HY RU EN
Asset 3

Բեռնվում է ...

Էջի վերջ Այլ էջեր չկան բեռնելու համար

Որոնման արդյունքում ոչինչ չի գտնվել

Քաղցկեղ` ուղղակի հիվանդությու՞ն, թե՞ հանրության բարեկեցության և պետության անվտանգության սպառնալիք

Հեղինակի կողմից. առաջարկում եմ հոդվածը չդիտարկել որպես վիճակագրություն և թվերի վերլուծություն: Այստեղ տասնյակ հազարավոր պատմություններ են` մեկտեղված և ամբողջացված թվերի ու դինամիկ գծապատկերների մեջ: Դրանք պատմություններ են մեր հայրենակիցների մի ստվար զանգվածի հույզերի, ապրումների, կորսված կյանքերի, և որ ավելի ցավալի է, հուսալքության, արտագաղթի և պետության անգործության մասին: Ներկայացված խնդիրները միասնական ջանքերով փոփոխություններ բերող գործողությունների են կանչում:

Այս հոդվածի գլխավոր նպատակն է ոլորտի խնդիրների և մարտահրավերների վրա հանրության ուշադրությունը գրավել, ձևավորել օրակարգ, որով ներկա և հաջորդող կառավարություններն աշխատանքներ կտանեն շոշափելի և առարկայական փոփոխություններ բերելու համար, որը կնպաստի տասնյակ հազարավոր հայրենակիցների կյանքի որակի բարելավմանը և չարորակ նորագոյացություններով ախտահարման և դրանցից մահացությունների թվի զգալի նվազմանը: Այս հոդվածում ավելի շատ հարցեր են բարձրացվում, քան` պատասխաններ տրվում:

Քաղցկեղ կամ այլ կերպ ասած` չարորակ նորագոյացություն

Հայաստանի Հանրապետության վիճակագրական կոմիտեից և Առողջապահության նախարարությունից չարորակ նորագոյացությունների մասին վիճակագրական տվյալների հավաքագրումը շուրջ երկու ամիս տևեց: Ժամանակատարությունը պայմանավորված էր Առողջապահության նախարարության կողմից հարցումներին արձագանքելու տևողությամբ, որի մասին նշում կլինի հոդվածի վերջում: Այս հոդվածի համար օգտագործվել են նաև տվյալներ Առողջապահության ազգային ինստիտուտի պաշտոնական հրապարակումներից:

Եվ այսպես, Հայաստանի ուռուցքաբանական հիմնարկներում դիսպանսերային հսկողության տակ գտնվող չարորակ նորագոյացություններով հիվանդների թիվը տարվա վերջին, սկսած 1991 թվականից, ներկայացված է հետևյալ գծապատկերում (Գծապատկեր No: 1): Ինչպես տեսնում ենք, տարեցտարի Հայաստանի ուռուցքաբանական հիմնարկների բժշկական ծառայություններից օգտվողների քանակը կայուն բարձր տեմպով աճում է:

Գծապատկեր No: 1

Սա բնակչության թվի մեծությամբ կշռելով` այսինքն ըստ 100,000 բնակչի ներկայացնելու դեպքում, կունենանք հետևյալ պատկերը (գծապատկեր No: 2):

Գծապատկեր No: 2

Այս ցուցանիշը հաշվարկվում է հիվանդների բացարձակ թիվը բաժանելով բնակչության թվի վրա: Կարմիր կորագիծը ցույց է տալիս Առողջապահության ազգային ինստիտուտի պաշտոնական հրապարակումը, իսկ կապույտը մեր կողմից հաշվարկածն է[1]:

Չարորակ նորագոյացությունների` տարիների ընթացքում վարքագիծը ուսումնասիրելու համար, դիտարկենք հետևյալ հիմնական ցուցանիշների գծով թվային շարքերը:

Առաջին անգամ ախտորոշվածներ

Կյանքում առաջին անգամ հաստատված ախտորոշումով և ուռուցքաբանական հիմնարկներում գրանցված չարորակ նորագոյացություններով հիվանդների թիվը 1991 թվականից սկսած, ըստ տարիների, հետևյալն է (գծապատկեր No: 3):

Գծապատկեր No: 3

2018 թվականի ցուցանիշը թափանցիկ կարմիրով է ներկված, քանի որ դրա հավաստի լինելը վստահություն չի ներշնչում: Այս առումով բացատրությունը հետևյալն է: Գծապատկեր No: 1-ում ուռուցքաբանական հիմնարկներում դիսպանսերային հսկողության տակ գտնվող չարորակ նորագոյացություններով հիվանդների թիվը 2018 թվականի վերջին կազմել է 47,146 մարդ, ինչը ավել է նախորդ տարվա նույն ցուցանիշից 3,316-ով: Գծապատկեր No: 7-ում երևում է, որ չարորակ նորագոյացություններից մահացությունը 2018 թվականին կազմել է 5,199 մարդ: Հետևաբար, կարող ենք ենթադրել, որ եթե նույնիսկ այս ընթացքում հաշվառվածներից ոչ ոք բուժված չլիներ (ինչն անհնար է), ապա 2018 թ. ընթացքում կյանքում առաջին անգամ հաստատված ախտորոշումներով անձանց թիվը պետք է լիներ առնվազն 8,515 հոգի (3,316+5,199): Իսկ քանի որ կլինեն նաև զգալի թվով բուժվածներ, ապա առաջին անգամ ախտորոշվածների թիվը շատ ավելի մեծ պետք է լիներ, քան հրապարակված 6,847 հոգին (8,515-ից մեծ):

Այս ցուցանիշը բնակչության թվի մեծությամբ կշռելով` այսինքն ըստ 100,000 բնակչի ներկայացնելու դեպքում, կունենանք հետևյալ պատկերը (Գծապատկեր No: 4): Ինչպես բացարձակ թվով ներկայացնելու պարագայում, այս դեպքում նույնպես 2018 թվականի ցուցանիշը կասկածի տակ է, որի մեկնաբանությունը տրված է վերևում:

Գծապատկեր No: 4

Մինչև այս ներկայացված թվային շարքերից երևում է, որ միտումները բացասական են: Սրանք փորձեցինք համադրել աշխարհի մի շարք երկրներում գրանցված համանուն ցուցանիշի դինամիկայի հետ: Պաշտոնական որակյալ տվյալների երկար ժամանակագրական շարքեր այս ցուցանիշի մասով հասանելի չէին: Լավագույն տվյալները առկա էին Տնտեսական զարգացման և համագործակցության կազմակերպության (OECD) վիճակագրական կայքում 2000-2012 թվականների համար չորս կետային տվյալներով, որը ներկայացված է ստորև` Հայաստանի համադրելի ցուցանիշի զուգորդմամբ (գծապատկեր No: 5):

Գծապատկեր No: 5

Այս համեմատական գծապատկերից երևում է, որ Հայաստանում կյանքում առաջին անգամ չարորակ նորագոյացություն հաստատված ախտորոշումով հիվանդների թվաքանակը (100,000 բնակչի հաշվով)` համեմատած բոլոր ներկայացված OECD անդամ երկրների (դրանք են` Ավստրիա, Բելգիա, Ֆինլանդիա, Գերմանիա, Հունաստան, Իսպանիա, Շվեցարիա) 2000 թ.-ին եղել է ամենացածրը: Սակայն, ինչպես երևում է, 12 տարիների ընթացքը ներկայացնող կորը Հայաստանի դեպքում ունի ամենամեծ թեքությունը, ինչը նշանակում է, որ այս ցուցանիշը նշված երկրների միևնույն ցուցանիշի համեմատ ավելի մեծ տեմպով է աճել: Սա մի կողմից կարող է պայմանավորված լինել չարորակ նորագոյացությունների ավելի լավ ախտորոշմամբ (ենթադրենք ախտորոշման ծառայությունների բարելավում է տեղի ունեցել), մյուս կողմից էլ` ներքին գործոններով պայմանավորված, որ քննարկվում է հաջորդիվ:

Մեկ այլ աղբյուրի համաձայն` The Cancer Atlas կայքի (ստեղծվել է Քաղցկեղի ամերիկյան ասոցիացիայի, Քաղցկեղի ուսումնասիրության միջազգային գործակալության և Քաղցկեղի կառավարման միջազգային միության կողմից, կայքի հղում), մինչև 75 տարեկան չարորակ նորագոյացություն ձեռք բերելու ռիսկը Հայաստանում 2012 թվականին կազմել է 25.8 %: Աշխարհի 185 երկրների համար այս ցուցանիշի նվազագույն մեծությունը 4.6 % է, իսկ առավելագույնը` 32.9 %: Հետևյալ գծապատկերում Հայաստանի դիրքը (ինչքան կետը բարձր, այնքան ավելի վատ` մեծ ռիսկ) այդ երկրների շարքում պատկերված է կարմիր կետով (գծապատկեր No: 6):

Գծապատկեր No: 6

Այս նույն աղբյուրի համաձայն` 2016 թվականի դրությամբ Հայաստանը 30-ից 69 տարեկանների շրջանում քաղցկեղից մահվան առաջատար պատճառ ցուցանիշով հինգաստիճան համակարգում դասակարգվել է առաջին` ամենավատ աստիճանում (կայքից նկարը տես ստորև):

Նկար No: 1

Հաջորդ կարևոր ցուցանիշը չարորակ նորագոյացություններից մահացությունն է:

Չարորակ նորագոյացություններից մահացություն

1995 թվականից սկսած այս ցուցանիշի գծով շարժը Հայաստանի Հանրապետության համար ներկայացված է Գծապատկեր No: 7-ում: Այս ցուցանիշի գծով տվյալները Վիճակագրական կոմիտեի «Հայաստանի Ժողովրդագրական Ժողովածու» հրապարակումներում, ըստ տարիների, առկա էին սկսած 1995 թվականից:

Գծապատկեր No: 7

Այս ցուցանիշը բնակչության թվի մեծությամբ կշռելով` այսինքն ըստ 100,000 բնակչի ներկայացնելու դեպքում, կունենանք հետևյալ պատկերը[2] (գծապատկեր No: 8):

Գծապատկեր No: 8

Չարորակ նորագոյացություններից մահացության ցուցանիշը Հայաստանի համար աճի միտում ունի` բացառությամբ վերջին երեք տարիների: Այս տենդենցը արտաքին աշխարհի հետ համադրելով` փորձենք հասկանալ, թե Հայաստանում այս առումով ինչ առանձնահատկություններ կան: Այսպիսով, Տնտեսական զարգացման և համագործակցության կազմակերպության անդամ 34 երկրների համար չարորակ նորագոյացություններից մահացության ցուցանիշի միջնարժեքը (անգլերենով` median) 100,000 բնակչի հաշվով` համեմատած Հայաստանի նույնանուն ցուցանիշի հետ (1995-ից մինչև 2016 թվականներ) ներկայացված է գծապատկեր No: 9-ում:

Ինչպես երևում է գծապատկերում, նախորդող քսան տարիների ընթացքում, 100,000 բնակչի հաշվով, չարորակ նորագոյացություններից մահացությունների թիվը Հայաստանում աճել է, իսկ OECD անդամ երկրներում` նվազել: OECD երկրների մասով տվյալները վերցված են OECD պաշտոնական վիճակագրական տեղեկատուից:

Գծապատկեր No: 9

Պատկերը ամբողջացնելու համար, այս ցուցանիշի գծով տենդենցը դիտարկենք կյանքում առաջին անգամ չարորակ նորագոյացություն հաստատված ախտորոշումով հիվանդների թվաքանակ (100,000 բնակչի հաշվով) ցուցանիշի մասով տենդենցի հետ համադրելով, որի մասին նշված է վերևում, գծապատկեր No: 5-ում: Երկու ցուցանիշների գծով տենդենցները համադրելու նպատակով ընտրվել են OECD անդամ նույն 7 երկրները (գծապատկեր No: 10):

Գծապատկեր No: 10

Գծապատկերներ 5-ի և 10-ի համադրությունը ներկայացված է ստորև: Սրանց համադրությամբ նշված ժամանակահատվածում` 2000-2012 թթ, հետևյալ պատկերն է բացվում: Կյանքում առաջին անգամ չարորակ նորագոյացությունների գծով ախտորոշվածների թիվը (100,000 բնակչի հաշվով) աճել է և Հայաստանում, և OECD անդամ երկրներում, մի նշանակալի տարբերությամբ, որ Հայաստանում աճի տեմպն ավելի մեծ է եղել, և երևում է, որ սկզբնակետում Հայաստանը այս մասով ցածր ցուցանիշ է ունեցել, որը սկսել է աճել արագ տեմպերով և հասել է OECD երկրների մակարդակին:

Սրա պատճառներից կարող է լինել կամ հիվանդությունների աճի առաջանցիկ տեմպերը, կամ էլ աճի տեմպը` զուգորդված ախտորոշումների բարելավման գործընթացով, ինչը համապատասխանաբար առաջին անգամ չարորակ նորագոյացություններով ախտորոշվածների թիվը տարեցտարի մեծացրել է:

Սրան զուգահեռ նկատում ենք, որ այս նույն ժամանակահատվածում OECD երկրներում չնայած կյանքում առաջին անգամ քաղցկեղով ախտորոշվածների թիվն աճման միտում ունի` քաղցկեղից մահացությունների թիվը նշված ժամանակահատվածում այս երկրներում զգալիորեն նվազել է, իսկ Հայաստանի դեպքում` տրամագծորեն հակառակը: Ստացվում է, որ Հայաստանի դեպքում արագ տեմպով աճել է ինչպես կյանքում առաջին անգամ քաղցկեղով ախտորոշվածների թիվը, այնպես էլ` քաղցկեղից մահացությունների թիվը:

Քաղցկեղից մահացությունների նման աճի հնարավոր պատճառներից, այն դեպքում, երբ OECD երկրներում դա նվազել է, կարող են լինել ներքոհիշյալները: Վատ և ուշ ախտորոշումները. այսինքն մարդիկ ուշ շրջանում են ախտորոշվում, և նրանց կյանքը փրկել կամ երկարացնել չի հաջողվում: Վատ բժշկական ծառայությունները. այսինքն` սխալ ախտորոշումներ և/կամ ոչ ճիշտ բուժումներ: Երկրի ներսում առկա այլ պատճառներ (օրինակ վնասակար նյութերի մթնոլորտ արտանետումների շարունակական աճ), որ հնարավոր է բացահայտել տվյալների մանրակրկիտ հավաքագրման և վերլուծության արդյունքում:

Չարորակ նորագոյացությունների առաջացման պատճառներ

Համաձայն Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության (ԱՀԿ) հրապարակումների` քաղցկեղը առաջանում է նորմալ բջիջների ուռուցքային բջիջների վերափոխման բազմափուլ պրոցեսի արդյունքում: Այս փոփոխությունները առաջանում են անձի գենետիկական գործոնների և հետևյալ երեք խումբ արտաքին գործոնների համատեղման հետևանքով: Այդ երեք արտաքին գործոններն են.

  1. Ֆիզիկական քաղցկեղածին նյութեր (կանցերոգեններ), ինչպիսիք են ուլտրամանուշակագույն և իոնացնող ճառագայթումը
  2. Քիմիական կանցերոգեններ, ինչպիսիք են ասբեստը, թութունով ծխախոտի տարրերը, աֆլատոքսինը (սննդային աղտահարում, անգլերեն` aflatoxin) և մկնդեղը (խմելու ջրի աղտահարում, անգլերեն` arsenic)
  3. Բիոլոգիական կանցերոգեններ, ինչպիսիք են որոշակի վիրուսներից ինֆեկցիաները, բակտերիաները կամ մակաբույծները (պարազիտներ):

ԱՀԿ-ն իր հետազոտական գործակալության` Քաղցկեղի ուսումնասիրության միջազգային գործակալության միջոցով քաղցկեղածին գործոնների դասակարգում է իրականացնում: Կազմակերպությունը շարադրել է նաև քաղցկեղածին հետևյալ ռիսկային գործոնները:

  • Ծխախոտի օգտագործում, ներառյալ սիգարետներ, այդ թվում` անծուխ
  • Գիրություն կամ նորմայից ավել քաշ
  • Անառողջ սննդակարգ` քիչ մրգային և բանջարեղենային բաղադրությամբ
  • Ֆիզիկական ակտիվության պակաս
  • Ալկոհոլի օգտագործում
  • Սեռական ճանապարհով փոխանցվող HPV վարակ
  • Հեպատիտներից առաջացած ինֆեկցիաներ կամ այլ կանցերոգեն ինֆեկցիաներ
  • Ուլտրամանուշակագույն և իոնացնող ճառագայթում
  • Քաղաքային օդի աղտոտվածություն
  • Պինդ վառելիքի կենցաղային օգտագործումից առաջացող տնային ծուխ

Այս նույն աղբյուրի համաձայն` աշխարհում քաղցկեղից մահացություների 22 %-ը ծխախոտի օգտագործումից է:

Հաշվի առնելով վերոգրյալը, և նշված ռիսկերի մասով Հայաստանում վարվող որոշ վիճակագրական տվյալների առկայությունը` փորձենք հասկանալ, թե ինչ նկատելի ռիսկեր կան Հանրապետության տարածքում, որ կարող էին նպաստել քաղցկեղով ախտորոշումների և մահացությունների ցուցանիշների` մյուս երկրների հետ համեմատ, նման տարբերվող աճին:

Մթնոլորտ արտանետված վնասակար նյութեր

Վերոնշյալ ռիսկային գործոններից մեկի` մթնոլորտային արտանետումների վերաբերյալ Հայաստանում առկա են պատմական ժամանակագրական շարքեր, որոնց դինամիկան հետևյալն է: Այստեղ պատկերված է երկրում անշարժ աղբյուրներից մթնոլորտ արտանետված վնասակար նյութերի քանակը, ըստ տարիների, սկսած 2000-ից մինչև 2018 թվական (գծապատկեր No: 11):

Գծապատկեր No: 11

Սա ըստ մարզերի ներկայացնելու դեպքում, ստանում ենք հետևյալ պատկերը (գծապատկեր No: 12):

Գծապատկեր No: 12

Գծապատկերում երևում է, որ վերջին տաս տարիների ընթացքում արտանետման անշարժ աղբյուրներից մթնոլորտ արտանետված վնասակար նյութերի կայուն բարձր պահպանվող և որոշ դեպքերում նույնիսկ աճող քանակ (տոննա) է գրանցվել Երևան քաղաքում, Լոռու, Կոտայքի, Տավուշի, Սյունիքի և Գեղարքունիքի մարզերում:

Արտանետման խոշոր աղբյուրներից են հանքագործական արդյունաբերությամբ և բացահանքերի շահագործմամբ զբաղվող ձեռնարկությունները: Հայաստանի Հանրապետության վիճակագրական կոմիտեից ստացված տվյալները արդյունաբերության այս ճյուղի մասով առկա են 2010 թվականից (դասակարգում է փոխվել և նրանց նախորդ ժամանակահատվածների տվյալները համադրելի չեն), որը ներկայացված է ստորև` գծապատկեր No: 13-ով (մոխրագույն սյուներ, ձախ առանցք)` համադրած անշարժ աղբյուրներից արտանետումների քանակի հետ (կարմիր կորագիծ, աջ առանցք):

Գծապատկեր No: 13

Վերոնշյալ գծապատկերում երկու փոփոխականների դինամիկայի նմանություն կա ու որպեսզի այս պատկերը հնարավոր լինի ավելի պարզորոշ դարձնել, ստորև այս փոփոխականների շարժը ներկայացրել ենք ըստ մարզերի:

Այսպիսով, ըստ մարզերի այս համադրությունը կատարելով` երևում է, որ Հանքագործական արդյունաբերության և բացահանքերի շահագործման ծավալները ցույց տվող ցուցանիշի գծով տենդենցը (ձախ գծապատկերներ, սև կորագիծ) և Արտանետման անշարժ աղբյուրներից մթնոլորտ արտանետված վնասակար նյութերի քանակը ցույց տվող ցուցանիշի տենդենցը (աջ գծապատկերներ, սև կորագիծ) որոշ մարզերի դեպքում ունեն նմանություններ և նույնիսկ համընկնումներ:

Ինչպես այս համադրության մեջ երևում է, այդ մարզերն են Լոռին, Կոտայքը, Սյունիքը և Գեղարքունիքը: Հետաքրքիր «զուգադիպությամբ» հենց այս մարզերում այդ ժամանակահատվածում գործել են մետաղական հանքեր: Այս չորս մարզերի գծով տվյալները հետևյալն են (աղյուսակ No: 1):

Աղյուսակ No: 1

Այս տվյալներից երևում է, որ չորս մարզերում հանքագործական արդյունաբերությունը գրեթե ամբողջովին բաղկացած է մետաղական հանքաքարի արդյունահանման արտադրանքից: Եվ հետևաբար այս մարզերում արտանետման անշարժ աղբյուրներից դեպի մթնոլորտ վնասակար նյութերի արտանետումը մեծ հավանականությամբ և մեծ չափով վերագրելի է մարզերում գործող մետաղական հանքերին:

Այս առնչությամբ ՀՀ շրջակա միջավայրի նախարարության (նախկինում Բնապահպանության նախարարություն) տվյալների հիման վրա կազմված վնասկար նյութերի արտանետումների քարտեզը հետևյալ տեսքն ունի: Ստորև նկար No: 2-ը 2018-ի համար է, իսկ նկար No: 3-ը ` 2017-ի:

Նկար No: 2

Նկար No: 3

Արտանետումների այս երկու քարտեզները ցուցադրում են այն նկատված օրինաչափությունը, որ գործող մետաղական հանքեր ունեցող մարզերում վնասակար նյութերի արտանետումները մթնոլորտ, մյուս մարզերի համեմատ, ավելի մեծ ծավալների են հասնում: Թերևս բացառություն է Տավուշը, որտեղ գործող մետաղական հանք չկա, սակայն մթնոլորտ վնասակար նյութերի արտանետումը մեծ քանակի է (հավանաբար, աղբյուրը Իջևանի բենտոնիտի կոմբինատն է): Այս երկու տարիների ընթացքում 2018 թվականին Կոտայքի մարզում, 2017-ի համեմատ, ավելի շատ արտանետումներ են եղել (այդ պատճառով քարտեզում գույնը ավելի է մգացել):

Այժմ, երբ քիչ թե շատ հասկանալի դարձավ անշարժ աղբյուրներից վնասակար նյութերի մթնոլորտ արտանետման առանձնահատկությունները ըստ մարզերի, վերադառնանք չարորակ նորագոյացությունների գծով միտումները բնութագրող ցուցանիշներին, բայց այս անգամ դրանք դիտարկենք ըստ մարզերի: Եվ այսպես, գծապատկեր No: 1-ը ըստ մարզերի ունի հետևյալ տեսքը (Երևանը` կարմիր կորագիծը ներկայացված է աջ առանցքում, իսկ մնացյալը` մարզերը, ձախ առանցքում):

Գծապատկեր No: 14

Գծապատկերից երևում է, որ Հայաստանի ուռուցքաբանական հիմնարկներում դիսպանսերային հսկողության տակ գտնվող չարորակ նորագոյացություններով հիվանդների բացարձակ թվով առաջին տեղում ք. Երևանն է: Երկրորդ տեղում է Լոռին, երրորդում` Շիրակը, իսկ չորրորդում` Կոտայքը: Այս ցուցանիշը բնակչության թվի մեծությամբ կշռելով` այսինքն ըստ 100,000 բնակչի ներկայացնելու դեպքում, կունենանք հետևյալ պատկերը (գծապատկեր No: 15):

Գծապատկեր No: 15

100,000 բնակչի հաշվով ներկայացնելու դեպքում տեսնում ենք, որ տարվա վերջի դրությամբ ուռուցքաբանական հիմնարկներում դիսպանսերային հսկողության տակ գտնվող չարորակ նորագոյացություններով հիվանդների թվով, վերջին հինգ տարիների ընթացքում առաջին տեղում է Լոռին, երկրորդում` Երևանը, երրորդում` Շիրակը, իսկ չորրորդում` Կոտայքը:

Կյանքում առաջին անգամ հաստատված ախտորոշումով և ուռուցքաբանական հիմնարկներում գրանցված չարորակ նորագոյացություններով հիվանդների թիվը 100,000 բնակչի հաշվով, այսինքն` գծապատկեր No: 4-ը ըստ մարզերի ունի հետևյալ տեսքը (գծապատկեր No: 16): Գծապատկերում երևում է, որ այս ցուցանիշով, վերջին հինգ տարիների ընթացքում, առաջին տեղում է Լոռին, երկրորդում` Կոտայքը, երրորդում` Շիրակը, չորրորդում և հինգերորդում` համապատասխանաբար Սյունիքը և Երևանը:

Գծապատկեր No: 16

Չարորակ նորագոյացություններից մահացության թիվը 100,000 բնակչի հաշվով, այսինքն գծապատկեր No: 8-ը ըստ մարզերի ունի հետևյալ տեսքը (գծապատկեր No: 17): Գծապատկերում երևում է, որ այս ցուցանիշով, վերջին հինգ տարիների ընթացքում, առաջին տեղում է Լոռին, իսկ հաջորդող չորս տեղերում` Սյունիքը, Շիրակը, Կոտայքը և Երևանը:

Գծապատկեր No: 17

Այսպիսով տեսնում ենք, որ չարորակ նորագոյացությունների բոլոր ներկայացված ցուցանիշներով առաջատարը Լոռին է: Հաջորդիվ, բարձր ցուցանիշներ ունեն Երևանը, Շիրակը, Կոտայքը և Սյունիքը: Չարորակ նորագոյացություններով հիվանդների ամենաքիչ քանակն ունի Վայոց Ձորը, իսկ 100,000 բնակչի հաշվով մյուս մարզեի համեմատ ունի միջին ցուցանիշ:

Ըստ մարզերի նշված ցուցանիշները դիտարկելիս երևում է, որ չարորակ նորագոյացություններով առաջատար է ոչ միայն Լոռին (նաև Սյունիքը և Կոտայքը), որտեղ մետաղական հանքաքարի արդյունահանում է իրականացվում և միաժամանակ դեպի մթնոլորտ վնասակար նյութերի արտանետումով (արտանետման անշարժ աղբյուրներից) մարզը առաջին տեղում է, այլ նաև` Շիրակը և ք. Երևանը, որտեղ մետաղական գործող հանքեր չկան:

Արդեն դիտարկեցինք մթնոլորտ վնասակար նյութերի արտանետումների գործոնը և նկատեցինք, որ կա հստակ օրինաչափություն մետաղական հանքեր ունեցող մարզերում մթնոլորտ վնասակար նյութերի արտանետումների քանակի և մետաղական հանքաքարի արդյունահանման արտադրանքի ծավալների աճի մասով: Իսկ քանի որ այս վնասակար արտանետումները քաղցկեղածին են, ապա կարող ենք հետևություն անել, որ Լոռու մարզի համար չարորակ նորագոյացությունների մասով ներկայացված ցուցանիշների շատ բարձր լինելը պայմանավորված է այս արտանետումներով: Միաժամանակ, նույնը չենք կարող ասել Շիրակի մարզի կամ ք. Երևանի համար: Ապա, որո՞նք են մյուս հնարավոր քաղցկեղածին գործոնները, որոնք հանգեցնում են քաղցկեղի բարձր ցուցանիշների:

Քաղցկեղի ուսումնասիրության միջազգային գործակալության կողմից ներկայացված քաղցկեղածին ռիսկային գործոնները, ինչպես շարադրել ենք վերևում, ներառում են`

  • Ծխախոտի օգտագործում
  • Անառողջ սննդակարգ
  • Ֆիզիկական ակտիվության պակաս
  • Ալկոհոլի օգտագործում
  • Ուլտրամանուշակագույն և իոնացնող ճառագայթում
  • Քաղաքային օդի աղտոտվածություն (կամ այլ կերպ ասած` մթնոլորտային վնասակար արտանետումներ):

Այս քաղցկեղածին ռիսկային գործոններից անառողջ սննդակարգը, ֆիզիկական ակտիվության պակասը, ծխախոտի և ալկոհոլի օգտագործումը գիտենք, որ համատարած բնույթ են կրում Հայաստանում: Այս մասով լավ մշակված ժամանակագրական շարքեր չկան և հետևաբար սրանց ազդեցությունը չարորակ նորագոյացությունների աճի վրա չենք կարող դիտարկել:

Սակայն նաև գիտենք, որ այս չորս քաղցկեղածին ռիսկային գործոնները հատկապես բնորոշ են աղքատ քաղաքացիների կենսակերպին: Եվ եթե մարզերում աղքատության մակարդակի ցուցանիշը նշված ռիսկային գործոնների համար փորձենք համախբված բնութագրիչ ներկայացնել, ապա հնարավոր է որոշակի պատկեր բացվի: Այդ իսկ պատճառով ստորև ներկայացնում ենք աղքատության ցուցանիշը ըստ մարզերի (գծապատկեր No: 18): Երևում է, որ Շիրակն աղքատության մակարդակով ամենաբարձր ցուցանիշն ունի: Աղքատության հաջորդ բարձր ցուցանիշներն ունեն Կոտայքը և Լոռին:

Գծապատկեր No: 18

Այս մյուս գծապատկերը ցույց է տալիս աղքատության մեջ ծայրահեղ աղքատության մակարդակը` ըստ մարզերի (գծապատկեր No: 19):

Գծապատկեր No: 19

Ծայրահեղ աղքատության այս ցուցանիշից երևում է, որ կրկին այս երեք մարզերը առաջին հորիզոնականում են:

Այսպիսով, ամփոփելով արձանագրենք, որ չնայած հոդվածում փաստարկված տեղեկատվությամբ վեր են հանվում որոշակի օրինաչափություններ, որոնք ենթադրաբար զգալի ռիսկ են չարորակ նորագոյացությունների առաջացման առումով (դրանցից է մթնոլորտ վնասակար նյութերի արտանետումները), կան մի շարք այլ գործոններ ևս, որոնք հարկավոր է խորությամբ ուսումնասիրել դրանց ազդեցության չափը հասկանալու համար: Այդ գործոններն են.

  • Աղքատություն` պայմանավորված հիմնականում անառողջ սննդակարգով և վատ կենսապայմաններով
  • Ծխախոտի օգտագործում
  • Բժշկական ծառայությունների որակ և վաղ ախտորոշման հասանելիություն ու ճշտություն
  • Վարակիչ և ինֆեկցիոն հիվանդություններ
  • Շարժական աղբյուրներից (մեքենաներ) օդի աղտոտում
  • Ուլտրամանուշակագույն, իոնացնող և այլ վտանգավոր ճառագայթումներ:

Այս ամենի մանրակրկիտ և հետևողական փաստագրումն ու վերլուծությունն ազգային անվտանգության ապահովման առումով նշանակալի դերակատարում կունենա: Ուստի Կառավարությունը պարտավոր է չարորակ նորագոյացությունների գծով վտանգավոր զարգացումները կասեցնելու համար կանխարգելիչ գործողություններ իրականացնել:

Օրինակ, օրակարգային առաջնային հարց պետք է դառնա մետաղական հանքային արդյունաբերության գործարկման շարունակականությունը: Հանքարդյունաբերությունը Հայաստանում ստեղծված համախառն ներքին արդյունքի մեջ ընդամենը մի փոքր մասնակցություն ունի (տես գծապատկեր No: 20): Սակայն, դրա տված վնասները, մասնավորապես` վնասակար նյութերի արտանետումների հետևանքով առաջացող տնտեսական և սոցիալական վնասները (օրինակ չարորակ նորագոյացությունների մասով), հանրապետությունում երբևէ չեն չափվել: Այն օրինաչափությունները, որ դիտարկվել են այս հոդվածում հուշում են, որ հանքարդյունաբերությունը ոչ միայն չի նպաստում աղքատության վերացմանը, այլև վնասակար նյութերի արտանետումներով անդառնալի վնասներ է պատճառում ինչպես բնությանը, այնպես էլ մեզ` քաղաքացիներիս:

Գծապատկեր No: 20

Վերջում ավելացնենք, որ այս հոդվածը չի հավակնում ամբողջական գնահատական տալ և ամբողջական պատկերը ներկայացնել: Այստեղ դուք կգտնեք այս ամբողջի մի հատվածը: Իսկ որպեսզի այն լրանա, և տիրապետենք առկա իրավիճակին ու տենդենցներին, հարկավոր է, որ մենք` քաղաքացիներս, ավելի պատասխանատու լինենք մեր շրջակա միջավայրի, մեր ներկայի ու ապագայի հանդեպ, և պարտադրենք ներկա և գալիք կառավարություններին որդեգրել մարդակենտրոն քաղաքականություն և չեզոքացնել այն բոլոր հնարավոր ռիսկերը, որոնք վտանգում են մեր բոլորիս և գալիք սերունդների բարեկեցությունն ու կյանքը:

Քաղցկեղը մահվան դատավճիռ չէ, դա հնարավոր է բուժել և որ ավելի կարևոր է` կանխարգելել:

Հ. Գ.

Ի պատասխան մեր հարցման` Առողջապահության նախարարությունից ս.թ. օգոստոսի 26-ին ուղարկված գրության բովանադակությունից (գրությունը կցվում է) կարելի է ենթադրել, որ նախարարությունը առ այսօր չունի քաղցկեղի միասնական ազգային տեղեկատվական բազա, որտեղ ներառված կլինեին քաղցկեղով հիվանդների վերաբերյալ բոլոր տվյալները, ինչը հնարավորութուն կտար փաստարկված վերլուծություններ և առկա վիճակի ու նաև միտումների ախտորոշումներ իրականացնել: Իսկ սա չափազանց կարևոր է ճիշտ և որակյալ քաղաքականություն մշակելու և իրականացնելու համար:

[1] Այս երկու գծերի ոչ ամբողջապես համընկնելը հավանաբար պայմանավորված է հայտարարով` այսինքն, թե բնակչության թվի ինչ մեծություն է կիրառվել հաշվարկի մեջ: Մենք կիրառել ենք տվյալ տարվա վերջի դրությամբ առկա բնակիչների թիվը, իսկ Ինստիտուտը հնարավոր է, որ օգտագործել է տարվա միջին բնակչության թիվը, կամ հաշվարկի այլ մոտեցում է կիրառել: Սակայն երկու դեպքում էլ տենդենցը նույնն է, իսկ միմյանցից շեղումը` փոքր:

[2] 2018 թվականի ցուցանիշը մենք ենք հաշվարկել, քանի որ պաշտոնական հրապարակումներում չկար:

 

Գլխավոր լուսանկարը՝ singularityhub.com-ից 

Մեկնաբանություններ (1)

Արմինե
Կորոնավիրուսի համար ամբողջ աշխարհն է կանգնած իսկ նման պատկերի դեպքում մի հատ Ամուլ սարի շուրջ որքան պայքար գնաց։ Հանքերը, Երեւանի ավտոմեքենաների քանաքը սարսափելի վնաս են պատճառում մեզ։

Մեկնաբանել

Լատինատառ հայերենով գրված մեկնաբանությունները չեն հրապարակվի խմբագրության կողմից։
Եթե գտել եք վրիպակ, ապա այն կարող եք ուղարկել մեզ՝ ընտրելով վրիպակը և սեղմելով CTRL+Enter