2020թ. սեպտեմբերի 27-ին Արցախի հանրապետության դեմ Ադրբեջանի սանձազերծած պատերազմի հետևանքով 40 000 մարդ մնացել է անօթևան: Պատերազմն սկսվեց միանգամից, արկակոծելով ու հրետակոծելով ԱՀ գրեթե բոլոր բնակավայրերը: Պայթյունի աղմուկից արթնացած բնակիչներն իրենց տներից փախուստի դիմեցին կիսահագնված, անդադար թափվող արկերի տարափի տակ կարճ ժամանակով ապաստանելով շենքերի նկուղներում: Այնուհետև տարհանվեցին Հայաստան և կամավորականների կամ ծանոթ-բարեկամների աջակցությամբ ժամանակավոր պատսպարվեցին տարբեր բնակավայրերում: Գառնի գյուղում ժամանակավոր բնակվող արցախցիները պատմում են, թե ինչպես սկսվեց պատերազմը, կանանց ու երեխաներին ինչպես հաջողվեց փրկվել անօդաչուների հետապնդումներից ու հասնել Հայաստան:    

Սուսաննա Քոչարյան, գյուղ Մատաղիս, 24 տարեկան

Սուսաննա Քոչարյան

Սեպտեբերի 25-ից Արցախում իրավիճակը մի քիչ լարված էր: Ամուսնուս և մեր երկու մանկահասակ երեխաներիս հետ (մեծը՝ 2,5 տարեկան, փոքրը՝ 5 ամսական) բնակվում էինք Մատաղիսում: Ամուսինս՝ Զորի Քոչարյանը, դիվիզիոնի հրամանատար է, մայոր: Զորքը դիրքերում էր, այդ օրը ամուսինս էլ բարձրացավ դիրքեր: Սեպտեմբերի 26-ին Մատաղիսի զորամասի օրն էր, դիրքերից իջան զորամաս, խնջույք կազմակերպեցին, բայց ամուսինս ինձ ասաց, որ ամեն դեպքում, պատրաստ լինեմ հեռանալուն, չգիտես, թե ինչ կլինի: Հետո ինքը գնաց դիրքեր: 

Սեպտեմբերի 27-ին, առավոտյան ժամը 7:00-ին կրակոցի ձայներ լսվեցին՝ զանգեցի ամուսնուս և հարցրի՝ ի՞նչ անեմ, երեխաների հետ դուրս գա՞նք, ես մեքենա վարել գիտեմ: Նա ասաց՝ պատրաստվիր, մարդ եմ ուղարկում, որ ձեզ հանի Մատաղիսից: Մենք զիվորականների համար կառուցված շենքի երկրորդ հարկում էինք բնակվում, տեսա, որ երրորդ հարկից զինվորականներն իրենց երեխաներին ասում են՝ շուտ-շուտ իջեք: Երեխաներին արթնացրի, արագ հագցրեցի, նրանց համար մեկ-մեկ հատ շոր վերցրի ու մեր փաստաթղթերը, որոնք նախորդ երեկոյան արդեն պատրաստ դրել էի դռան հետևի պահարանին, ու մեծ արագությամբ իջանք նկուղ: 

Այդ ժամանակ արդեն անօդաչուները հարվածում էին շենքերին: Մեր հարևանը նկուղի դուռը ջարդեց, և ներս մտանք: Հարվածներից մեր ձայնը խլանում էր, տեսնում էի, որ երեխան լացում է, բայց իր ձայնը չէի լսում: Երբ անմիջապես շենքին սկսեց խփել՝ արդեն անվտանգ չէր, ընդհանուր նկուղի խորքում սենյակներ կային, որոնք ավելի անվտանգ էին և մտանք այնտեղ: Անօդաչուներն սկսեցին մեքենաներին խփել, որպեսզի չկարողանանք փախչել:

Տղամարդիկ մեկ-մեկ դուրս էին գալիս նկուղից և փորձում էին չվնասված մեքենա գտնել, որպեսզի ընտանիքներին դուրս բերեն գյուղից: Շուրջ բոլորն ավերածություն էր, ամեն ինչ քանդվել էր, ջարդվել: Հարևաններից մեկը մեքենայով իր ընտանիքին հեռացնում էր այդտեղից, ես էլ երեխաների հետ նստեցի նրանց մեքենան, որ հեռանանք: Ընթացքի ժամանակ անօդաչուն մեքենային շատ մոտ հարվածեց: Մեքենան կորցրեց կառավարումը, և մենք վթարի ենթարկվեցինք: Երեխայիս ոտքն էր կոտրվել, մեկ ուրիշի թիակն էր կոտրվել, մյուսը մեկ այլ տեղից էր վնասվածք ստացել և այլն: Մեզ հետ նաև հղի կին կար: «Օպել» մակնիշի մեքենայում 9 հոգի մարդ կար, նաև՝ մեր երեխաները: Մենք դեպի Եղնիկների կողմն էինք գնում, սարերով ու անտառների միջով պետք է հեռանայինք, որովհետև հիմնական ճանապարհը ռմբակոծվում էր:

Այդ ժամանակ ՈԻԱԶ մակնիշի մի մեքենա եկավ՝ առանց անիվների, հեծաններով էր գնում: Մեջը լիքը մարդ կար և մեզ չկարողացան վերցնել: Մեկ ուրիշ մեքենա եկավ բեռնատարի նման, բոլորս լցվեցինք թափքի մեջ ու անտառներով հասանք մինչև Դրմբոն: Այդտեղ Ստեփանակերտի ներքաղաքային ավտոբուսներն սպասում էին, որպեսզի մարդկանց դիմավորեն ու տեղափոխեն: Դրանով գնացիք մինչ Բալուջա, հայրս եկավ ու այդտեղից մեզ տարավ Մուշկապատ՝ իրենց տուն: Երկու օր մնացինք այնտեղ, հետո այնտեղից էլ բնակիչներին սկսեցին տեղահանել: 

Այդ ընթացքում ամուսնուս հետ չէինք կարողանում կապվել: Նա մարդ էր ուղարկել, որն ամուսնուս անունից ասաց, որ ընտանիքով տեղափոխվենք Հայաստան, որտեղ մեր քավորն էր ապրում: Արցախից սկզբում տեղափոխվեցինք Կոտայքի մարզ, Արագյուղ, երեխաների հետ մեկ ամիս մնացի այնտեղ: Հետո, երբ մայրս ու քույրերս եկան, արդեն չէինք տեղավորվում այդ տանը և ընտանիքով տեղափոխվեցինք Գառնի, մեկ ուրիշ ծանոթի տուն: Մայրս ու քույրս հետո վերադարձան Մարտունի, մեկը՝ Մուշկապատ, մյուսը՝ Գիշի գյուղ, նրանց տներն անվնաս են մնացել: 

Մենք երկու տարի էր, ինչ բնակվում էինք Մատաղիսում, զինվորականների համար կառուցված շենքում: Տունը կահավորել էինք, մեքենա էինք գնել, որը պայթեցրին դեռ այնտեղ իմ գտնվելու ժամանակ: Մենք կհեռանանք այս երկրից, որովհետև Արցախի հանրապետությունը չի մտահոգվում մեզնով: Այն մարդիկ, ովքեր տուն չունեն, գոնե ժամանակավոր կացարան պետք է տրամադրեն կամ ինչ-որ լուծում պետք է գտնեն այդ հարցին: 

Շողիկ Պետրոսյան-48 տարեկան, քաղաք Շուշի

Շողիկ Պետրոսյան

Սեպտեմբերի 27-ի առավոտյան արթնացանք պայթյունների ձայնից: Ով ոնց հասցրեց՝ մի բան գցեց վրան, մեր փաստաթղթերը վերցրինք, մի երկու շոր և վազեցինք նկուղ: Մի երկու ժամ մնացինք այնտեղ և տեսնում էինք, թե զենքերի պահեստն ինչպես պայթեցրին: Շուշիում զորամաս կար և հենց էդ կետերով խփում էին: Ես չորսը տղա ունեմ. մեծ տղաս հագնվեց ու գնաց զինկոմիսարիատ, մյուս տղաս աշխատանքի էր Մարտակերտում,  եկավ տուն, զինգրքույկը վերցրեց ու գնաց, երրորդ տղաս բանակում է ծառայում: Ես, հարսս ու փոքր տղաս պատսպարվեցինք նկուղում: 

Շուշեցիները վազում էին դեպի Ագրարային համալսարանի և Եզնիկ Մոզյանի անվան նոր արհեստագործական ուսումնարանի շենքի նկուղները: Ուսումնարանի նկուղը մեծ էր և այնտեղ շատ ժողովուրդ կար, մարդիկ մեքենաներով իրենց կանանց ու երեխաներին բերում էին նկուղ: Այդ օրվանից գլուխներս չէինք կարողանում հանել նկուղից: Անօդաչուներով հարվածում էին բնակելի շենքերին, Ղազանչեցոց եկեղեցուն: Մի քիչ որ հանդարտվում էր, տղամարդիկ վազում էին տնից ուտելիք բերելու, աթոռների վրա նստած էինք գիշերներն անցկացնում: 

Տղաս զանգեց և ասաց. «Դուրս եկեք այդտեղից, որպեսզի մենք հանգիստ լինենք»: Ես, հարսս և փոքր տղաս Շուշիից դուրս ենք եկել հոկտեմբերի 3-ին: Ամուսինս մեզ տարավ Ջերմուկ, քրոջս տուն: Քրոջս ընտանիքի հետ 13 հոգի էինք դառնում, երբ զինադադարից հետո տղաներս էլ վերադարձան ճակատից՝ արդեն շատ էինք, տանը տեղ չկար: Հետաքրքրվեցինք, որ տուն գտնենք, տեղափոխվենք: Կամավորականները մեզ համար տուն գտան Գառնիում և տեղափոխվեցինք այստեղ:

Մենք 1993թ. մայիսի 5-ից բնակվել ենք Շուշիում: Մեր գյուղը՝ Մարտակերտի Հակոբ կամարի գյուղն է (Վարանգաթաղ): Ադրբեջանցիները վառել էին մեր տունն այնտեղ: 1992թ.-ին դարձյալ մի շորով ենք փախել և արդեն գիտեի, թե դա ինչ է: Ես 1992թ.-ին, Արցախյան առաջին պատերազմի ժամանակ, մեծ տղայիս ծննդատնից վերցրած դարձյալ փախա Ջերմուկ: Հիվանդանոցը նկուղում էր, տղայիս նոր էի ծննդաբերել, երբ սկսեցին ռմբակոծել: Ծննդաբերելուս գիշերը եղբայրս եկավ մեզ տարավ Ներքին Հոռաթաղ, որը Մարտակերտից 3 կմ է հեռու:

Մեծ եղբայրս զինվորական կրթություն էր ստանում Սանկտ Պետերբուրգում: Այդ օրերին նա դեղորայք էր բերել, որը հանձնեց Մարտակերտի հիվանդանոցին ու գնաց ռազմաճակատ: Մեզ ասացին, որ վիրավորվել է և գերի են վերցրել նրան: Հայրս ու եղբայրս բանակցում էին ադրբեջանցիների հետ՝ եղբորս փրկելու համար, բայց Մարտակերտն սկսեցին ռմբակոծել, գյուղացիներին տարհանեցին: Մենք վերջին օրը դուրս եկանք գյուղից, բայց չհասցրինք փրկել եղբորս: Հետո նրա տեղը կորցրինք, էլ չգտանք եղբորս, մայրս այդ տառապանքից մահացավ: 

Ընտանիքով գնացինք Ստեփանակերտ, հետո սկսեցին Ստեփանակերտը ռմբակոծել, լցվեցինք մի մեքենա ու գիշերվա 4-ին հասանք Էջմիածին՝ հորաքրոջս տուն: Այդտեղ մնացինք 10 օր, այդ ժամանակ հացը չափաբաժնով էին տալիս, մենք հորաքրոջս ընտանիքի հացն էինք ուտում, ամաչում էինք դրա համար: Դիմեցինք Արցախ կոմիտե, մեզ տեղափոխեցին Ջերմուկի պանսիոնատներից մեկը, ութ ամիս մնացինք այնտեղ: Հետո ասացին, որ Ստեփանակերտում վիճակը բարելավվել է, կրկին վերադարձանք Ստեփանակերտ՝ քրոջս տուն, որովհետև մենք այլևս տուն չունինք: Լսեցինք, որ Շուշիում տուն են տալիս, ամուսինս մի տուն գտավ և տեղափոխվեցինք այնտեղ բնակվելու: Շուշիում տները վատ վիճակում էին, գրեթե ամբողջությամբ քանդված էին: 1990-ականներին հայերը դուրս էին եկել Շուշիից, որովհետև ադրբեջանցիները վախեցրել էին նրանց:

Շուշիում չորս սենյականոց բնակարան ունեինք և սեփական նկուղ՝ նույն շենքում: Ես մեր փաստաթղթերը մի տեղ եմ պահում, դառը փորձ ունենք՝ արդեն երրորդ անգամ ենք այս ճանապարհով անցնում: Դուրս գալուց վերցրեցի մեր անձնագրերը, բնակարանի վկայականը ու դուրս եկանք: Երեխաներիս լուսանկարներն անգամ տանն եմ թողել, կուզենայի մեր հիշողությունները մեզ հետ վերցրած լինեինք: Պատերազմի ողջ ընթացքում մտքներիս ծայրով էլ չի անցել, որ Շուշին կհանձնեն: Գյուղերից ով մի թանկանոց բան ուներ՝ բերել էր Շուշիում պահ տվել, որովհետև չէին կասկածում, որ Շուշին կպահեն: Եթե նույնիսկ նման բան լինի՝ մտածում էին այդտեղից Երևան հեշտ կտանեն:

Ես չեմ հավատում, որ այս պատերազմը վերջինն է: Տղաս ասում է՝ եթե տուն տան, Արցախից ոչ մի տեղ չեմ գնա, թուրքը ո՞ւմ շունն ա, որ թողնեմ գնամ: Բայց ես մտածում եմ երեխաներիս անվտանգության համար: Անտառը թուրքին է մնացել, արոտավայրը թուրքին է մնացել, մարդիկ ո՞նց են իրենց գոյությունը պահպանելու: Անտառի հատապտուղով, փայտով անասուն պահելով էին ապրում: Սարսափելի անորոշության մեջ ենք, չգիտեմ, թե ինչպես ենք անելու: Քանի՞ անգամ կարող ենք տուն կորցնել:

 Լենտինա  Հակոբջանյան-62 տարեկան, քաղաք Շուշի

Լենտինա Հակոբջանյան

Սեպտեմբերի 27-ին երբ կրակոցներն սկսվեցին, աղջկաս տեգրը՝ Լեռնիկ Վարդանյանը, որը Դրմբոնում հրամանատար էր, տղայիս ասել էր՝ Քարին տակում ապահով է, երեխաներին շուտ տար այնտեղ, դու՝ արի: Տղաս նրա մոտ էր ծառայում: Մենք գնացինք Քարին տակ գյուղը, մի երկու օր մնացինք այնտեղ: Հեռուստացույցով ասացին, որ Լեռնիկը չկա, պատերազմն սկսելու պահից մինչ օրս նրանից լուր չկա, ասում են՝ գերի են վերցրել: Մեր հույսն ինքն էր: Նրա աղջիկն իր երեխաներին, աղջիկս էլ իր երեխաներին վերցրեցին ու տեղափոխվեցին Գորիս՝ Լեռնիկի ընկերոջ տուն: 

Ես մնացի Շուշիում, որովհետև տղաս ռազմաճակատում էր և չէի կարող նրան թողնել ու գնալ: Եզնիկ Մոզյանի անվան արհեստագործական ուսումնարանում էի աշխատում, երկու շաբաթից ավել մնացել ենք այդ շենքի ներքնահակում: Իմ տունը կողքն էր, բայց չէի համարձակվում դուրս գալ նկուղից: Շուշիի բոլոր շենքերի նկուղերում էլ մարդ կար, բայց կամաց-կամաց գնում էին: Ես ու բարեկամուհիս, որը երեք տղա ուներ, ասում էինք՝   մեր տղաներին ո՞ւր թողենք գնանք: Հոկտեմբերի կեսերին, երբ տեսանք, որ Շուշիին շատ են խփում, իմ բարեկամներից մի կին ասաց, որ բոլորը գնում են, վտանգավոր է, արի մենք էլ գնանք: Ես էլ նրանց հետ գնացի Գորիս, այնտեղից էլ՝ Երևան: Աղջիկս Գորիսից արդեն տեղափոխվել էր Երևան՝ իր ընկերուհու մոտ էր բնակվում: Ես էլ գնացի իր մոտ: Հոկտեմբերի վերջն էր արդեն, երբ եկանք Երևան, այնտեղից էլ Գառնի տեղափոխվեցինք: Աղջկաս ծանոթներից մեկը, որն արտասահմանում է բնակվում, իր տունը տվեց մեզ՝ ապրելու համար: 

Մենք երեք տուն ենք թողել Շուշիում: Աղջիկս և տղաս առանձին 4 սենյականոց բնակարաններ ունեին Շուշիում: Ես՝ սեփական տուն և 60 քմ հողամաս: Աղջիկս 5 մլն դրամ վարկ էր վերձրել, բնակարանը վերանորոգել էր: Աղջկաս ամուսինը մահացել է 2016թ.-ին, նա իր մեքենայով գերաններ էր տեղափոխում բանակի համար, կտրված գերանն ընկել էր վրան: Աղջիկս երկու փոքրիկ ունի, նա տնից միայն ամուսնու նկարն է  վերցրել և մի քանի շոր՝ երեխաների համար: 

Տղաս նույնպես 4 սենյականոց բնակարան էր գնել Շուշիում: Իմ տունը շատ հին էր: Արցախյան առաջին պատերազմի ժամանակ մենք վարձով էին բնակվում Ստեփանակերտում: Երբ Շուշին ազատագրեցին, այդ տունը տվեցին մեզ: Պատերազմը դեռևս չէր ավարտվել, ամուսինս Մարտակերտում էր այդ ժամանակ, նա զոհվեց 1994 թ.-ին: Կռվի ժամանակ վիրավորվել էր, մինչև դուրս էին բերել մարտի դաշտից՝ արյունաքամ էր եղել ու մահացել: Ես երկու աղջիկ ունեմ և մեկ տղա, նրանք փոքր էին այդ ժամանակ: 

Մենք 100%-ով համոզված ենք եղել, որ Շուշին չեն տա: Հիմա անորոշության մեջ ենք, ուզում եմ Շուշի գնամ, թեկուզ տունս քանդված լինի, բայց կուզենամ Շուշիում ապրեմ: Շուշին հանձնելու օրը երազումս տեսա, որ Աստված երկնքից իջել էր, աչքիս առջև կանգնած էր: Միակ հույսս Ատվածն է, որ մի օր մեզ կփրկի:

Արմեն Բեգլարյան-33 տարեկան, քաղաք Շուշի

Վարդուհի Դավթյան, Արմեն Բեգլարյան

Սեպտեմբերի 27-ին քնած էինք, պայթյունի ձայներ լսեցինք, դուրս եկանք տեսանք, որ անօդաչուներով խփում են, նրանք՝ մեզ, մերոնք՝ նրանց: Ես գնացի Շուշիի զինկոմիսարիատ, թուղթը տվեցին, եկա տուն, կնոջս ու երեխայիս հրաժեշտ տվեցի ու գնացի: Մենք գնացինք Ստեփանակերտ՝ Հայկազով զորամաս, այնտեղ հավաքեցին ու տարան Աղդամ: Վերադարձել եմ պատերազմի ավարտից հետո: 

Կինը՝ Վարդուհի Դավթյան. Մանկահասակ երեխայիս հետ մեկ շաբաթ մնացել եմ տան նկուղում: Մերը երկհարկանի տուն էր, երկու եղբայրներով ամեն մեկս մի հարկում էինք բնակվում: Բոլորս իջանք նկուղ: Հետո վատացա, որովհետև շատ էի վախեցել, ես 5 ամսական հղի եմ, ցավեր ունեի: Մի շաբաթ հետո հայրս իր մեքենայով մեզ բերեց Երևան, մեզ 3 օր պահեցին հյուրանոցներից մեկում, որից հետո կամավորների աջակցությամբ բնակվելու տեղ տվեցին Գառնիում: 

Մենք չէինք սպասում, որ Շուշին կհանձնեն, մի քանի կտոր հագուստ վերցրինք և դուրս եկանք: Մտածում էինք, որ հաղթելու ենք, Շուշին չէին կարող գրավել, հանձնեցին և ասեցին՝ գնացեք: Հայաստանում ապագա չկա, եթե Ռուսաստանը Արցախը վերցնի և ռուսական անձնագիր տան մեզ՝ կվերադառնանք Արցախ, եթե՝ ոչ, կգնանք Ռուսաստան: