր, որ պայմանագրի կանոնակարգերը և սկզբունքները դեմ էին Ռուսաստանի ազգային շահերին և հակասում էին նրանց հավատամքներին (Morozov, 2008; p. 47):

2009թ. նոյեմբերին Ռուսաստանի և ԵՄ-ի միջև համաձայնեցվեց «Վաղ նախազգուշացման մեխանիզմը», որը կոչված էր բարելավելու էներգետիկ ճգնաժամի կանխարգելումը՝ ապահովելու համար կողմերի միջև անհապաղ հաղորդակցություն և կանխելու նավթի, գազի և էլեկտրաէներգիայի հետ կապված մատակարարումների ընդհատումները:

Ավելին, 2010թ. մայիսի 31-ին և հունիսի 1-ին Ռուսաստանը և ԵՄ-ը պայմանավորվել են «Գործընկերություն հանուն արդիականացման» ծրագրի շուրջ, ինչը «խթանելու է բարեփոխումները և նոր թափ է հաղորդելու իրենց հարաբերություններին՝ զարգացնելով համագործակցությունն առևտրի, տնտեսության և էներգետիկ անվտանգության ոլորտներում, աջակցելով աճին և նպաստելով համաշխարհային տնտեսական վերականգնմանը» (Larionova, 2015; p.62):

Ի հավելումն՝ 2011թ. փետրվարին կողմերն էներգետիկ անվտանգության ոլորտում համաձայնեցրեցին ճանապարհային քարտեզ՝ «հաշվի առնելով երկու կողմերի հետաքրքրությունը մատակարարման և պահանջարկի անվտանգության հարցում և նվազեցնելու շահագրգիռ կողմերի, տնտեսական դերակատարների և քաղաքացիների համար անորոշությունը» (Եվրոպական հանձնաժողով, 2013թ․):  Բացի այդ ընդունվեց համատեղ հռչակագիր, որի նպատակն էր ստեղծել մի մեխանիզմ, որը կգնահատեր գազի շուկայում առաջիկա միտումները:

ԵԶՐԱԿԱՑՈւԹՅՈւՆ

Չնայած վերը նշված բոլոր համագործակցության պայմանագրերը կարող են պատրանք ստեղծել, թե միմյանցից կախվածություն չկա, և կողմերի միջև կան պարզապես փոխշահավետ պայմանագրեր, առաջիկա տարիներին ԵՄ-ը, ամենայն հավանականությամբ, կախված կլինի Ռուսաստանի էներգակիրներից ներքոնշյալ պատճառներով:

Սկսենք նրանից, որ թեպետ վերջերս էներգետիկ շուկան դիվերսիֆիկացնելու ԵՄ ջանքերն ինչ-որ չափով նվազեցրել են Ռուսաստանի ազդեցությունը եվրոպական գազի ներմուծման վրա, այնուամենայնիվ, պատշաճ աշխարհագրական դիրքը և ռուսական գազի պաշարների հսկայական քանակը համոզիչ են դարձնում, որ գազի մյուս ներկրողները «լավագույն դեպքում կարող են միայն լրացնել Ռուսաստանին և կրճատել նրա հարաբերական քաշը» որոշակի չափով, բայց ոչ լիովին վերացնել այն (Aalto, 2009; p.164):

Մեկ այլ պատճառ էլ այն է, որ չնայած հեղուկացված բնական գազի (ՀԲԳ) տեխնոլոգիայի հայտնաբերումը թույլ է տալիս գազի տեղափոխումը միջազգային ծովային ճանապարհներով և թույլատրում փոխարինել ռուսական գազը լատինամերիկյանով, սակայն, ի թիվս այլոց, ՀԲԳ-ը շատ թանկ է և չի կարող իրականացվել առանց հատուկ ենթակառուցվածքների, այդ իսկ պատճառով այն ներկայումս իրագործելի չէ (Mandil, 2008; p.18):

Ավելին, էներգետիկ կախվածությունը նվազեցնելու ուղղությամբ Եվրահանձնաժողովի ջանքերը կարելի է տեսնել դրա կարճաժամկետ հետևանքների բացակայությամբ` նպատակ ունենալով թիրախավորել պահանջարկի կողմը, որը ԵՄ հիմնական ուշադրության կենտրոնում է, իսկ երկարաժամկետ հեռանկարում՝ էներգակիրների արդյունավետության բարձրացումը: Վառ օրինակ է «Եվրոպա 2030» ռազմավարությունը, որի նպատակներն են՝ բարելավել էներգախնայողությունը 32,5%-ով և մինչև 2030թ. առնվազն 32%-ով անցում կատարել դեպի վերականգնվող էներգիա: Եվրոպայի համար դա գազի մատակարարներից որոշակի անկախություն ձեռք բերելու հնարավորություն կարող է լինել, եթե նպատակները հաջողությամբ ձեռք բերվեն (European Commission, 2017)։

Այնուամենայնիվ, իր առջև դնելով այս երկարաժամկետ նպատակները՝ ԵՄ-ը ներկայումս չի նվազեցնում իր կախվածությունը, այլ պարզապես հույս ունի դա կրճատել հետագայում՝ միևնույն ժամանակ պահպանելով կախվածությունը Ռուսաստանի բնական ռեսուրսներից:

Եզրափակելով, Ռուսաստանի և ԵՄ հարաբերությունները կարող են պարզապես դիտվել որպես փոխկախվածություն, այն է՝ երկու կողմն էլ մեծապես կախված են միմյանցից էներգետիկ ոլորտում, և նրանց կախվածությունը որոշ չափով հավասարակշռված է: Կախվածության հավասարակշռությունը բնութագրվում է հետևյալ կերպ. ԵՄ-ը կախված է ռուսական էներգակիրներից, մասնավորապես՝ բնական գազից, մինչդեռ Ռուսաստանն էապես կախված է այն եկամուտներից, որոնք ստանում է դեպի ԵՄ գազի արտահանումից:

Այս երկուսի միջև կապը կարող է բնութագրվել որպես անվտանգության դասական երկընտրանք, քանի որ կողմերից ոչ մեկը չի կարող նվազեցնել իր կախվածությունն առանց մյուսի կախվածության մեծացմանը սպառնալու: Կողմերի միջև փոխկախվածությունն ավելի հաճախ բնութագրվում է որպես հակամարտ, այլ ոչ թե համագործակցային հարաբերություն: Չնայած Ռուսաստանը շարունակում է մնալ ԵՄ համար գազի առավել հուսալի մատակարար, և կողմերի միջև կնքվել են մեծաթիվ պայմանագրեր, վերջիններս հետամուտ են լինում սեփական կախվածությունը նվազեցնելու ուղիներին՝ առանց լուրջ իրարանցում առաջացնելու, ինչը հնարավոր է, եթե կողմերը զգուշորեն չվարվեն։

Կարելի է հուսալ, որ ինչպես ԵՄ, այնպես էլ Ռուսաստանի էներգետիկ նոր ռազմավարությունները թույլ կտան դիվերսիֆիկացնել և ժողովրդավարացնել էներգետիկ շուկան: Հետևաբար դա կայուն հիմք կդառնա ինչպես եվրոպական, այնպես էլ Ռուսաստանի ազգային շահերը բավարարելու համար` ընտրելու ավելի շատ տարբերակներ (այդպիսով ներմուծման գները ցածր պահելով), ինչպես նաև՝ ռուսաստանյան կողմին ավելի շատ արտահանման երկրներ տրամադրելով:

 Գրականություն

1. Aalto, P. (2009) European perspectives for managing dependence. In: J. Perovic, R.W. Orttung, and A.Wenger (eds.) Russian Energy Power and Foreign Relations: Implications for conflict and cooperation. London: Routledge, p.164
2. Barbieri K. (2002). The Liberal Illusion: Does Trade Promote Peace? Ann Arbor, MI: University of Michigan Press.
3. BBC news (2014). Ukraine crisis: Russia halts gas supplies to Kiev: [online] available at: https://www.bbc.com/news/world-europe-27862849 [Accessed 12 Aug. 2019].
4. Bugajski J. (2009). Dismantling the West: Russia’s Atlantic Agenda. Washington, DC: Potomac Books. Centre for European Reform, pp. 1- 4.
5. Deudney D. and Ikenberry J. (1999) ‘The Nature & Sources of Liberal International Order’, Review of International Studies, Vol. 25, No. 2, pp. 179–96.
6. europa.eu. (2018). Russia - Trade - European Commission. [online] Available at: http://ec.europa.eu/trade/policy/countries-and-regions/countries/russia/ [Accessed 21 Mar. 2019].
7. EEAS - European External Action Service - European Commission. (2016). Northern Dimension. [online] Available at: https://eeas.europa.eu/diplomatic-network/northern-dimension/347/northern-dimension_en [Accessed 21 Mar. 2019].
8. Energy - European Commission. (n.d.). Russia - Energy - European Commission. [online] Available at: https://ec.europa.eu/energy/en/topics/international-cooperation/eu-cooperation-other-countries/russia [Accessed 21 Mar. 2019].
9. EU Energy in Figures 2018, European Union, Luxembourg: Publications Office of the European Union, p.26
10. European Commission (2013), Common Understanding of the Roadmap of the Preparation of the EU – Russia Energy Cooperation until 2050, February 24th 2011
11. European Commission. (2017). Europe 2020 strategy. [online] Available at: https://ec.europa.eu/info/business-economy-euro/economic-and-fiscal-policy-coordination/eu-economic-governance-monitoring-prevention-correction/european-semester/framework/europe-2020-strategy_en [Accessed 22 Mar. 2019].
12. Gasiorowski M. (1986). ‘Economic Interdependence and International Conflict: Some Cross-national Evidence’, International Studies Quarterly, Vol. 30, No. 1, pp. 23–38;
13. Goldman M. (2010). Oilopoly: Power, Putin and the Rise of the New Russia. Oxford: Oxford University Press.
14. Grant C. and Barysch K. (2003). “The EU – RussiaEnergy Dialogue’’,
15. Jervis R. (1978). ‘Cooperation under the Security Dilemma’, World Politics, Vol. 30, No. 2, pp. 167–74.
16. Hirschman A. (1945). National Power and the Structure of Foreign Trade. Berkeley, CA: University of California Press.
17. Keohane R. and Nye J. (1989) Power and Interdependence: World Politics in Transition. New York: Little, Brown and Company.
18. Kortunov S. (2007). Interview with Author, Moscow, 12 July 2007.
19. Larionova M. (2015). Can the Partnership for Modernisation Help Promote the EU–Russia Strategic Partnership?, European Politics and Society, 16:1, p. 62 
20. Lucas E. (2014). The New Cold War: Putin’s Russia and the Threat to the West. London: Palgrave Macmillan.
21. Mandil, C. (2008) Report to the Prime Minister: Energy Security and the European Union. Proposals for the French Presidency, p.18, [online] Available at: http://archives.gouvernement.fr/fillon_version2/sites/default/files/legacy/08-1005_Rapport_au_Premier_ministre_final_ENG.pdf [Accessed 22 Mar. 2019]
22. Maoz Z. (2009). ‘The Effects of Strategic and Economic Interdependence on International Conflict across Levels of Analysis’, American Journal of Political Science, Vol. 53, No. 1, pp. 223–40.
23. Mearshimer J. (1995). ‘The False Promise of International Institutions’, International Security, Vol. 19, No. 3, pp. 5–49.
24. Medvedev S. (2008). ‘The Stalemate in EU-Russia Relations: Between “Sovereignty” and “Europeanisation”’, in Ted Hopf (ed.), Russia’s European Choice. New York: Palgrave Macmillan, pp. 215–32.
25. Morozov V. (2008). “Energy Dialogue and theFuture of Russia: Politics and economics in the strugglefor Europe’’, în Pami Aalto (editor),
26. O’Neal J and Russett B. (2001). ‘Clear and Clean: The Fixed Effects of the Liberal Peace’, International Organization, Vol. 55, No. 2, pp. 469–85
27. Pick, L. (2012), EU-Russia energy relations: a critical analysis, POLIS Journal, vol. 7, pp. 1-44.
28. Kirchner, E. and Berk, C. (2010), European Energy Security Co-operation: Between Amity and Enmity. Journal of Common Market Studies 48 (4), pp.859-880
29. Polachek S. (1980). ‘Conflict and Trade’, Journal of Conflict Resolution, Vol. 24, No. 1, pp. 55–78;
30. Ripsman N. and Blanchard J. (1996). ‘Commercial Liberalism under Fire: Evidence from 1914 and 1936’, Security Studies, Vol. 6, No. 2, pp. 4–50.
31. Romanova T. (2007). ‘Energy Partnership – A Dialog in Different Languages’, Russia in Global Affairs, Vol. 5, No. 1, pp. 32–45.
32. Siddi, M. (2015). THE EU-RUSSIA GAS RELATIONSHIP: New Projects, New disputes?. THE FINNISH INS TITUT E OF INTERNAT IONAL AFFAIRS: FIIA BRIEFING PAPER, [online] (183), pp.3-9. Available at: https://www.files.ethz.ch/isn/195367/bp183.pdf [Accessed 19 Mar. 2019].
33. Stein A. (2006) ‘Trade and Conflict: Uncertainty, Strategic Signaling, and Interstate Disputes’, in Edward D. Mansfield and Brian M. Pollins (eds), Economic Interdependence and International Conflict. Ann Arbor, MI: University of Michigan Press, pp. 111–26.
34. Waltz K. (1979). Theory of International Politics. New York: McGraw-Hill.

«Ժողովրդավարություն, անվտանգություն և արտաքին քաղաքականություն» ծրագիր (NED)

Միջազգային և անվտանգության հարցերի հայկական ինստիտուտ (ՄԱՀՀԻ)