Հայաստանյան բուհերի կրթության որակը չի համապատասխանում միջազգային չափանիշներին։ Մեր բուհերից ոչ մեկը տեղ չի գտել կրթական խնդիրների հետազոտություններով զբաղվող բրիտանական Quacquarelli Symonds կենտրոնի հրապարակած աշխարհի մոտ 900 առաջատար համալսարանների ցուցակում: Սա՝ 2014 թ.-ի տվյալներով:

Ըստ թարմ տվյալի՝ Համալսարանների վարկանիշների համաշխարհային կենտրոնը (Center for World University Rankings) հրապարակել է աշխարհի լավագույն 2000 բուհերի ցանկը: Երևանի պետական համալսարանը ևս ընդգրկված է այդ ցանկում՝ զբաղեցնելով 1930-րդ տեղը։

Ո՞րն է մեր բուհերում ցածր կամ ոչ մրցունակ կրթության պատճառը:

Կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարությունում (ԿԳՄՍ), կարծես, ունեն պատասխանը: Նախարարությունը քննարկման դրվելիք «Բարձրագույն կրթության և գիտության» մասին օրենքի նախագծի աշխատանքային տարբերակից հանել է դրույթը, ըստ որի՝ բուհերին պարտադրվում է ուսուցման ծրագրերում պարտադիր ներառել «Հայոց լեզու», «Հայ գրականություն», «Հայոց պատմություն» առարկաները: Բուհերի ղեկավարությունն ինքն է որոշելու՝ ներառե՞լ դրանք ուսումնական ծրագրում, թե՞ ոչ:

«Մենք սրանով ուժեղացնում ենք դպրոցում տվյալ առարկաների դասավանդումը, այսինքն՝ բովանդակությունը փոխվում է այնպես, որ դրա կրկնումը բուհերում անհրաժեշտ չի լինում: Այս քայլով մենք հայագիտական բլոկն ուժեղացնում ենք դպրոցում: Ըստ էության, գիտելիքի հիմնական պաշարը նրանք ստանալու են դպրոցում և անցնելով բուհեր՝ մասնագիտական ուղղություններով ավելի շատ առարկաներ են կարողանալու անցնել»,- հիմնավորում է ԿԳՄՍ նախարար Արայիկ Հարությունյանը:

Փաստորեն, հանրակրթական դպրոցներում հայագիտական այս առարկաներն այնպիսի ամուր հիմքերի վրա են դրվելու, որ բուհերում դրանք անցնելը ժամավաճառությու՞ն է համարվելու: Շատ լավ:

Այդ դեպքում դիտարկենք «Հայոց լեզու» առարկայի կենտրոնացված քննությունների արդյունքները:

Գնահատման եւ թեստավորման կենտրոնի (ԳԹԿ)՝ այս տարվա տվյալներով՝ 9-րդ դասարանի «Հայոց լեզու» առարկայի կենտրոնացված քննության արդյունքներով՝ 31 021 սովորողից  
1 686-ը ստացել է անբավարար: 19-20 միավոր ստացել է 152 աշակերտ: Միջին միավորը կազմել է 12.16:
Իսկ այս տարի «Հայոց լեզու և հայ գրականություն» առարկայից միասնական քննություն հանձնած 4540 դիմորդից անբավարար է ստացել 1162-ը:

ԳԹԿ փոխտնօրեն Կարո Նասիբյանն ունի իր հիմնավորումը. «Ինքս էլ հայոց լեզվի մասնագետ եմ։ Եթե իմ դասավանդման ժամանակ «Գոյական»-ին տրվում էր 56 դասաժամ, այսօր տրվում է 20 դասաժամ։ Թեմաներ կան, որ ընդամնեը մեկ դասաժամով ուսուցիչը պետք է ավարտի։ Իսկ դրանք բարդ թեմաներ են, հատկապես շարահյուսական հատվածին վերաբերողները»:

Փորձեցի ուսումնասիրել 2017-2018 թթ. ուսումնական տարվա դպրոցականների «Հայոց լեզու» առարկայի օլիմպիադայի արդյունքները: Գուցե այստե՞ղ են տեսանելի այն հիմքերը, որոնք թույլ կտան վստահ լինել, որ այս աշակերտները բուհերում «Հայոց լեզու» առարկայի վրա զուր ժամանակ են վատնելու:

Մասնակիցները 9-րդ, 10-րդ, 11-րդ, 12-րդ դասարանի աշակերտներ են: 161 մասնակիցներից որևէ մեկը անգամ 17 միավոր չէր ստացել: Ամենաբարձրը 16,1 միավորն էր (իսկ մասնակիցները, ենթադրաբար, «Հայոց լեզու» առարկայից բարձր առաջադիմություն ունեցողներն են):

Հայոց լեզվի տարրական իմացություն անգամ չունեցող աշակերտները գնում են բուհ: Այնտեղ «Հայոց լեզու» առարկան չեն անցնելու, քանի որ բուհի ղեկավարությունը դա ժամավաճառություն է համարելու:

Մասնագիտական գրականություն հայերենով չափազանց քիչ է: Մասնագիտական տերմինաբանությունը անգլերենով է կամ օտար այլ լեզվով: Ուսանողը սեփական փորձով համոզվում է, որ հայոց լեզուն իրեն պետք չի գալիս գիտական քննարկումներ անելիս, այսինքն՝ հայոց լեզուն «չի ձգում» գիտական լեզվի: Ուսանողի բառապաշարը նեղանում է այնքան, որ գեղարվեստական գրականությունն էլ նրան խրթին է թվում:

Վրա է հասնում ռացիոնալիզմը, եթե հայերենով չեն թարգմանվում գիտական աշխատությունները, քանի որ պահանջարկը քիչ է կամ գիտության ետևից վազել հնարավոր չէ, եթե մասնագիտանալու համար օտար լեզուն ավելի անհրաժեշտ է, քան հայերենը, այդ դեպքում ի՞նչ իմաստ ունի ժամանակ ծախսել և բուհում ևս անցնել այդ առարկաները: Բավական է մի կերպ յոլա տանել, հատկապես որ՝ հայոց լեզվին գրագետ չտիրապետելը որևէ անհարմարություն չի առաջացնում: Այլ բան, եթե չգիտես անգլերեն, ռուսերեն… Չլսված ամոթ:

ԿԳՄՍ նախարարության վերոնշյալ ցանկությունը ուղղակիորեն շրջանցում է «Լեզվի մասին» օրենքի 2-րդ հոդվածը. «Հայաստանի Հանրապետության բոլոր միջնակարգ-մասնագիտական, մասնագիտական-տեխնիկական և բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում հայոց լեզվի ընդունելության քննությունը և հայոց լեզվի ուսուցումը պարտադիր են»:

Նման պահանջ ունի նաև «Բարձրագույն և հետբուհական մասնագիտական կրթության մասին» ՀՀ օրենքի 8-րդ հոդվածի 2 (1) կետը. «Անկախ սեփականության ձևից և մասնագիտությունից՝ բարձրագույն մասնագիտական հիմնական կրթության բակալավրի կրթական ծրագրում հայոց լեզու և հայ գրականություն, հայոց պատմություն առարկաների ուսուցումը ներառվում է առնվազն երկու կիսամյակի ընթացքում, որոնք ավարտվում են գիտելիքների պարտադիր ստուգմամբ»:

ԿԳՄՍ նախարարը հեգնում է, թե պետք չէ հայագիտական առարկաներն իրենից պաշտպանել: Բայց, ակնհայտ է. իշխանությունները, փաստորեն, խորությամբ չեն ընկալում հայոց լեզուն բուհերում ՊԱՐՏԱԴԻՐ անցնելու անհրաժեշտությունը, չունեն պետականության զգացողություն՝ դա գիտակցելու: Հակառակ դեպքում՝ պետությունը ինքը կկարևորեր պետականության ամենակարևոր ատրիբուտը՝ լեզուն՝ լեզվի պատշաճ իմացությունը խրախուսելով ու քարոզելով:

Հայոց լեզվին ուղղված վտանգը այնքան տեսանելի չի թվում՝ հաշվի առնելով Հայաստանի մոնոէթնիկությունը: Սակայն հայերենով խոսողների թիվը պակասում է. արտագաղթողների համար հայերենը մեխանիկորեն դառնում է երկրորդ լեզու, սփյուռքահայերի համար էլ, լավագույն դեպքում, 3-րդ կամ 4-րդ լեզու է: Եթե բուհերում նաև «պարտադիր» բաղադրիչը հանվի՝ հայոց լեզուն անուղղակիորեն մղվում է խոհանոց՝ դառնալով սերիալների, կենցաղային զրույցների լեզու:

Իրենց գործի մասնագետները սոցցանցում ռուսերենով, անգլերենով հետաքրքիր մտքեր են հանրայնացնում, քաղաքագիտական վերլուծություններ անում: Օտար լեզուներով գրելիս չափազանց բարեխիղճ ու հետևողական են: «Հայոց լեզու», «Հայ գրականություն», «Հայոց պատմություն» առարկաները բուհերում պարտադիր անցնելու կողմնակիցներին հեգնում են՝ իբրև հետամնացների: Ու այդ ամենը՝ ցավալի տառասխալներով, խեղճ հայերենով: