Հյուրասենյակի մի անկյունում 19-ամյա պատանու զինվորական հագուստով լուսանկարներն են, ծաղկամանում՝ թարմ վարդեր: Գյումրեցի Մարտին Հովհաննիսյանին հարազատները հուղարկավորել են 2021 թ. հունվարի 10-ին: Անցել է 6 ամիս, սակայն մայրը չի համակերպվում որդու զոհվելու փաստի հետ: «Ես չգիտեմ` ինչ ենք հուղարկավորել, ես տղայիս մարմինը չեմ տեսել եւ իրականում մարմին չի էլ եղել: Ես հասկանում եմ, որ մենք ինչ-որ մասունք ենք Մարտինից պահ տվել հողին, բայց նաեւ չեմ դադարում հուսալ, որ սխալ է տեղի ունեցել, եւ որ տղաս մի տեղից կգա»,-Գոհար Մազմանյանը վերջին բառերն ասում է դանդաղ, մի տեսակ ծոր տալով ու կարծես մեղավոր՝ սեփական հավատի համար: Հավատ, որ իրենն է, ինչպես եւ կորստի ցավը:

Լռությունն իր հետ անհարմարություն է բերում: Ինչպե՞ս շարունակել զրույցը որդեկորույս մոր հետ, որի համար տեսանելի իրականությունն ու պատրանքները միահյուսվել են՝ ապրելու, կյանքը շարունակելու ուղենիշ ծառայելով: «Ինչպիսի՞ն է Մարտինը»,-հարցս հնչում է ներկայով: Գոհարի աչքերը մի պահ փայլում են: «Մարտինս յուրահատուկ էր: Ես մեծ տղա էլ ունեմ, բայց փոքրիս հետ կապվածությունն ուրիշ էր,-նկատում է Գոհարը,-հիմա կասես իր տղան է՝ գովում է, բայց չէ՛, ում էլ հարցնելու լինեք, նույն բանն են ասելու՝ համեստ, աշխատասեր, ընկերասեր, ձգտող: 9 տարի գերազանց սովորեց դպրոցում, հետո ընդունվեց Գյումրու Ակադեմիական վարժարան՝ տնտեսագիտական հոսքն էր ընտրել, բայց երբ հերթը հասավ բարձրագույն կրթությանը, գնաց հումանիտար ուղղությամբ՝ ընտրեց թարգմանչական բաժինը, անգլերեն լեզուն»:

Մարտինը Գոհարի միակ զավակը չէ, ավագ որդի էլ ունի, սակայն տան փոքրի հետ կապվածությունն այլ ջերմությամբ էր պարուրում մոր սիրտը: Գուցե պատճառներից մեկն էլ այն էր, որ երեք տարի առաջ սրտի կաթվածից մահացել էր ամուսինն, ու Մարտինին հասուն կյանք մտցնելու հոգսը ծանրացել էր իր ուսերին: Մայրը կրտսեր որդու մեջ, հավանաբար, տեսնում էր նաեւ իր չիրականացած երազանքների շարունակությունը՝ հատկապես մասնագիտական բնագավառում: «Տղաներս բնավորությամբ տարբեր էին: Մարտինն ավելի հանգիստ էր, շատ կազմակերպված, ինքնուրույն: Իր մասին միշտ գովասանքով են խոսել թե’ դպրոցում, թե’ հյուրանոցում, որտեղ մի կարճ ժամանակ աշխատեց,-մայրը հոգոց է հանում,-ինքը շատ էր ուզում ծառայել, ասում էր՝ անպայման բանակ եմ գնալու: Մինչեւ զորակոչվելը սիրահարվել էր: Ճիշտն ասած՝ ես չէի ուզում, ասում էի՝ գնա հանգիստ ծառայի գա, հետո ինչ ուզում է, թող անի»:

Մարտինը լինզա էր կրում՝ տեսողությունը -4,5 էր, սակայն դա պատճառ չհանդիսացավ, որ չզորակոչվի: Բժշկական հանձնաժողովում բացատրել էին, որ մինուս 6-7-ի դեպքում են ազատում բանակից: «Որ թուղթը քաշեց ընկավ Ջաբրայիլ, խառնվել էի իրար, ասում էի՝ գոնե մոտիկ տեղ ընկներ, թե չէ էդ հեռավորության վրա ո՞նց եմ իրեն լինզա, հեղուկ հասցնելու, ինքը ակնոց չէր կրում, չէր սիրում,-պատմում է մայրը,-զորակոչվեց 2020-ի հունվարի 7-ին, երդմնակալությունը փետրվարին էր, գնացինք, բայց ճանապարհների պատճառով պաշտոնական մասից ուշացանք: Հետո էլ չենք տեսնվել, համավարակի պատճառով չէին թողնում, էդպես կարոտով էլ մնացինք»:

2020թ.-ի սեպտեմբերի 5-ին` Մարտինի ծննդյան օրը, նրան կրտսեր սերժանտի կոչում են տվել: Մայրն ասում է, որ տղան համ ուրախացել էր, համ էլ տխրել՝ վաշտի տեղափոխության հետ կապված: Ասել է, թե չի ուզում տեղափոխվել, բայց որ գնահատել են, սերժանտի կոչում են տվել, պիտի արդարացնի վստահությունը: Մայր ու որդի խոսել են սեպտեմբերի 25-ին՝ պատերազմից երկու օր առաջ: Պատերազմի ընթացքում, որոշ ընդմիջումներով, կապը պահել են: Վերջին զանգը եղել է հոկտեմբերի 10-ին, դրանից հետո կապը կտրվել է: Գոհարի տեղեկություններով, այդ ժամանակ Մարտինենց վաշտը եղել է Հադրութի գյուղերից մեկում, հրաման են ստացած եղել բարձրանալ դիմացի սարը: Կցկտուր տեղեկություններով, ծառայակիցները նրան վերջին անգամ տեսել են սարը բարձրանալիս:

«Հոկտեմբերի 7-ին որ զանգեց, շատ ուրախ էր, ասեց` մամ, հաղթում ենք, առաջ ենք գնում, չմտածես: Երեխեքը գիտեին, թե հաղթում էին, բայց, փաստորեն, հակառակն էր: Իրենք Ջաբրայիլից նահանջելով հասել էին Հադրութ: Մարտինիս մոտ հեռախոս չկար, ընկերների հեռախոսներից էր զանգում: Երեք օր տեղեկություն չունեի, ամսի 10-ին զանգեցի բոլոր համարներին, որոնցից ինքն էդ ընթացքում զանգել էր, վերջը գտա, ձայնը լսեցի, ասեց՝ մամ ջան, էլ չզանգես, ես հեռու կլինեմ»:

Զրույցն ընդհատվում է: Ներս են մտնում Մարտինի դասընկերուհիներից երկուսը՝ Ջուլիետա Մարգարյանն ու Սիրանույշ Ռուբենյանը: Աղջիկների ձեռքին վարդեր են: Գոհարն ասում է, որ հաճախ են գալիս, զրուցում են, պատմում անցած ուրախ օրերից, հիշում Մարտինի հետ կապված ամեն մանրուք: «Մենք շատ մտերիմ էինք, շատ ժամանակ էինք իրար հետ անցկացնում: Մարտինը շատ հոգատար, ուշադիր ընկեր էր,-ասում է Ջուլիետան,-կզանգեր, կհարցներ, թե որտեղ եմ, որ գար մինչեւ տուն տաներ, մանավանդ գիտեր, որ փողոցն անցնելուց վախենում եմ: Ազնիվ, ընկերասեր, անչափ վստահելի, անշահախնդիր, ահավոր հոգատար, ինքը կա ու կմնա իմ հիշողությունում որպես լուսավոր մի էակ: Վաղ տարիքում ընկեր կորցնելը երեւի ամենավատ բաներից մեկն է, ու էդ դատարկությունը հնարավոր չէ լցնել»:

Սիրանույշն ասում է, որ երբեք չէին ձանձրանում միասին, գուցե դա էր միավորում իրենց: «Մենք որոշել էինք, որ ամռանը անպայման գնալու ենք Արցախ, գնալու ենք Մարտինին ու մեր դասարանի մյուս տղային՝ Լյովային տեսնելու: Հենց հավաքվում էինք, էրեխեքից մեկի հեռախոսով զանգում էինք Մարտինին, բարձրախոսը միացնում ու բոլորով խոսում էինք,-հիշում է Սիրանույշը,-ամեն անգամ ասում էր՝ Ջուլիային կասեք չնշանվի մինչեւ գամ: Հետո անընդհատ շտապում էր, ասում էր՝ ուզում եմ օրերը շուտ անցնեն, մեջը շատ կարոտ կար, ուզում էր թեկուզ մի քանի օրով Գյումրի գալ, երեւի որ սիրահարված էլ էր, նաեւ դրա համար: Գիտե՞ք հետաքրքիրը որն էր, որ դասարանից էլի տղաների էինք բանակ ճանապարհել, բայց Մարտինի հետ կապված տագնապն ավելի շուտ ենք զգացել: Հունվարի 4-ին ենք իրեն ճանապարհել, ամուր փաթաթվել էինք  ու ասում էինք՝ խոստացի, որ հետ ես գալու, մենք քեզի կսպասենք, մեզ չմոռանաս: Բայց ոչ ինքը հետ եկավ, ոչ իր ամենամոտ ընկերը՝ Հարությունյան Լյովան»:

Աղջիկները հիշում են իրենց վերջին զանգը, թերթում հեռախոսներում եղած լուսանկարները՝ երջանիկ, անհոգ օրերից մնացած միակ հիշատակը, որ դեմքերից ժպիտ ու աչքերից միաժամանակ արտասուք է քամում: «Լյովայի զոհվելու մասին իմացանք հոկտեմբերի 17-ին, ինքը Ներքին Հոռաթաղում էր: Թաղումը նոյեմբերի 8-ին էր: Էդ ժամանակ Մարտինից լուր չկար, անհետ կորածների մեջ էր, մենք անընդհատ փորձում էինք ՊՆ-ի թեժ գծից լուր ստանալ, ասում էինք՝ ամեն ինչում իրար հետ են եղել, գոնե էստեղ նույն բախտին չարժանանան, բայց, փաստորեն, էդպես չեղավ,-աղջիկները խոսում են միմյանց լրացնելով,-ինչպես որ կյանքում էին անբաժան, էնպես էլ էս հարցում եղան իրար հետ»:

Ձախից առաջինը՝ Մարտին Հովհաննիսյան, երրորդը՝ Լյովա Հարությունյան

Գոհարն ասում է, որ Լյովայի մայրն եւս չի հավատում, որ տղան զոհվել է, թեպետ իրենք տղայի մարմինն են թաղել: Նա եւս սպասում է: «Մենք միակը չենք, որ հրաժարվում ենք հավատալ: Գուցե պատճառներից մեկն էլ այն է, որ գերիների ամբողջական ցուցակը չի հրապարակվում: Ախր ի՞նչ եմ ես տեսել իրականում, ոչ մի բան, ինձ չթողեցին, որ դագաղը բացեմ: Ես ոչ մի բան չեմ տեսել, ես չգիտեմ, թե ինչ ենք թաղել: Մի անգամ որոշեցի մենակ գնալ գերեզմանին, ասի տեսնեմ սիրտս ինչ-որ բան կհուշի՞, արդյո՞ք էդտեղ իմ տղան է թաղված: Ես չունեմ էդ զգացողությունը, չգիտեմ: Ես շատ եմ ուզում հանդիպել տղայիս ծառայակիցների հետ, հասկանալ, թե ինչ է եղել այդ օրը: Նրան վերջին անգամ տեսել են սարը բարձրանալիս ու վերջ: Գուցե գերի է ընկել, գուցե...շատ դժվար է ապրել այս երկվության մեջ, հավատացեք»:

Ապրիլի 16-ին Գյումրու զինկոմիսարիատից եկել ու Գոհարին են հանձնել «Մարտական ծառայություն» մեդալը: Պարգեւատրման թերթիկում նշված է եղել շարքային, թեպետ Մարտինը կրտսեր սերժանտի կոչում էր ստացել պատերազմից ընդամենը 22 օր առաջ: «Ես մի տեսակ նեղվեցի, բայց զինկոմից եկածները ոչինչ չգիտեին, իրենց հանձնարարվել էր տանել, իրենք էլ բերել էին: Նստեցին, լսեցին, ցավակցեցին, գնացին: Իսկ ես դեռ սպասում եմ...»: