Արցախի Տիգրանակերտի պեղումներն իրականացնող արշավախմբի ղեկավար, ԵՊՀ մշակութաբանության ամբիոնի վարիչ, պատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Համլետ Պետրոսյանը ներկայացնում է Տիգրանակերտի 2020թ. պեղումների արդյունքները:

Համլետ Պետրոսյան

Պրն Պետրոսյան, այս տարվա պեղումներն ինչո՞վ հարստացրին Տիգրանակերտ հնավայրի պատմությունը: Ի՞նչ տարածք էր ընդգրկում այն:

Արցախի Տիգրանակերտում մենք ունենք պեղման որոշ հատվածներ, որոնք պարտադիր ամեն տարի պլանավորում և շարունակում ենք պեղել, որովհետև դա համարում ենք քաղաքի ամենհանգուցային մասերը: Դրանցից մեկը ամրացված թաղամասի  պարսպապատն է: Մինչեւ հիմա պեղել ենք մոտ 900 մետրի չափ պարսպապատ և մոտ 200-300 մ էլ կա, որ պետք է պեղենք, և դրանով ամբողջ շղթան կփակվի: Դեռևս չենք պեղել Տիգրանակերտ քաղաքի ամրացված թաղամասի մուտքը: Ակնկալում ենք, որ մուտքը ճարտարապետական հատուկ ձևավորում կունենա, որը շատ հետաքրքիր կլինի: Նաև՝ երազում ենք այդտեղ արձանագրական ինչ-որ բեկորներ գտնել, որը շատ էական է Տիգրանակերտի ինքնությունը հավաստելու համար:

Երկրորդ պարտադիր հատվածը, որտեղ շարունակում ենք պեղումները, վաղ քրիստոնեական հրապարակն է. այնտեղ երկու եկեղեցի կա, դամբարան, հուշակոթող, վաղ քրիստոնեական տապանաբակն է: Այդ հրապարակը դեռ ամբողջովին չենք բացել, բայց դա նույնպես Տիգրանակերտի համար առաջնային նշանակություն ունի: Երրորդ հիմնական պեղավայրը անտիկ թաղամասերն են, պեղումներն այստեղ ամեն տարի շարունակում ենք, որպեսզի հասկանանք քաղաքի կառուցվածքը: Հիմա երկրորդ թաղամասում ենք պեղումները շարունակում: 

Ամրացված թաղամասի պարսպապատի նոր բացված հատվածը

Երբ աշխատանքերն սկսում էինք գիտեինք, որ երեք խումբ է աշխատելու հնավայրում՝ պարիսպների վրա, անտիկ երկրորդ թաղամասում և վաղ քրիստոնեական հրապարակում: Բայց հետազոտությունները նոր խնդիրներ են առաջադրել, դրանցից մեկը Տիգրանակերտի մշակութային լանդշաֆտի վերականգնումն է: Այն շատ փռված բնակավայր է, ժամանակին խոսում էինք 70 հա-ի մասին, այսօր կարելի է խոսել 100 հա-ի մասին: Հատկապես շատ կարևոր էր վաղ քրիստոնեական կառույցների պեղումը, որպեսզի հասկանանք, թե քաղաքն ինչպիսի կառուցվածք է ունեցել: Ակնկալելով, որ գուցե վաղ քրիստոնեական ինչ-որ կառույցներ հաջորդել են անտիկին: Այդ տեսակետից այս տարի մենք շարունակեցինք նաև Ցիցսարի պեղումները: Տիգրանակերտ քաղաքն ընկած է երկու լեռների գոգավորություններում և լանջերին: Փաստորեն, թե՛ Ցից սարի, թե՛ Վանքասարի գագաթին վաղ քրիստոնեական կառույցներ կան:

Անցյալ տարի Ցիցսարի գագաթին մի մասունքարան էինք պեղել: Այն սրբատաշ քարերով, կրաշաղախ մի կառույց է: Քանի որ բեմ չուներ՝ պարզվեց, որ եկեղեցական կառույց չէ, այլ նախատեսված է մասունքներ պահպանելու համար: Սովորաբար նման կառույցները լինում են եկեղեցուն կից, վաղ միջնադարում շատ տարածված էր եկեղեցուն կից ունենալ մի կառույց, որտեղ սրբերի մասունքներն էին պահում: Արդյունքում՝ Ցից սարի վրա ունենք մի մասունքարան-դամբարան, մեկ եկեղեցի, որ հիմնականում պեղեցինք այս տարի եւ երկու այլ դամբարանանման կառույց, որը դեռ չենք պեղել: Այս տարի սկսել ենք Ցից սարի 5-6-րդ դարերի ժայռափոր եկեղեցու պեղումները: Այն կառուցված է եղել սրբատաշ քարերով, դրված է ժայռի վրա:

Պատմական ի՞նչ փաստեր են հիմնավորվում այս տարվա պեղումների արդյունքներով: 

Եկեղեցու պեղումների ժամանակ շատ հետաքրքիր բացահայտում էին ոչ միայն վաղ քրիստոնեական շրջանի գտածոները՝ թևավոր խաչի բեկորներ, այլև 12-13 դարի խաչքարերի և երկու հայերեն արձանագրությունների բեկորները: Դրանք ակնհայտորեն վկայում են, որ Տիգրանակերտը մինչև իր վերջին օրերը հայկականության շունչն էր կրում և, ըստ էության, գտնվում էր Խաչենի իշխանության կազմում: Մինչ այդ մենք շատ կոնկրետ տեղեկություններ չունեինք, բայց գիտեինք, որ Խաչենի իշխաններից Հասան Ջալալի իշխանությունը հասնում էր մինչև Կուր գետ: Եվ ահա մենք հնագիտորեն նոր վկայություններ ենք գտել նման պատկանելության մասին:

Ցիցսարի պեղումները՝ առաջին պլանում եկեղեցին, երկրորդում՝ դամբարան-մասունքարանը

Ցիցսարի եկեղեցին

Ցիցսարի եկեղեցին

Տիգրանակերտի պեղումներից ունենք մոտ 15 արձանագրային բեկորներ՝ 5-7 դարից սկսած մինչև 12-13-րդ դարերը: Դա խիստ կարևոր փաստագրում է, որովհետև 5-րդ դարի կեսերից Մեծ Հայքի Արցախ և Ուտիք նահանգները միացվել են Աղվանից թագավորությանը, հետո 5-րդ դարում ձևավորվել է Աղվանից եկեղեցին, որպես մի առանձին կառույց և դարեր շարունակ այդ տարածքը Աղվանից եկեղեցու կազմում էր: Շատ հաճախ համայնքները կամ բնակչությունը մտնում էր Աղվանից եկեղեցու տակ և դրանից ենթադրություն են անում, որ այդ տարածքը հայկական չէ: Կուրի աջ ափն ամբողջովին հայկական էր, եկեղեցու հովվապետները հայեր էին, բայց ինքը մտնում էր Աղվանից եկեղեցու կազմում ընդհուպ մինչև 19-րդ դարի սկզբները:  

Նորահայտ արձանագրություն

Մենք ավանդաբար գիտենք, որ Արցախը հայկական է, 7-րդ դարի հայ պատմիչ Մովսես Կաղանկատվացին (Դասխուրանցին) նկարագրում է Արցախ հայաշխարհը: Սակայն որոշ հանգամանքներ, հատկապես, եկեղեցապատկան լինելը, շատ հաճախ մեր ընդդիմախոսներին թույլ է տալիս խոսել ոչ թե Աղվանից եկեղեցու, այլ աղվանների մասին: Միջազգային մի շարք գիտաժողովներ են եղել, որոնց մասնակցել եմ, հետազոտողները գրում են՝ աղվանների թաղման ծեսը, երբ որ այդ ամենը հայերն են նկարագրում և հայերին են ներկայացնում: Բավականին խնդրահարույց հարցեր կան, որոնք ավելի կոնկրետացնում և ավելի փաստագրվում են Տիգրանակերտի հնագիտական հետազոտություններով: Տիգրանակերտն օգնում է նման խնդիրներ լուծելու, հնագիտական նյութը շատ անհողդողդ նյութ է, այն չի կարող այսպես կամ այնպես լինել:

Տիգրանակերտի ժայռափոր ջրանցքը պատահակա՞ն է հայտնաբերվել, թե՞ պատմիչների հիշատակումներում կային այդ մասին: Դուք ջրանցքը սենսացիոն հայտնագործություն եք համարում, ինչո՞վ է այն բացառիկ:

Այս տարվա մեր երկրորդ թիրախային պեղումները Տիգրանակերտի ջրանցքի պեղումներն էին: Ջրանցքն առաջին անգամ մեր արշավախումբն է վավերացրել 2006թ.-ին: Խաչենագետի ափին մեծ ժայռ կա, ժայռի մեջ կա վաղ քրիստոնեական համալիր և դրա ստորոտով մի ջրանցք է անցնում: Այդ ջրանցքը մոտ 5 կմ երկարություն ունի մինչև Տիգրանակերտ հասնելը և նրա մոտ 1 կմ-ը ժայռափոր է: Այս տարի ջրանցքի թունելային հատվածներից մեկը պեղեցինք: Մենք գիտենք, որ Արարատյան դաշտում ուրարտացիները շատ մեծ ջրանցքներ են անցկացրել, որոնք օգտագործվում են մինչև մեր օրերը: Սակայն Արարատյան դաշտից մինչև Կասպից ծով նման հիդրոտեխնիկական կառույց չկա: Հիմա դժվար է ասել՝ Տիգրանակերտից ավելի վա՞ղ է եղել այդ ջրանցքը, թե՝ ոչ: Դրա համար պետք է հետքաբանական լուրջ հետազոտություններ անել: Բայց նման կառույց, որ քաղաքին ջուր է մատակարարել, բացառիկ է: Այս ջրանցքը ֆանտաստիկ նորություն էր:  

Հարավային բակի թոնիրների համալիրը

Հարավային բակի թոնիրների համալիրը

Ջրանցքի թունելը

Թունելը հայտնաբերեցինք եկեղեցին պեղելու ժամանակ, այնտեղ շատ փարթամ բուսականություն էր աճել, որը պետք է հեռացնեինք: Մաքրելուց հետո տեսանք, որ ժայռը փորված է, և այդպես ջրանցքը հայտնաբերեցինք: Մոտավորապես ուրվագծեցինք, թունելային հատվածից երևում էր թունելի ամենավերին կամարը, որն ամբողջովին հողով էր լցված: Այդպես 4 տեղ նման թունելային հատվածներ կան և ամբողջը փորված է: Ջրանցքը բարդ կառույց է, իսկ մենք նման կառույցներ հետազոտելու փորձ չունենք: Նախատեսում եմ եկող տարի Ֆլորենցիայի համալսարանի մասնագետներին հրավիրել, որտեղ ժայռերի, քարերի հետքաբանությունը բավականին զարգացած է: Տիգրանակերտի ամբողջ պարիսպները ժայռերի վրա են, բոլոր ժայռերը փորված են: Կարելի է Տիգրանակերտի ժայռերի փորվածքը և ջրանցքի ժայռերի փորվածքը համեմատել ու եզրակացություններ անել: 

Էլի հետաքրքր բաներ կան, օրինակ, վաղ քրիստոնեական թաղամասի վերին շերտում, որը 12-13 դար է, բացել ենք թոնիրների մի մեծ տարածք՝ մոտ 120 քմ-ի վրա 20 թոնիր է բացվել:

Ինչի՞ վկայություն են այդ թոնիրները:

