Հայաստանում շատ չեն այն գրողների, մտաւորականների թիւը, որոնք իրաւ լաւ գիտեն սփիւռքը, ապրում են սփիւռքի հոգսերով ու ցաւերով… Սպարտակ Ղարաբաղցեանը այդ քչերից մէկն է: Նա ծանօթ է ոչ միայն ժամանակակից սփիւռքին, այլ նաեւ` 1946 թուականին սփիւռքից Հայաստան ներգաղթածների խնդիրներին, հոգեբանութեանը:

Սպարտակը նաեւ գրքերի հեղինակ է, որոնց մէջ գրում է հէնց այդ թեմաների մասին, այն մասին, թէ ինչի՛ է հանդիպում սփիւռքահայը Հայաստանում, հայ մարդն ընդհանրապէս ինչպէս է վերադառնում ու գտնում իր արմատները:  Եւ կարող ենք ասել` այդ թեմայով Հայաստանի մէջ լաւագոյն գրողներից մէկն է:

Նա նաեւ շարժանկարների բեմագրութիւններ է գրում. նրա հեղինակած  «Մոմիկ», «Թորոս Ռոսլին», «21-րդ  դարի վանդալները» (վերջինը նուիրուած է Ջուղայի խաչքարերի ջարդին) շարժանկարները ցուցադրուել են բազմաթիւ երկրներում եւ արժանացել գնահատականների:

Վերջերս Լիբանանում նկարահանւում էր Յարութիւն Խաչատրեանի «Անվերջ վերադարձ, անվերջ փախուստ» շարժանկարից մի հատուած, եւ Սպարտակ Ղարաբաղցեանը  Լիբանան էր այցելել իբրեւ այդ շարժանկարի բեմագրութեան խորհրդական:

«Ազդակի» յարկի ներքոյ էլ տեղի ունեցաւ մեր այս հարցազրոյցը:

Դուք լաւ ծանօթ էք ներգաղթի ու արտագաղթի խնդիրներին: Խօսելով յատկապէս ներգաղթի մասին` կարո՞ղ էք ասել` այսօր հայրենադարձութիւն կա՞յ, եւ եթէ այո, ապա այսօրուայ եւ 1946-ի հայրենադարձութիւնների միջեւ ի՞նչ տարբերութիւններ կան:

Գաղտնիք չէ, որ անկախութիւնից յետոյ աւելի է աշխուժացել սփիւռքահայութեան մուտքը Հայաստան: Շատերն ուղղակի որոշում են ընդունում եւ բնակւում Հայաստանում, եւ եթէ այսօր սփիւռքահայութեան  որոշ հատուածի  վերադարձը Հայաստան կարելի է հայրենադարձութիւն համարել, ապա ասեմ, որ այսօրուայ  եւ 1946-ի ներգաղթերի միջեւ տարբերութիւնը ե՛ւ կայ, ե՛ւ չկայ:

1946-ին դրսից հայութեան ներգաղթը Հայաստան ուրիշ երանգ ունէր: Նոյնիսկ այդ ներգաղթը կազմակերպելու մէջ նպատակ կար. քաղաքական ծրագիր էր իրականացւում եւ ներգաղթողների  մեծ մասը դարձան այդ քաղաքական ծրագրի զոհը: Պատահական չէ, որ դեռ ոտքները գետնին չդրած` աքսորուեցին Սիպերիա կամ սփիւռքում ստիպողաբար զղջումնագիր գրեցին, որ հրաժարւում են Դաշնակցութիւնից եւ նման բաներ:

Բայց  քաղաքական առումով 1946-ի կարգախօսը աւելի համոզիչ էր` յատուկ էմիսարներ (գործակալ, Ա.) են եղել, մի ամբողջ համակարգ է աշխատել, բերելու, երկիր լցնելու խնդիր է եղել: Յիշենք, որ առաջին ներգաղթը Բ.  Համաշխարհային պատերազմից յետոյ եղաւ:  Հետաքրքիր է, որ հիմա էլ պատերազմից յետոյ է, բայց այսօր մենք ունենք չլուծուած խնդիրներ` Ղարաբաղի հարցը դեռեւս լուծած չէ:

Չնայած դրան`  յաղթական հոգեբանութիւն ունենք: Եւ շատ սփիւռքահայեր ինքնակամ ուզում են ապրել անկախ ու յաղթանակած Հայաստանում, սակայն նաեւ պետութիւնն ինքն է նրանց կանչում: Այսօր սփիւռքից հային Հայաստան բերելու գործում սխալ կարգախօսներ են գործածւում: Եւ նաեւ մտածողութեան  տարբերութիւն կայ անցեալի եւ ներկայի միջեւ, սերունդների տարբերութեան հարց կայ: Այն ժամանակ, երբ հայրենադարձւում էին, պետականութիւն չունէինք, հիմա ունենք:

1946-ի ներգաղթից յետոյ սփիւռքահայերը այնքան էլ լաւ չընդունուեցին տեղացիների կողմից: Այսօր կա՞յ նման բան:

Իմ ապրած թաղում, որտեղ ծնուել, մեծացել եմ, սփիւռքահայերը  լաւ էին ընդունւում: Մեր թաղի բնակիչները   այդ ներգաղթից յետոյ կարծեմ  իրենք իրենց աւելի ապահով էին զգում` ե՛ւ նիւթապէս, ե՛ւ բարոյապէս: Երբ  որ տեսնում էին` ով է գալիս, երբ որ տեսնում էին, որ արտասահմանում ապրողը  վեր է կենում եւ գալիս իր հետ ապրում, նրանք  հոգեբանօրէն կազդուրւում էին, լաւ էին զգում, մէջքը շտկելու գործընթաց էր  տեղի ունենում…

Բայց հետագայում պիզնըսը, առեւտուրը, առեւտրային յարաբերութիւնները ամէն ինչի վրայ ազդեցին, եւ հայրենադարձութիւնը պղտորուեց այդ յարաբերութիւնների մէջ: Պէտք է անկեղծ լինել եւ ասել այդ: Սփիւռքահայը նոյն հարթութեան վրայ չկանգնեցուեց, ինչ  նախկինում: Չգիտես ինչու` մտավախութիւն կար, որ գալիս է մեզ դուրս մղելու եւ այլն: Բայց սրանք հարցեր են, որ կարելի է հարթել…

Սփիւռքի նախարարութեան որդեգրած կարգախօսներին դէմ էք, իսկ դուք իբրեւ մտաւորական կամ ձեր ընկերները փորձե՞լ էք նախարարութեանը այլ կարգախօսներ յուշել:

Ես ոչ թէ նախարարութեան որդեգրած կարգախօսներին եմ դէմ, այլ  ես ընդհանրապէս կարգախօսով  հայրենադարձութիւնը չեմ ընդունում: Մենք եօթանասուն տարի «ամենամարդկային» կարգախօսների երկրում ենք ապրել: Բարեբախտաբար, թէ չգիտեմ ինչ, այսօր այդ կարգախօսների կարկառուն ներկայացուցիչներից է նոյն ինքը` սփիւռքի նախարարը:

Իմանալով անցեալի կարգախօսների ոչ բարենպաստ ազդեցութիւնը`   ինքը  պէտք է դուրս գայ այդ մտածողութիւնից: Ոչ թէ համոզելով պիտի բերենք, այլ մարդն ի՛նքը պիտի համոզուի ու գայ:  Ինքը` հայ մարդը գիտի, որ վերջ ի վերջոյ  իր հանգրուանը իր երկրին է: Մեր այս ժապաւէնը`  «Անվերջ փախուստ, անվերջ վերադարձ» ե՛ւ խորագիր է,  ե՛ւ կարգախօս է, ե՛ւ ճակատագիր է: Ամէն ինչ այդ տողերի մէջ կայ:  Վերջ ի վերջոյ, ինչքան էլ որ փախչես քո արմատներից, քո արիւնից չես փախչի:

Պարոն Ղարաբաղցեան, դուք շատ էք լինում Սուրիայում, Լիբանանում: Այս տարածաշրջանը ձեզ համար կարծես «ջրի ճամբայ» է դարձել…

Ես Ամերիկայում եմ էլ շատ լինում, այնտեղ էլ են ինձ ասում, որ Ամերիկայի ճանապարհը   «ջրի ճանապարհ» է դարձել: Բայց երեւի Հայաստանից յաճախակի դուրս գալ եւ գնալ սփիւռք,  դա արդէն ինձ համար արեան ճամբայ է:

Ի՞նչ է ձեզ համար Պէյրութը:

Ես հիմա նստած` զրուցում եմ, ինձ թւում է` պէտք է վեր կենամ եւ գնամ մեր տուն, այ այդքան հոգեհարազատ է: Այդ զգացողութիւնն եմ ունենում: Ոչ միայն Պէյրութում, այլ նաեւ   Հալէպում ես ինձ օտար չեմ զգում: Զարմանալի է` ոչ մի արիւնակից հարազատ չունեմ եւ ինձ զգում եմ ինչպէս իմ հարազատ միջավայրում:

Ինչի՞ց է գալիս:

Երեւի նաեւ իմ ապրած թաղամասից, որտեղ ծնուել, մեծացել եմ, ու որտեղ սփիւռքահայեր շատ կային: Դա երրորդ մասն էր: Մեր թաղի 80-90  տոկոսը սփիւռքահայեր էին, եւ ինձ նրանց հետ ոչ թէ կարգախօսներն են կապել, այլ` կեանքը: Եւ յետոյ նաեւ ընտանեկան միջավայրը, դաստիարակութիւնն է նշանակութիւն ունեցել, որ ես կապուեմ սփիւռքին:

Մինչեւ հիմա էլ ես կապուած եմ այդ մարդկանց հետ. իմ մանկութեան ընկերը 47-ին  ներգաղթածներից է, եւ հիմա նա  Նիւ Եորքում տաղանդաւոր բժիշկ է, տարին մէկ անգամ մենք անպայման հանդիպում ենք:

Պատմէք ձեր վերջին գրքի մասին:

«Թէյավճարը» խորագիրն է կրում գիրքս, որ նորից սփիւռքահայերի մասին է,  ինչ-որ տեղ վերադարձ է դէպի մանկութիւն:  Գրքում  ներգաղթածներն են` իրենց ճակատագրերով, իրենց անուններով, իրենց նիստուկացով,   խօսքուզրոյցով, ապրելակերպով… Անկեղծ ասած, ոչ մի անգամ չեմ մտածել շպարել իրենց: Իրենք ինչպէս կան` ներկայացրել եմ, անունները նոյնիսկ չեմ փոխում:

Ես հիմա եմ հասկանում, թէ նրանց գալով մենք ինչքան շահեցինք եւ նրանց գնալով  ինչքան կորցրեցինք:  Եւ այդ կորուստները գիտակցելով` չեմ ուզում այս գործընթացը` հայրենադարձութիւնը քաղաքականացուի: Ուզում եմ մարդն ուղղակի գայ իր տուն, իր երկիր, իր բան ու գործին,  որովհետեւ այդ հայրենիքից յետոյ, դրանից այն կողմ մենք դեռ ճանապարհ ունենք անցնելու, մենք էլի՛ հայրենիք ունենք:

Իսկ եթէ հիմա նորից գիրք գրէք, ո՞վ կը լինի ձեր հերոսը:

Նոր գիրքս արդէն պատրաստում եմ, խորագիրը` «Արեւի բնակավայրը»: Պատկերացրու, որ նորից այդ մարդիկ` հայրենադարձներն են իմ հերոսները, որովհետեւ ինչքան վերադառնում եմ դէպի իմ մանկութիւն, նորից  այդ շերտերին եմ հանդիպում, որովհետեւ այդ իմ ապրածն է:

Վերջին պատմուածքս կոչւում է «Իրական հեքիաթ», որ իննսունականներից Հայաստան տեղափոխուած եւ այնտեղ հաստատուած  հալէպահայի մասին է:

Այդ մարդիկ, որ կարդում են իրենց մասին,  ի՞նչ են ասում:

Իմ հերոսը` հալէպահայը, որ քսան տարուց աւելի է` արդէն ընտանիքով հաստատուած է Երեւանում, արդէն եօթանասունն անց մարդ է, երբ կարդաց իր մասին գրածս, աչքերը լցուեցին…

Դուք նաեւ դասաւանդում էք, «Մամուլի պատմութիւն» առարկան էք ներկայացնում, այդ թւում` սփիւռքահայ մամուլի պատմութիւն: Ի՞նչ էք զգացել` Հայաստանում սփիւռքի մամուլը կարդո՞ւմ են:

Դէ, ընդհանրապէս այսօր կարդալու խնդիր կայ` սփիւռքահայ մամուլը լինի, թէ մէկ այլ մամուլ,  ամբողջ աշխարհում այսօր ընթերցելու խնդիր կայ…

Որոշակիօրէն  իմ ուսանողներին, երբ որ ներկայացնում եմ սփիւռքահայ մամուլը,  տեսնում եմ նրանց զարմացած հայեացքները, որ երկու հարիւր տարի առաջ սփիւռքում մամուլ է հրատարակուել, հիմա էլ է հրատարակւում, եւ դա ինչ-որ առումով նրանց մօտ զարմանք եւ հետաքրքրութիւն է առաջացնում: Սփիւռքի մամուլը Հայաստանում  չի մատուցուել, պէտք է մատուցուի պատշաճ ձեւով, եւ եթէ նոյնիսկ մի քանիսին էլ հետաքրքրի, դա փրկութիւն կը լինի: Մեր ժամանակ, օրինակ, սփիւռքի մամուլը ձեռքից ձեռք էր անցնում…

Երկպալատ խորհրդարանի կազմութեան շուրջ քննարկումներին ծանօ՞թ էք, Հայաստանում արձագանգները ինչպիսի՞ն են,  սփիւռքում գիտեմ, որ միանշանակ  չեն:

Ասեմ, որ Հայաստանում էլ միանշանակ չեն:  Կան մարդիկ, որ լաւ են ընդունում, կան մարդիկ, որ դրա մէջ վտանգ են ուզում տեսնել, մարդիկ կան` ոչինչ չեն ուզում տեսնել: Ի դէպ, նման կառոյց ստեղծելու թեման նոր չէ Հայաստանում:  Յիշում եմ, որ անկախութեան առաջին տարիներին էլ նման խօսակցութիւններ  կային:

Երբ առաջին խորհրդարանն էր ձեւաւորւում, մենք այն ժամանակ սփիւռքին մասնակից դարձնելու այդ ձեւը առաջարկեցինք:  Սակայն մարդիկ եղան, որ մեզ մեղադրեցին ազգայնականութեան եւ այլնի մէջ:

Բայց  կեանքը ցոյց տուեց, որ եթէ առանց գաղափարը «եփելու», կարգախօսով մարդկանց տուն ես բերում, ուրեմն տանտիրոջ իրաւունքով նրանք տնտեսական, մշակութային, նոյնիսկ քաղաքական ասպարէզներում իրենց մասնակցութիւնը պիտի ունենան: Ուղղակի ժամանակի խնդիր է, եւ պէտք է սփիւռքը   ներգրաւելու ձեւը գտնել, քանի որ սփիւռքն ինքն  էլ միաշերտ չէ:

Կուսակցականացուած է, օրինակ:

Դէ դուք դրա պատմութիւնը լաւ գիտէք`  ինչու է այդպէս, հիմա ամէն մի կուսակցութիւն իր խնդիրն է դրել, բայց եթէ կուսակցութիւնների խնդիրը ազգային պետականութիւն ունենալու մէջ է, ապա խնդիր չկայ: Նոյն կուսակցութիւնները վտանգի կամ ազգային հարցերի շուրջ իրար գլխի են հաւաքւում, բայց այստեղ էլ միջուկ է պէտք, որի շուրջ պէտք է հաւաքուեն: Աւանդոյթ է պէտք, որի շուրջ  համախմբուեն:

Սփիւռքին միաւորուելու հարցում խանգարում է մէկ այլ հարց` տեղայնամոլութիւնը, կայ լիբանանահայ հասկացութին, սուրիահայ, ամերիկահայ եւ   այդ շերտերի միջեւ հակասութիւններ են առաջանում երբեմն:

Ինչո՞ւ, Հայաստանում չկա՞ն այդ շերտերը` լենինականցի, երեւանցի, ղարաբաղցի… Մեզ մօտ էլ կան,  բայց դա հիւանդագին ու չարութեան վիճակների պէտք չէ հասնի: Ամերիկայում, օրինակ, այս վերջին գնացածներին սփիւռք չես անուանի: Սփիւռքը ճակատագիր է: Ինչքան էլ ասենք` կայ դասական սփիւռք, կայ նոր ձեւաւորած սփիւռք, դրանք իրարից շատ տարբեր են: Դասական սփիւռքը լրիւ իր խնդիրը ունի` Ցեղասպանութիւն, Հայ դատ, հայապահպանում:

Նոր գնացածները լրիւ ուրիշ խնդիրների յետեւից են, եւ ես չգիտեմ` նրանց սփիւռք անունը պէ՞տք է տալ, թէ՞ ոչ:  Եւ ինչքան էլ մենք տուն կանչենք եւ ասենք` արի՛ տուն, վերջ ի վերջոյ գիտենք, որ դրսում մենք միշտ մի զանգուած ունենալու ենք: Եւ սփիւռքը, ճակատագիր լինելուց բացի, նաեւ հարստութիւն է: Դրսում սփիւռքը ե՛ւ հարստութիւն է, ե՛ւ հազար ու մի հարցերում  հաւասարակշռութիւն պահելու միջոց:

Մենք միջազգային յարաբերութիւնների մէջ ենք,  եւ թուրքերը որոշ հարցերում, ասենք` «քաղցր դիւանագիտութեան» շրջանակներում, յաճախ փորձում են սփիւռքի հետ լեզու գտնել: Սփիւռքը ուժ է, եւ այդ ուժը պէտք է նաեւ դրսում առողջ ապրի: Բոլորին Հայաստան բերելով չէ, որ մեր հարցերը կարող ենք լուծել: Նման է նրան, որ հզօր բանակ, հզօր պետութիւն ունենալու ժամանակ անհրաժեշտութիւն է առաջանում հետախոյզներ պահել…

Եթէ մենք ունենանք առողջ եւ ամուր սփիւռք եւ ամուր, հողին կպած պետութիւն, իսկ դա նաեւ առողջ սերնդով, առողջ հայ մարդով է պայմանաւորուած, մնացած հարցերը ինքնըստինքեան են լուծուելու:  Երբ որ քեզ հետ հաշուի են նստում, քո հարցերն էլ են լուծում: Իսկ ե՞րբ են հաշուի նստում, երբ որ բարոյապէս ուժեղ ես:

Բայց մենք այսօր շատ բարոյական հարցերում  տանուլ ենք տուել: Բոլորս էլ գիտենք: Երկրի նախագահից մինչեւ վերջ այդ բանը գիտակցում են, եւ պէտք է այդ մասին բարձրաձայն ասուի, եւ ոչ թէ միայն դրական ու քծնանքով խօսուի մեր պետութեան մասին: Պէտք է այս հարցերի մասին խօսել ցաւի միջից:

Սպարտակ, լաւ է, որ դուք հոգեւոր իմաստով արժեւորում էք սփիւռքը: Ես Հայաստանում մտաւորականներ գիտեմ, որոնք սփիւռքին մի տեսակ «վերեւից են նայում»:

Կը ներես, Հայաստանի ո՞ր մտաւորականութեան մասին է խօսքը:  Իննսունականների սկզբին ով շատ թէ քիչ  պարել գիտէր, մտածում էր գնա, սփիւռքում պարի, փող աշխատի, ով քիչ թէ շատ երգել գիտէր, ասում էր գնամ սփիւռքում երգեմ, փող աշխատեմ, ով քիչ թէ շատ վրձին բռնել գիտէր, տանում էր իր կտաւները սփիւռք` դրամ աշխատում…

Եթէ այդ մտաւորականութեան մասին է խօսքը` Աստուած իր հետ: Նրանք սփիւռքում ստեղծուող արուեստը կամ սփիւռքի մշակոյթը  լուրջ չեն ընդունում, սակայն այսօր Հայաստանում  մեր հեռուստատեսութիւններում ինչքան սիրողական բաներ ենք տեսնում, Հայաստանը նոյնպէս հեղեղուած է սիրողական մակարդակի երգերով, մշակոյթով… 

Եւ ի վերջոյ մեր ամենաարհեստավարժ ռոք խումբը «Սիսթըմ աֆ ը տաուն»ը սփիւռքից է, հայաստանեան մեր ո՞ր խումբն այդքան ճանաչում ունի եւ այդքան արհեստավարժ է:

Հայաստանում մտաւորականութեան մի շերտ էլ կայ, որ ո՛չ օգտւում է սփիւռքից, ո՛չ էլ ուզում է օգտուել, բայց լուռ գիտի, որ սփիւռքը իր կեանքի, իր ճակատագրի մի մասն է եւ նրան ընդունում է իբրեւ ճակատագիր: Սփիւռքն իր համար պէտք է բացայայտի Հայաստանի մտաւորականութեան ա՛յդ շերտը:

Պատրաստեց՝ Անուշ Թրուանց