Մոտ մեկ տարի առաջ հրապարակեցի դիտարկումներս այդ ժամանակ հաստատված ազգային անվտանգության նոր ռազմավարության վերաբերյալ։ Փաստաթուղթը, ըստ էության, իրենից ներկայացնում էր բարի ցանկությունների մի հավաքածու, և երկրի անվտանգության միջավայրի զարգացման տեսանկյունից որոշիչ դերակատարություն գործնականում չունեցավ, իսկ դրա ընդունումից 2 ամիս անց սկսվեց   44-օրյա պատերազմը։ Օրերս հրապարակվեց փաստաթղթերի նախագծերի մի փաթեթ, որն ուղղված է երկրում հանրային ծառայության համակարգի բարեփոխմանն ու զարգացմանը:

Նախ և առաջ նկատելի է, որ փաթեթի վրա զգալի աշխատանք են կատարել միջազգային փորձագետ-խորհրդատուներ, քանի որ փաստաթղթերն իրենց բովանդակությամբ, ներքին կառուցվածքով, լեքսիկոնով և այլ առանձնահատկություններով համապատասխանում են նմանատիպ փաստաթղթերի կազմման ժամանակակից պահանջներին։ Փաստաթղթերի այդ հիմնական առավելությունը միաժամանակ դարձել է նաև դրանց թերությունը, քանի որ որոշակի իմաստով դրանք կտրված են մեր իրականությունից, այն պայմաններից, իրողություններից և ավանդույթներից, որոնք գոյություն ունեն մեր հասարակական-քաղաքական և աշխարհաքաղաքական միջավայրում։ Տպավորություն է, որ փորձ է արվել պատրաստել լավ գրավոր աշխատանք՝ օգտագործելով ժամանակակից տերմիններ և արտահայտություններ, որոնց մեր ընթերցողներից շատերը ծանոթ չեն։

Բովանդակության առումով փաստաթղթերի հիմնական թերությունն այն է, որ դրանցից հնարավոր չէ հասկանալ,  թե հեղինակներն ինչպես են տեսնում ապագա այն պետությունը, որի մասին անընդհատ ակնարկում են: Ընթերցողն այդպես էլ չի կարող լիարժեք պատկերացում կազմել  պետության այն նախատիպի մասին, հանուն որի ծրագրվում է հանրային ծառայության բարեփոխումը։

Որպես դրական հանգամանք կարելի է նշել այն, որ հեղինակներն, այնուամենայնիվ, չեն ժխտում ​​փաստը, որ վերջին երեք տասնամյակների ընթացքում Հայաստանում իրականացվել են բարեփոխումներ, ստեղծվել են պետական ​​կառույցներ և ավանդույթներ, գործել է հանրային ծառայության համակարգ: Օբյեկտիվորեն անցյալի այս ձեռքբերումների շնորհիվ է, որ Հայաստանում վերջին երեք տարիների ընթացքում պետությունը չդադարեց գործել:

Այսպիսով, ինչպե՞ս է դրսևորվում փաստաթղթի կտրվածությունն իրականությունից։ Մի քանի դիտարկում ներկայացնեմ․

• Նախ՝ հեղինակներն անընդհատ մատնանշում են ընթացիկ քաղաքական կոնյունկտուրայից հանրային ծառայության կախվածության անթույլատրելիությունը: Ճիշտ դիրքորոշում և ցանկություն է։ Որքանո՞վ են փաստաթղթի հեղինակները, որոնք ներկայացնում են երկրի ներկայիս իշխանությունը, ազնիվ և անկեղծ իրենց ձգտումներում և գաղափարներում՝ հաշվի առնելով երկրի հանրային ծառայությունը կոնկրետ քաղաքական ուժի ցանկություններից և գաղափարներից ուղղակի կախվածության մեջ դնելու միտումները:
• Երկրորդ՝ մեր երկրում կառավարման, առաջնորդության որակը զգալիորեն հետ է մնում այն ​​հավակնություններից և հեռանկարներից, որոնք համարվում են կարևոր հանրային ծառայության զարգացման տեսանկյունից: Հայաստանի գործող իշխանությունների՝ թափանցիկության և ժողովրդավարության մասին պոպուլիստական հայտարարություններին արագորեն փոխարինելու է գալիս փակ և ոչ թափանցիկ գործելաոճը։ Երկրում որոշումների կայացման գործընթացները կենտրոնանում են մեկ վայրում։ Առհասարակ, գլոբալ և բարոյական մի հարց է ծագում. արդյո՞ք այն իշխանությունները, մարդկանց այն թիմը, որ չկարողացավ կանխել պատերազմը, ապա՝ պարտվեց, կարող են խոսել կամ առաջարկել զարգացման կամ բարեփոխումների երկարաժամկետ ծրագրեր։
• Երրորդ՝ հանրային ծառայության բարեփոխումների վերաբերյալ առաջարկվող գործողությունների և որոշումների տրամաբանությունը հիմնականում սահմանափակվում է երկրի գործադիր իշխանության ոլորտով: Փաստաթղթի հեղինակները հանրային ծառայության ամբողջ համակարգը կամ սահմանափակել են միայն գործադիր իշխանության մարմիններով, կամ նրանք փորձում են փոխել մեր երկրի օրենքներով սահմանված հանրային ծառայության էությունը: Հայաստանում հանրային ծառայությունն ընդգրկում է պետական ​​իշխանության ամբողջ համակարգը և երկրի բոլոր պետական ​​ինստիտուտները` խորհրդարանից մինչև դատարաններ: Այս իմաստով հեղինակները պետք է հստակեցնեն, թե որն է իրենց համար այն հանրային ծառայությունը, որը բարեփոխումների կարիք ունի:
• Չորրորդ՝ երկրում քաղաքացիական հասարակության և հանրային հարաբերությունների զարգացման մակարդակը չի ստեղծում անհրաժեշտ պայմաններ և նախադրյալներ լիարժեք և արդյունավետ հանրային ծառայության ձևավորման համար: Հանրային տրամադրությունների ուսումնասիրության և ընկալման ու հանրային ծառայության կարիքների ու շարժառիթների միջև փոխադարձ կապ գոյություն չունի. արդյո՞ք հանրության շրջանում առկա են ժամանակակից հանրային ծառայություն ունենալու գիտակցում և ձգտում։ Այսպես, երբ փաստաթղթերի հեղինակները խոսում են հանրային ծառայության ոլորտում արժանիքների մերիտոկրատական սկզբունքների ներդրման կամ դրանց հետևելու անհրաժեշտության մասին, միշտ հարց է առաջանում այն միջավայրի վերաբերյալ, որտեղ այդ մոտեցումները ձևավորվել և զարգացել են։ Պատմականորեն այդ միջավայրին հատուկ են ավտորիտար կամ ոչ ժողովրդավարական բնույթի տարրերը։
• Հինգերորդ՝ ժամանակակից և արդյունավետ հանրային ծառայության ձևավորման ու պետության զարգացման համատեքստում որոշիչ և առանցքային գործոն է դառնում երկրում կրթական համակարգի վիճակը: Կրթական համակարգը, որպես հանրային-հասարակական հատվածի և մասնավոր-հասարակական ոլորտի համալրման հիմնական աղբյուր, պետք է լինի ոչ միայն իշխանության տարբեր ճյուղերի, այլև ամբողջ հասարակության երկարաժամկետ ուշադրության կենտրոնում: Հասարակությունը պետք է «տառապի» կրթվելու մոլուցքով։ Վերջին երեք տարիներին կրթական համակարգը բոլոր մակարդակներում փլուզված է՝ բառիս բուն իմաստով։ Սա հանրային գոյատևման և բարգավաճման տեսանկյունից սկզբունքային խնդիր է:
• Վեցերորդ՝ ծառայողների նյութական աջակցության խնդիրները ներկայացվում են որպես գերակայություններ: Խոսվում է ծառայողների աշխատանքի գնահատման արդար և օբյեկտիվ համակարգի անհրաժեշտության մասին, հատկապես՝ պարգևավճարների և այլ վարձատրությունների առումով: Վերջին երկու տարիների ընթացքում ներկայիս կառավարությունը ապալեգիտիմացրել է ծառայողների աշխատանքի գնահատման գաղափարն ու գործընթացը` ներդնելով գաղտնի և համընդհանուր պարգևատրման համակարգ: Համենայն դեպս, ես չեմ նկատել փորձագետների գնահատականներն առ այն, որ բոլոր մակարդակներում և մարմիններում վճարվող պարգևավճարների թիվը, որպես ամբողջ քաղաքացիական ծառայության արդյունավետության բարձրացման հետևանք, հանգեցրել է զգալի տնտեսական աճի, բնակչության բարեկեցության ավելացման և պետության անվտանգության բարձրացման:

Ի՞նչ այլ նախադրյալներ և գործոններ են մնում չձևակերպված հանրային ծառայության առաջարկվող բարեփոխման կոմպլեքսայնության և հեռանկարայնության քննարկման համար:

• Երկրում սահմանադրական բարեփոխումների թեման, որը ենթադրում է լիազորությունների և գործառույթների հնարավոր վերաբաշխում պետական ​​իշխանության մարմինների միջև, սոցիալ-քաղաքական և պետական ​​գործընթացների կարգավորման նոր մեխանիզմների և նորմերի ներդրում:
• Հասարակության զարգացման ժամանակակից պայմաններում առաջնահերթության վերաբերյալ միշտ հարց է առաջանալու` ո՞վ կամ ո՞րն է առավել առաջնահերթ` ա՞նձը, թե՞ համապատասխան հասարակական ինստիտուտը։ Ըստ իս, փաստաթղթերի հեղինակները կրկին, հետևելով բացառապես ժամանակակից միտումներին, շեշտը դնում են մարդակենտրոն մոտեցման վրա։ Գիտեմ, որ կարելի է երկար վիճել այս թեմայով, բայց վստահ եմ, որ նման մոտեցումը արդարացված և ավելի ընդունելի է այնպիսի իրավիճակներում, երբ առկա են հանրային հարաբերությունների և իշխանության կայացած ինստիտուտներ։ Այս մոտեցումը կարող է առավելագույնս արդյունավետ լինել, երբ երկրում կայացել է միջին խավը և հասարակությանը բնորոշ են համեմատաբար բարձր քաղաքացիական գիտակցությունն ու պատասխանատվությունը։ Կարծում եմ, որ մարդակենտրոնության խնդրին պետք է մոտենալ այս տեսանկյունից։
• Երբ խոսում ենք հանրային ծառայության մասին, միշտ կարևոր է խոսել ինստիտուտների գործունեության և իրենց հիմնական գործառույթների ու լիազորությունների իրականացման լիարժեքության մասին: Այսպես, բավականին կարևոր նշանակություն ունի իշխանության ներկայացուցչական ինստիտուտը՝ խորհրդարանը և վերջինիս վերահսկման գործառույթը: Եթե խորհրդարանի մակարդակում լիարժեքորեն չի իրացվում ներկայացուցչական և վերահսկողական գործառույթը, ապա դա ուղղակիորեն ազդելու է գործադիր իշխանության աշխատանքի որակի վրա։ Առայժմ չկայացած սահմանադրական ինստիտուտ է մնում Ազգային անվտանգության խորհուրդը։
• Արդարադատության համակարգը մեր օրերում հիմնականում փոխկապակցվում է դատական իշխանության հետ։ Բայց իրականում, չնայած մենք կենտրոնանում ենք արդարադատության իրականացման հիմնական փուլի վրա, այն միակ կարևոր փուլը չէ: Դա պայմանավորված է նրանով, որ գործադիր իշխանությունը դեռևս զրկված է դատական ​​որոշումների վրա ուղղակիորեն ազդելու ինստիտուցիոնալ հնարավորություններից և ուղիներ է փնտրում այս հակաօրինական խնդիրը լուծելու համար: Միևնույն ժամանակ, հասարակությունը չի քննարկում այնպիսի իրավական կառույցների աշխատանքի որակը, ինչպիսիք են՝ քննչական մարմիններն ու դատախազությունը: Արդարության համընդհանուր ունիվերսալ սկզբունքների հիմնական խախտումները կատարվում են այս մարմինների կողմից: Որքանո՞վ են այս ինստիտուտները կայացել մասնագիտական տեսանկյունից, որքանո՞վ են դրանք քաղաքականապես անկախ, որքանո՞վ խորհրդարանն ունի լիարժեք հնարավորություն՝ վերահսկելով դրանց գործունեությունը, ապահովելու վերջիններիս անկախությունը գործադիր իշխանությունից և ընթացիկ քաղաքական իրադրության ազդեցությունից։ Քննարկվող փաստաթղթերի հեղինակների համար որքանո՞վ է արդիական Հայաստանի քննչական մարմինների բարեփոխման թեման։
• Հանրապետական, տարածքային և տեղական ինքնակառավարման մարմինների միջև գործառույթների և լիազորությունների բաշխման խնդիրը: Փաստաթղթի հեղինակները հիմնականում կենտրոնացել են առկա գործառույթների և ծառայությունների դասակարգման և որակի, այլ ոչ թե դրանց բաշխման վրա: Այս համատեքստում առաջնահերթություն են ստանում վարչատարածքային բարեփոխումների իրականացումն ու համայնքների խոշորացման գործընթացի վերաիմաստավորումը: Հիմնական հարցն այն է, թե ինչ գործառույթներ-ծառայություններ պետք է ունենան կամ իրականացնեն հանրապետական ​​կառավարման և ինչպիսիք՝ տեղական ինքնակառավարման մարմինները: Չկա վերլուծություն այն մասին, թե խոշորացումն ինչպես է ազդել համայնքներում ծառայությունների որակի և ծավալի վրա։
• Հանրային ծառայության հիմնական նոր մարտահրավերներից մեկն է մարդկային ռեսուրսների համալրման պոտենցիալ աղբյուրների հարցը: Եթե ​ ծառայության առաջխաղացման սկզբնական փուլերի վերաբերյալ անհանգստանալու կարիք չկա, ապա հիմնական խնդիրը վերաբերում է ծառայության ավելի բարձր պաշտոններին: Հասկանալի է, որ առկա է համալրման երկու լուրջ աղբյուր` սփյուռքը և մասնավոր հատվածը: Փաստաթղթերում տեսանելի չէ, թե ինչպես է տեղի ունենալու հանրային ծառայության համալրումը այս երկու աղբյուրներից։ Ակնհայտ է, որ ամենապատրաստված կադրերն այսօր գտնվում են այդ միջավայրերում։
• Առանձին թեմա է կառավարության օպտիմալ կառուցվածքի ձևավորման հարցը։ Սահմանադրությունը կանխորոշել է գլոբալ սահմանափակումները՝ փոխվարչապետերի և նախարարների թիվը։ Սակայն այստեղ հիմնական խնդիրը ամբողջ գործադիր իշխանության քաղաքական հաշվետվողականությունն է պետական ​​իշխանության առաջնային մանդատ ունեցող միակ ինստիտուտի՝ Ազգային ժողովի առջև: Խոսքը ոչ միայն նախարարների, այլև ողջ գործադիր իշխանության մասին է։ Ցանկացած կառավարության կառուցվածքն ու դրա կազմը վկայում են իշխանության սոլիդության, վերջինիս կողմից պետության գործունեության օբյեկտիվ պայմանների և երկրի առջև ծառացած մարտահրավերների ու ռիսկերի համապատասխան ընկալման մասին:
• Ժամանակակից աշխարհում հանրային ծառայության նկատմամբ հանրային վերահսկողության խնդիրը շարունակում է մնալ առաջնային: Հեղինակներն այս թեմային անդրադարձել են միայն Հանրային խորհրդի դերի և նշանակության համատեքստում։ Սակայն, կարծում եմ, որ մեր երկրում հասարակական վերահսկողության ինստիտուտի կայացման համար անհրաժեշտ է ուժեղացնել մարդու իրավունքների պաշտպանի դերը, մտածել առանձնահատուկ նշանակություն ունեցող հարցերի լուծման գործում քաղաքացիների անմիջական մասնակցության, նոր ժամանակակից տեխնոլոգիաների ներդրման մասին և այլն: Կարևոր է մտածել հասարակական վերահսկողության նոր մշակույթի ձևավորման անհրաժեշտության մասին՝ արհմիությունների ամրապնդման, մասնագիտական ​​միավորումների, քաղաքական կուսակցությունների գործունեության ընդլայնման միջոցով և այլն:
• Առհասարակ, կարծես չի նշմարվում, թե ինչ դերակատարություն են ունենալու ժամանակակից հաղորդակցության տեխնոլոգիաները հանրային ծառայության զարգացման գործում, ինչպես կարող են սոցիալական ցանցերը որոշել հանրային ծառայության որակն ու բնույթը կամ ազդել դրանց վրա, ինչպես է իրականացվելու հասարակության մեծամասնության արխայիկ տրամադրությունների և ձգտումների համադրումը ժամանակակից թվային տեխնոլոգիաների հետ,  ինչպիսին են թվային պետության մասին մեր պատկերացումները:

Առանձնացնեմ նաև որոշ դրվագներ, որոնք լրացուցիչ ուսումնասիրություն են պահանջում․

• Հանրային ծառայության բարեփոխումների ծրագիրը նախատեսված է մինչև 2030 թվականի համար: Ցավոք, չգտա հեղինակների վերլուծությունը հանրային ծառայության բարեփոխումների տեմպերի և ծավալների ու երկրում տնտեսական բարեփոխումների տեմպերի ու բովանդակության միջև եղած կապի վերաբերյալ: Ինչպե՞ս են հանրային ծառայության բարեփոխումները բացարձակ ցուցանիշներով ազդելու երկրի զարգացման տնտեսական ցուցանիշների, նոր օտարերկրյա ներդրումների ներգրավման վրա և այլն։ Բացակայում է բարեփոխման արդյունքների կամ բնակչության բարեկեցության ցուցանիշների հետ դրա կապի վերլուծությունը:
• Բարեփոխումների նախագծի հեղինակների հիմնական պոստուլատներից մեկը պետական կառավարման ​​մարմիններում ռազմավարական կանխատեսումների ու ծրագրերի պլանավորման վերլուծական, հետազոտական ​​և այլ ունակությունների ցածր մակարդակի արձանագրումն է: Ընդ որում, գործող իշխանությունները 2018թ-ին պոպուլիստական կարգախոսների ներքո փակեցին կառավարությանը կից ռազմավարական կենտրոնը։ Գլոբալ առումով դա այնպիսի խնդիր է, որն առկա է մի շարք ժամանակակից պետություններում․ գտնել օպտիմալ լուծումներ սովորական առօրյա աշխատանքի և ծրագրային ապահովման որակյալ աշխատանքի համադրությունն ապահովելու համար: Շատ երկրներում այս խնդրի համար առավել օպտիմալ լուծում է դարձել ծրագրային-հետազոտական գործառույթի աութսորսինգի խրախուսումը: Մի շարք հիմնադրամներ, հետազոտական ​​կենտրոններ և խմբեր օգնում են լրացնել տարբեր կառավարությունների վերլուծական և ծրագրավորման կարողությունների պակասը` պետական-մասնավոր գործընկերության հիման վրա:
• Հաշվի առնելով Հայաստանում կրթական համակարգի վիճակը` անհրաժեշտ է գնահատել օտարերկրյա կրթական հաստատություններում բազմաթիվ ծառայողների և պետական ​​գործիչների պատրաստման և վերապատրաստման մասշտաբներն ու հնարավորությունները: Այսպես կոչված վերապատրաստումները և ուսուցողական սեմինարները` օտարերկրյա մասնագետների մասնակցությամբ, պետք է պարբերական բնույթ կրեն (տարեկան առնվազն մեկ անգամ միջին անձնակազմի համար, տարեկան առնվազն երկու անգամ` բարձրաստիճան պաշտոնյաների համար):
• Պետական ​​ծառայության շրջանակներում հատուկ ուշադրություն պետք է դարձնել օտար լեզուների իմացության խնդրին: Հայաստանում՝ հանրային ծառայության մեջ ռուսերենի գրագետ իմացությունը և ևս մեկ օտար լեզվի իմացությունը անհրաժեշտություն են: Լեզվական կոմպետենտությունը ապահովում է հասանելիություն դեպի գիտելիքների և տեղեկատվության ավելի ընդարձակ աշխարհ, ընդհանուր մտահորիզոնի ընդլայնում, շփման սահմանափակ միջավայրից դուրս գալու հնարավորություն։ Հատուկ ուշադրություն է պետք դարձնել տարածաշրջանային օտար լեզուների իմացությամբ մասնագետների պատրաստման հարցին։

Արմեն Գևորգյան

ԱԺ պատգամավոր, ՀՀ նախկին փոխվարչապետ