Դա վկայում է Տիգրանակերտի շատ ակտիվ տնտեսական կյանքի մասին: Այդ տարածքում ունենք մինչև 2 մ խորությամբ հացահատիկի հորեր, դրանցից ամեն մեկում 1,5-2 տոննա ցորեն կարող է տեղավորվել, և շուրջն էլ այդքան թոնիրներ, որոնք բացօթյա են եղել: Կարելի է երևակայել, որ համայնական կամ իշխանական ինչ-որ մի նախաձեռնության հետ գործ ունենք: Շատ դժվար է ասել, թե ինչու են թոնիրներն այդքան շատ այդ տարածքում և իրար այդքան հպված: Պեղումները միշտ մի հետաքրքիր բան են մեզ առաջադրում, որի պատասխանները գտնելը հեշտ չէ: Այս տարածքի համար տիպական են փոքր կոնաձև թոնիրները, որոնց տրամագիծը 30-40 սմ է: Կարելի է հավաստել, որ այդ թոնիրները բնակարանների ներսում են եղել: Դրանց նախորդում է մեր կողմից պայմանականորեն «թոնիրների բակ» կոչվող շերտը, որոնց տրամագիծը 1 մ-1.20 մ է: Այդ ամենը մենք պետք է հետազոտենք, հեռացնենք մինչև հասնենք վաղ քրիստոնեական հրապարակին:

Արշավախմբի համար նպատա՞կ է պեղումներով վաղ քրիստոնեական շրջանին հասնելը:

Խնդիրն այն է, որ Տիգրանակերտ անտիկ քաղաքը հետազոտելով մեզնից անկախ բախվել ենք այդ քաղաքի հետագա կյանքին: Բայց վաղ քրիստոնեությունը կարևոր է նրանով, որ ունի գրային համակարգ և դա հայերեն գրային համակարգն է: Դա այն ժամանակն է, երբ Սասանյան արքունիքը Արցախ և Ուտիք նահանգները միավորում և միացնում է Աղվանքին: Ոչ միայն ադրբեջանցիները, այլև օտարերկրյա այլ գիտնականներ ասում են, որ սա Աղվանք է և բնակչությունն էլ, բնականաբար, պետք է լինեն ոչ հայեր: Այդ գրային համակարգը պատմական այլ տեղեկությունների զուգակցությամբ մեզ օգնում է ցույց տալու, որ այդպես չէ: Այստեղ վարչական համակարգը փոխվել է, ենթակայությունը փոխվել է, բայց բնակչությունը մնացել է հայկական: Գուցե մասամբ նաև հունական, որովհետև Տիգրանը այստեղ բնակեցրել է Փոքր Ասիայի բնակիչներին: Ըստ էության, վաղ քրիստոնեական հունարեն արձանագրությունները դրանց վկայությունն են:

Շրջափակման մեջ գտնվող Արցախը ի՞նչ հնարավորություններ ունի Տիգրանակերտը հանրահռչակելու, նրա գիտական կարևորությունը ներկայացնելու միջազգային հանրությանը: 

Տիգրանակերտում թանգարան ստեղծելը, ներքին զբոսաշրջային ուղիներն ուրվագծելը, բոլոր հուշարձանների մոտ բացատրագրեր տեղադրելը և այլն, միտված էին Տիգրանակերտ հուշարձանի հանրահռչակմանը: Արցախի Տիգրանակերտն ընդգրկված է զբոսաշրջային թուրերում: Հուշարձանի հանրահռչակումը արշավախումբն է իրականացնում, որովհետև դա արշավախմբի և անձամբ իմ հեղինակությունն է: Ես Տիգրանակերտը ներկայացրել եմ միջազգային 15 գիտաժողովներում, և սա այն պայմաններում, երբ պաշտոնական շրջանակներում զգուշորեն են վերաբերվում այդ հարցին: Բայց, քանի որ խոսքը վերաբերում է ակադեմիական գիտությանը՝ հրավիրում են: 

Նոր հայտնաբերված դաշույնը

Ապակյա թասի բեկոր

Նոր հայտնաբերված ջրանակապատ խեցեղենը

Ամիսուկես առաջ ֆեյսբուք սոցիալական ցանցում լայնորեն քննարկվում էր Տիգրանակերտի պեղումներից գտնված սասանյան կնքադրոշմի վրայի պարթևերեն արձանագրությունը: Դրոշմը ես դրել եմ Տիգրանակերտի ֆեյսբուքյան էջում, ուղարկել եմ Ռուսաստանի, ԱՄՆ-ի և Իտալիայի հայտնի մասնագետներին, և այդ մարդիկ ՖԲ-ում սկսել են քննարկել, թե ինչ է գրված պարթևերեն արձանագրությունում: 

Այսինքն, մարդիկ հետաքրքրվում են Տիգրանակերտով նախևառաջ իրենց գիտական հետաքրքրություններից ելնելով և մենք փորձում ենք դա ապահովել: Հավաստիացնում եմ, որ սա Տիգրանակերտի հանրահռչակման ամենալուրջ ճանապարհներից մեկն է: Մի կողմից՝ այն զբոսաշրջության համար մատչելի դարձնելը, մյուս կողմից էլ՝ գիտական միջազգային հանրույթին Տիգրանակերտի իրողությունը ներկայացնելը, որովհետև այն շատ դասական հուշարձան է: 

Նիկոզիայի համալսարանի շատ հայտնի պրոֆեսորներից Թոմաս Սինկլերը, որն զբաղվում էր Տիգրանակերտ մայրաքաղաքի տեղադրության խնդիրներով, 2016-ին երկու շաբաթով եղավ Տիգրանակերտում: Նա ասում էր՝ միակ Տիգրանակերտը, որը մեզ հայտնի է՝ Արցախի Տիգրանակերտն է: Նա ինձ հրավիրեց Նիկոզիա, որտեղ ես 3-4 դասախոսություն կարդացի Տիգրանակերտի վերաբերյալ: Մարդիկ օգտվում են այդ աղբյուրից, որովհետև Տիգրանակերտն օգնում է իրենց այլ հետազոտություններ հիմնավորելու և ընկալելու համար: Մեր հետազոտական թիմի խնդիրը այս տիրույթում է՝ փաստերը գտնել և այն դարձնել միջազգային հանրույթի ուշադրության առարկա:

Այս տարվա պեղումներն ի՞նչ արժեքավոր արտեֆակտներով հարստացրին Տիգրանակերտի թանգարանը:

Այս տարվա նյութերի մեջ կառանձնացնեի երկաթե դաշույնը, կաթնագույն ապակուց պատրաստված թասի բեկորը, հիանալի գունազարդ խեցեղենը և միջնադարյան՝ 12-13-րդ դարի ջրանակապատ ընտիր խեցեղենը: Դվինից հետո Տիգրանակերտինը քաղաքային արտեֆակտների ամենամեծ, ամենահարուստ հավաքածուն է: Եվ, իհարկե, ամենակարևոր նյութերը այդ երկու արձանագրությունների կտորներն են՝ 6-7–րդ դարերի, որից ընդամենը երեք տառ է պահպանվել: Երկրորդ՝ շատ ընդարձակ արձանագրությունից, որը հավանաբար, 11-12-րդ դար կլինի, 5 տող է պահպանվել: Այս արձանագրության ո՛չ սկիզբը կա, ո՛չ վերջը, միջնամասի մի բեկոր է, տառերը հստակ երևում են, բայց երևի թե մի երկու բառ է հնարավոր ընթերցել:  

Թանգարանը մեծ հնարավորություններ չունի հայտնաբերված իրերը պահելու համար, պեղումներից հետո բերում ենք Երևան և հանձնում ԵՊՀ-ի հնագիտության լաբորատորիա: Այստեղ մեր արշավախմբի անդամներից Տատյանա Վարդանեսովան վերականգնում է, մետաղը տալիս ենք մեկ այլ մասնագետի, որը մաքրում է: Երկու տարի հետո վերականգնված իրերը վերադարձնում ենք Ստեփանակերտի պահադարան: Կարծում ենք, որ Տիգրանակերտին ժամանակակից մեծ թանգարան է պետք: Հիմա Ստեփանակերտում ընթացքի մեջ է նոր պահադարանի կառուցումը: 

Տիգրանակերտ հնավայրի գոյությունը ո՞ր թվականին է հաստատվել այդ տարածքում և ի՞նչ խնդիր էիք դրել այդ պեղումները նախաձեռնելով:

Հնավայրը Տիգրանակերտ էր կոչվում շատ վաղուց, 7-րդ դարի հայկական աղբյուրները այդ տարածքում հիշատակում են Տիգրանակերտը: 18-րդ դարի սկզբին Եսայի Հասան Ջալալյան կաթողիկոսը գրում է, որ ահա ձեզ գրում եմ մի գրություն Տիգրանակերտից, որ այժմ Շահբուլաղ են ասում: Կա 12-րդ դարի արձանագրություն Տիգրանակերտի մասին, բնակավայրը մոտավորապես աղբյուրների մերձակայքում է, ճանապարհը նույնպես մոտավորապես նկարագրվում է, բայց, ցավոք, նրանցից ոչ մեկը չի տեսել անտիկ քաղաքը: Նկարագրել են 18-րդ դարի ամրոցը, աղբյուրին կից մզկիթը, նույնիսկ պարսպի ժայռափոր հիմքերը, բայց մտածել են, թե ճանապարհ է, որը տանում է դեպի 7-րդ դարի եկեղեցին, որը Վանքասարի գագաթին է: 

Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի մեր արշավախումբը 2005թ. հավաստել է անտիկ մեծ քաղաքի հնագիտական հետքերը: Դրա շնորհիվ ենք վավերացրել Հայոց արքա Տիգրան Մեծի (95-55 թթ. մ.թ.ա.) կողմից Արցախում հիմնած Տիգրանակերտ քաղաքի մնացորդները: Արշավախումբը 2006թ.-ից ի վեր ընդարձակ հնագիտական պեղումներ է իրականացնում նրա տարածքում: Ադրբեջանցի հնագետները, որոնք երկար աշխատել են այդտեղ, եթե չսխալվեին և հասկանային, որ այդ ժայռափոր աստիճանները ճանապարհ չեն, այլ պարսպի ժայռափոր հիմքերն են, հնարավոր է, որ իրենք էլ կարողանային պեղել և գտնել: Մեր հայտնագործությունը կայանում է նրանում, որ դա ոչ թե ճանապարհ է դեպի եկեղեցի, որը կեսից ընդհատվում է, այլ անտիկ պարսպի տարածքի ժայռափոր հիմքերն են, որոնք ձգվում են մոտ 500-600 մետր, և նրա որոշ հատվածներ տեսանելի էին: 

Հայաստանում գիտական հանրույթը շատ ավելի ազատորեն է կասկածի ենթարկում Տիգրանակերտի գոյությունը, արդյոք, ճի՞շտ ենք ներկայացնում պատմական փաստերը: Պատմական բոլոր տեղեկությունները կենտրոնանում են հենց Տիգրանակերտ քաղաքի գոյության վրա: Երկրորդ, հնագիտական ողջ նյութը մեզ ներկայացնում է մ.թ.ա. 1-ին դարի սկզբներին ստեղծված մի հզոր քաղաք: Այդ քաղաքը կայսերական նախաձեռնություն է, այն Փոքր Ասիայում և Ալեքսանդրիայում մշակված ամրաշինական համակարգի տեղափոխումն է Արցախ: Տիգրանակերտի դեպքում ամեն ինչ կարծես նախագծով է կառուցված. ամրացված թաղամասը՝ հզոր ուղղանկյուն և կլոր աշտարակներով, զիգզագ պարիսպներով, զանազան շինություններ, կառույցներ, իդեալական հարթ մակերեսներ: Ուշ հելլենիստական քաղաքաշինությունն ուղղակի աչք է շոյում:

Այն տվյալները, որ մինչ օրս գտել ենք, օրինակ, 7 պարթևական դրամները, բոլորը վերաբերում են մ.թ.ա. 1-ին դարի 50-30-ական թվականներին և որևէ կասկած չեն թողնում քաղաքի հիմնադրման ժամանակի, նրա ծաղկուն կյանքի մասին: Մենք ունենք աղբյուրագիտական մի շարք տեղեկություններ այդ վայրում Տիգրանակերտի գնվելու մասին և ունենք աղբյուրներին կից մի հզոր քաղաք, որը հելլենիստական ամրաշինական համակարգով հիմնադրվել է մ.թ.ա. 1-ին դարի 90-80-ական թվականներին:

Գլխավոր լուսանկարում՝ վաղ քրիստոնեական հրապարակը, ամրացված թաղամասը, թանգարանը