Այսօր Սպարտակ Ղարաբաղցյանը դարձավ 70 տարեկան: Ստորեև ներկայացնում ենք նրա  «Փոս Փարիզ» գրքից «Գտած արահետներ պատմվածքը:

Հիշում եմ, երբ կտրում-անցնում էինք Սևանի լեռնանցքը, և մեզ դիմավորում էին Դիլիջանի հրաշք անտառները, հորեղբայրս թեթևացած շունչ էր քաշում ու ասում.

- Էս է մեր աշխարհը, մեր տունը, տեղը,- թեև մինչև մեր գյուղ՝ դեռ ահագին ճանապարհ կար: Հորեղբայրս նկատի ուներ բնաշխարհը, ու նրա ձայնի մեջ կարոտ կար, ափսոսանք ու նաև՝ ցավ, որ այն ժամանակ ես չէի հասկանում: Նախատինք էլ կար հորեղբորս ձայնի մեջ: Ո՞ւմ էր նախատում՝ չգիտեի: Հետո, երևի զգալով, որ ցավ ու կարոտ հասկանալու համար դեռ խակ եմ, ավելացնում էր.

- Դու քաղաքի ծնունդ ես, շատ բան չգիտես, կմեծանաս՝ կհասկանաս:

Վարորդը շեկ, պեպենոտ դեմքով կրակի պես կարմիր բեղերով, կոճղի պես հաստ Վանոն էր՝ հորեղբորս ընկերը:

Զրուցում էին ծանոթ ու հարազատ բարբառով, տալիս մարդկանց անուններ, նրանց հետ կապված դեպքեր ու պատմություններ հիշում: Շատակեր ու ժլատ Սոլոմի պատմությունն էին անում, խոսքաշեն ու թուրքերի համար գերեզմանաքարեր սարքող Գափոյին հիշում, ու թե ինչպես նա ասել էր. «Աստված ինձ մի հարյուր տարվա կյանք տա, որ միշտ էս գործն անեմ»:

Վարժապետ Չիթյանին էին հիշում, որի շալվարը պարանի վրայից գողացել էին, ու էդ մի շալվարի հույսին ապրող վարժապետը երեք օր տնից դուրս չէր եկել:

Վարորդն ու հորեղբայրս զրույցներով ու հիշողություններով կարճում էին ճանապարհը: Նրանց համար այդ ճանապարհը կարոտի ու հիշողության ճանապարհ էր, իսկ ինձ համար բացվող մի նեղ արահետ, որ տանում էր տխուր, բայց բարի մի աշխարհ, ու ես գնում էի իմ սկիզբը տեսնելու:

Գյուղում ծնված ու գյուղում ապրող իմ հասակակիցներն ինձ ակնածանքով ու նախանձով էին նայելու, ու ես դրանից ոչ թե մեծամտանալու, այլ ավելի շատ տխրելու էի: Մինչև հիմա էլ հիշում եմ նրանցից մեկի ասած խոսքը.

«Էդ քաղաքներում ի՞նչ կա, որ էդքան քիթներդ ցից եք պահում, մինը տասը շինած գովում: Է՜ն ա, մեր Արշոն էլ Թիֆլիսիցն ա եկել, էն էլ Թիֆլիսովն ա չըրխնդիկ ըլլըմ (այսինքն՝ հպարտանում)»:

Չգիտեմ, թե Արշոը Թիֆլիսի ինչով էր հպարտացել, ինչով էր կապվել այդ մեծ քաղաքին, բայց իմ մանկության Երևանը ուրիշ մի բան էր: Մեր հին թաղը դեռ կար, հայրենադարձ Պատրիկն էլ դեռ իր գեղանի դուստրերին չէր առել ու չէր վերադարձել Ֆրանսիա: Դեռ կար, ու միշտ օծանելիքների զգլխիչ բույրով էր ծանրացած Հունաստանից եկած Գևորգի վարսավիրանոցը, որը հետո բեյրութցի Կարապետին անցավ, սրանից էլ՝ բուլղարացի Հակոբին: Դեռ կար հալեպցի Հաջի Հակոբը, որ Դամասկոսի ծանրամարտի չեմպիոնն էր եղել, բեյրութցի կոշկակար Մխիթարը, քեսապցի Հարութը, ամերիկացի Մկրտիչը, որին թաղեցիները Քենեդի էին ասում, ու նկարիչ Պողոսը, որը Լիոնի գեղարվեստի դպրոցն էր ավարտել, նրա գրած պլակատներով ամեն մայիսի 1-ին ու նոյեմբերի 7-ին ծածկում էին դեպի մեծ մայրուղին նայող «բոշի թաղի» խարխուլ ու անմխիթար տների դեմքը:

Արշոյի ու անհոգ ազգի քաղաք էր Թիֆլիսը, ու էդ քաղաքը էնքանով էր Արշոյինը, ինչքան Հալեպը՝ Հաջի Հակոբինը, Լիոնը՝ գեղարվեստ Պողոսինը, Աթենքը՝ վարսավիր Գևորգինը:

Հորեղբորս ասած՝ խակ էի ու չգիտեի, թե ինչու Մխիթարը Բեյրութից պիտի գար, Գևորգը՝ Հունաստանից, Հակոբը՝ Բուլղարիայից: Չգիտեի, թե ինչո՞ւ Ամերիկայում ծնված հայի անունը Մկրտիչ էին դնում, իսկ մեր հայ ու հայեցի լեռնաշխարհում այդ տարիներին ծնված շատ-շատերի անունները երիտկոմներ ու լենդրոշներ դրեցին, լավրենտիներ ու բանկոմներ, նինելներ ու էլմիրաներ դրեցին:

Ճանապարհը երկար էր: Տեղ ենք հասնում իրիկնադեմին՝ հոգնած ու ջարդված:

Տատս առաջինն ինձ է գրկում: Գոգնոցը միշտ ալրափոշոտ էր, ու անուշ խնձորի հոտ էր գալիս նրա պաչերից:

- Էդ քաղաքացուն փեշիդ տակ պահելու համար չեմ բերել, թող գնա շորերը փոխի, փռան համար փետ անի:

- Էս մի մատ էրեխե՞ն,- հանդիմանում է հորեղբորս կինը:

- Դրա տարիքին ես ոտով Ղազախ էի գնում ու նույն օրը ետ գալիս,- ասում էր հորեղբայրս:

Որքան էլ ինքնագովության պես հնչեր հորեղբորս այս արտահայտությունը, միևնույն է, նրա ձայնի մեջ ես տեսնում էի զրկանքներով ապրած տարիներ: Գիտեի, թե ինչու ինքն ու իր հասակակից մի մատ երեխեքը ոտքով Ղազախ են գնացել ու նույն օրը ետ վերադարձել: Փայտ ու ծխախոտ էին տանում Ղազախի շուկաներում վաճառում, իրենց հասակակից գող թուրքերի հետ տուրուդմփոց սարքում, երբ նրանցից մեկը փորձում էր տարած փայտը կամ ծխախոտը գողանալ: Իսկ իրենք խեղճ վարժապետի շալվարն էին գողանում, որ, չէ՜, չհագնեն, այլ որ դաս չանեն ու Ղազախ գնալ-գալու համար ժամանակ ունենան:

Հետո, երբ իրար գլխի էինք հավաքվում ու իրիկնահացի նստում, տատս հարցնում էր.

- Թուրքերովն էկա՞ք,- այսինքն՝ Ղազախո՞վ եկաք:

- Հա, բա էլ ուրիշ ճամփա կա՞,- պատասխանում էր հորեղբայրս:

- Սարի ճամփեն բա ի՞նչ ա,- զարմացած ասում էր տատս:

- Էս էրեխանց հե՞տ,- պատասխանում էր հորեղբորս ընկերը` Վանոն: Տատիս «էս խի՞ ուշացաք, թուրքերով էկա՞ք» հարցն ասես մեղադրանքի պես մի բան էր: Ամեն մեկն իր ճանապարհով պետք է իր տուն գնա, ուրիշի ճանապարհը մի օր էլ տեսար՝ փակեցին, մանավանդ, երբ էդ ճանապարհի վրա թուրքն է նստած: Տատիս համար այս աշխարհում ոչինչ չէր փոխվել: 1920 թվականից հետո մեր գյուղը երիզող լեռան հետևում ապրող թուրքերին նոր անունով էին կնքել, բայց տատս համառորեն իրենն էր պնդում. «Անունը փոխեցին, արյունը հո նույնն ա»: