Մհեր Ենոքյան
«Հետքի» թղթակիցը «Նուբարաշեն» բանտից

Տարաբնույթ մեկնաբանություններ կան կորոնավիրուսի հետ կապված` սկսած Աստծո կողմից յուրօրինակ պատիժ-դասից մինչև դավադրության տեսություն… այնուամենայնիվ, մեկուսացվածության վիճակն անկասկած նաև իր հոգեբանական ազդեցությունն է թողնում մարդկանց վրա: 

Յուրաքանչյուր մարդու անհրաժեշտ է որոշակի անձնական տարածություն: Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ տարբեր ազգերի, բնակչության խավերի մոտ կան սեփական պատկերացումներն այն մասին, թե որքան տարածություն պետք է լինի զրուցակիցների միջև: Այն տատանվում է 50 սանտիմետրից մինչև 2 մետր: Ձեռքով բարևելը հիմնականում ընդունված է եվրոպական աշխարհայացքում և կապված է նրա հետ, որ միջնադարում տղամարդը տղամարդուն հանդիպելուց պետք է ցույց տար, որ ձեռքում զենք չկա` բաց ափը մեկներ: Եվրոպական ավանդույթում, որքանով ինձ հայտնի է, կինը առաջինը պետք է տղամարդուն ձեռք մեկնի, այլապես ձեռքով չեն բարևում: ԱՄՆ-ում առավել հակված են նման տարբերություններ չդնել կնոջ և տղամարդու միջև: Ասիական մշակույթում սովորաբար զրուցակիցներն ավելի մեծ տարածություն են պահում և իրար դիպչելուց խուսափում են: Հայկական տարբերակը սկսած անցած դարի 90-ականներից ձևավորեց որոշ շրջանակներում նաև պարտադիր համբուրվելու ավանդույթը: Որոշ աֆրիկյան ցեղախմբերում ընդունված է իրար տեսնելիս թքել մեկ մեկու վրա, ինչը համարվում է հարգանքի և բարեմաղթանքի նշան: Նման ցեղերում կա նաև ավանդույթ, որ կինը անծանոթ տղամարդու տեսնելիս պետք է անմիջապես վազի և թաքնվի որևէ պատի կամ թփի հետևում: 

Ամեն մարդու սեփական տարածությունը ոչ միայն իր մարմինն է, այլ նաև որոշակի տարածություն իր շուրջ: Մարդու թե՛ տեսողության, թե՛ հոգեկան առողջության պահպանման համար անհրաժեշտ է նաև, որ տարածություն տեսնի` հեռուն նայի: Իսկ երբ մարդուն մեկուսացնում են, նա հայտնվում է սթրեսային վիճակում նախևառաջ տարածության սահմանափակման պատճառով:

Ազատ տեղաշարժվելը մարդու իրավունքներից է Միջազգային նորմերով և տարբեր պետությունների Սահմանադրություններով հաստատված: Պանդեմիայի պատճառով ներկայումս այն աննախադեպ կերպով սահմանափակվել է` բոլորդ մեկուսացված եք ձեր բնակարաններում, տներում, իսկ աննշան տեղաշարժերը վերահսկվում են: 

Ազատազրկվածների մեկուսացման պայմանները

Շարունակում եմ ձեզ պատմել մեկուսացվածության բանտային փորձի մասին: Հիմա պատկերացրեք, որ մեկ ակնթարթում  հայտնվում եք երկաթբետոնե արկղի մեջ`մեկ պատից մյուսը 4,5 մետր: Դուրսը առհասարակ չեք տեսնում, քանի որ մինչև 2004 թվականը  «Նուբարաշեն» բանտի խցերում պատուհանները փակված էին երկաթե ստվերավարագույներով: Իրականում խելագարվելու բան է, երբ չես կարող դուռը բացել ու դուրս գալ, երբ չես կարող գոնե մի կտոր երկինք տեսնել, կամ ծառ, կամ ինչպես են մարդիկ փողոցում քայլում: Այսքանը հերիք չէ, կողքիդ 15-17 մարդ նույն վիճակում են: 

Պատկերացրեք` ամեն մեկիս ընդամենը 1մ² տարածություն էր հատկացված: Նույնիսկ նացիստական ճամբարներում հավանաբար նման կերպ չէին վարվում, ինչպես 90-ականներին հայկական բանտերում: Իրականում այդ 1մ² տարածքն էլ չկար, քանի որ պատերի տակ տեղադրված են երկաթե շերտերով երկհարկանի մահճակալներ, ընդհանուր թվով 12 հատ: Այսինքն, այն տարիներին ոչ բոլորն էին կարողանում այդ մահճակալներին քնել կամ հերթով: Խցի մեջտեղում բետոնե հատակին ամրացված երկար սեղան է իսկ կողքը՝ նույնպես ամրացված երկար թախտեր` իշաոտնուկներ: Ստացվում է, որ քայլել հնարավոր է միայն մահճակալների և իշաոտնուկների արանքում եղած մոտ 40 սմ և դռան մոտ մի 2-3մ² տարածքում: Սակայն դա էլ հնարավոր չէ, քանի որ մարդիկ նստած են իրենց մահճակալներին` ոտքերը գետնին.  երեսներին քսվելով, ոտքերի վրայով չես քայլի: Սրան գումարեք ծխախոտի ծուխ և այլն: 

Միայն Եվրոպական Խորհրդի շնորհիվ էր, որ պարտադրեցին ամեն ազատազրկվածին տրամադրել առնվազն 4մ² տարածություն: Եթե չեմ սխալվում, ներկայումս ԵԽ համապատասխան կառույցները սահմանել են 6մ²: Մինչև օրս «Նուբարաշեն» բանտում մահճակալները պարզապես երկաթե շերտեր են իրարից մոտ 5 սմ հեռավորության վրա, և ներքնակը մտնում է այդ շերտերի արանքը` հանգիստ քնել չի լինում: Մինչև օրս պետությունը ազատազրկվածներին չի տրամադրում աթոռներ: Պատկերացրեք, որ մարդ տարիներով հնարավորություն չունենա` նստելուց մեջքը հենել: Երանություն էր, երբ 9 տարի բանտարկությունից հետո երկարատև տեսակցությունների սենյակում կարողանում էինք բազմոցին, բազկաթոռի մեջ նստել:

Հետաքրքիր է` ձեր կողքին գտնվող զուգահեռ աշխարհի այս իրողություններն իմանալով` զարհուրու՞մ եք, թե՞ ձեզ լավ եք զգում, որ մեկուսացված եք ձեր տներում, որտեղ երբ ցանկանաք` կարող եք լողանալ, սենյակից սենյակ տեղաշարժվել, լուսամուտից դուրս նայել, ցանկության դեպքում նաև դուրս գալ` ճիշտ է անձնագրով և թերթիկով:

Հիշեցի Լեռ Կամսարի «Բանտիս օրագիրը», որտեղ նա նկարագրում է, թե ինչպես էին իրենց` բանտարկյալներին հատուկ նշանակված ժամերի զուգարան տանում` ով հասցրեց, ով ոչ… ի դեպ, «Նուբարաշեն» բանտում էլ կար նման վիճակ նախկին պատժախցերում, որոնք գտնվում էին նկուղում: 2003 թվականին եմ այնտեղ եղել. ընդամենը 3մ² խուց, ահավոր խոնավ, ոչ մի լույսի կտոր, «նառ» կոչված մահճակալը մեծ կողպեքով փակված էր պատի վրա, միայն գիշերը`5 ժամով հսկիչը բացում էր ու առանց ներքնակի`չոր տեղում կարող էիր քնել: Սակայն չէր ստացվում քնել` հենց աչքդ կպնում էր, մեծ առնետներ էին դուրս գալիս տարբեր անցքերից: Զուգարան տանում էին միայն առավոտյան և երեկոյան, ոչ ավելի քան 5 րոպե` պետք է հասցնես, եթե նույնիսկ փորկապ ես: Չգիտեմ` կար նման օրենք, թե ոչ, բայց նախաճաշ և ընթրիք չէին տալիս, միայն ճաշ` թթված ջուր` մեջը 1-2 կաղամբի սևացած կտոր ու անունն էլ «բորշ» էր: Ի դեպ, Եվրոպայի Խորհրդի ներկայացուցիչների պահանջով փակվեց պատժախցերի այդ հատվածը: Բանտի նոր աշխատակիցները նույնիսկ չեն էլ տեսել այդ դժոխքի բաժինը, միայն լսելով գիտեն:

Բայց անկախ դաժանագույն պայմաններից, 24 տարի խցում մեկուսացված լինելուց, լավատեսությունս գրեթե երբեք չեմ կորցրել: 

Ասել եմ և կրկնում եմ` գալու է այն օրը, երբ քաղաքակրթությունն առհասարակ կհրաժավի բանտերից, որը մարդկության ամենավատ «ստեղծագործությունն» է: