2021 թվականի սեպտեմբերի 24-ին Հայաստանի Հանրապետության Ազգային ժողովը վավերացրեց «Վարչատարածքային բաժանման մասին» օրենքի փոփոխությունները, որով կարծես թե, առաջին հայացքից ավարտին հասցվեցին համայնքների խոշորացման` տարիներ առաջ սկսված փոփոխությունները։ Դիտավորյալ չեմ օգտագործում «բարեփոխում» եզրույթը, քանի որ ի սկզբանե ունեցել եմ վերապահումներ այս գործընթացի վերաբերյալ։

Սկզբնական շրջանում իմ մտահոգությունները վերաբերում էին համայնքային մակարդակով տեղական ժողովրդավարության ոտնահարմանն ու տվյալ պահին քաղաքական նպատակահարմարության հիման վրա որոշումների ընդունմանը: Դրանք նույնությամբ պահպանվել են, սակայն այդ թվին ավելացել է նոր մտահոգություն, ենթադրաբար կրկին քաղաքական դրդապատճառներով, հապշտապ գործընթացն ավարտին հասցնելն առանց իրականացված խոշորացումների պատշաճ մշտադիտարկման և վերլուծության։

Խոշորացումն ի սկզբանե իրականացվել է առանց ողջ երկրի տարածքում վարչատարածքային բաժանումն ու կառավարումը հիմնարար կերպով վերարժևորելու։ Հատուկենտ պիլոտային հետազոտությունների ու փնջերի դիտարկումներից բացի չի քննվել` արդյո՞ք մենք շարունակում ենք նույն կերպ բաշխել ազգային ու համայնքային լիազորություններն ու պարտականությունները։ Արդյո՞ք մենք գնում ենք ապակենտրոնացման ճանապարհով, թե հակառակը` տեղում ներուժ չունենալու անվան տակ շարունակ կենտրոնացնում ենք գործառույթները։ Տարածքային զարգացման ու կառավարման նման մեծ պատկերով չկա երկարաժամկետ տեսլական չկա որևէ հաստատված ուղենիշային փաստաթղթում։

Մինչ այս պահը հնչեցված միակ «վերլուծական» միտքը այն է, որ խոշորացված համայնքներում ավելի շատ սուբվենցիոն ծրագրեր են իրականացվել, քան չխոշորացված համայնքներում։ Կարեն Կարապետյանի վարչապետության ժամանակահատվածում ներմուծված անհասկանալի սուբվենցիոն գործիքն ազգային մակարդակով համայնքային համաֆինանսավորման պարագայում ապահովում է պետական բյուջեից մինչև 80% համաֆինանսավորում տարբեր տեսակի, հիմնականում ենթակառուցվածքների, համայնքային զարգացման ծրագրերին։ Իսկ ծրագրերն էլ ընտրում է Կառավարությունն` առաջնահերթությունը տալով իր իսկ կողմից խոշորացված համայնքներին։ Այսինքն հիմնական դրական ազդակը գալիս է փակ շրջանով՝ խոշորացման պատվիրատուն գնահատում ու աջակցում է խոշորացման շահառուներին։

Ամենևին նպատակ չունենալով ներկայացնել տեղական ինքնակառավարման մարմինների զարգացման հետխորհրդային պատմությունը, նշեմ, որ խորհրդային տարիներին Հայաստանը բաժանված էր 37 շրջանների (առանց Երևանի), 1995 թվականի արդեն անկախության շրջանի առաջին վարչատարածքային բարեփոխումների արդյունքում այն բաժանվեց 10 մարզերի (առանց Երևանի) և մոտ 1000 համայնքի։ Այդ ողջ ընթացքում բավականին հեղհեղուկ իրավական կարգավիճակ ունեցող մարզպետների ու նրանց աշխատակազմերի ինստիտուտն այդպես էլ չկայացավ, և բառացիորեն անհասկանալի էր ու շատ դեպքերում շարունակում է լինել անհասկանալի մարզպետարանների մասնակցությունն առաջին հայացքից համայնքային կամ երբեմն նույնիսկ պետական գործառույթներին։

Վերջին՝ սեպտեմբերի 24-ի փոփոխությամբ զգալիորեն նվազած համայնքների թիվը սահմանվեց 77 (առանց Երևանի)։ Այսինքն նոր վարչատարածքային բաժանման տրամաբանությունը չի ենթադրում ո՛չ խորհրդային շրջանների տրամաբանությունը, ո՛չ 1990-ականների՝ յուրաքանչյուր բնակավայր - մեկ համայնք տրամաբանությունը, այն չի ենթադրում նաև խորհրդային շրջաններից երկու անգամ փոքր համայնքներ, չնայած առաջին հայացքից քանակական առումով այն գրեթե կրկնակի շատ է խորհրդային շրջանններից։ Չկա որևէ տրամաբանություն, թե ինչո՞ւ է Գյումրին մնում իր քաղաքային տարածքով որպես մեկ առանձին համայնք, իսկ Վանաձորին միանում են ևս մի քանի գյուղեր։

Այս ամենի մասին որևէ հարցադրում չարվեց Ազգային ժողովում հրատապ համարված օրենքի նախագծի քննարկման, ինչպես նաև դրան նախորդած հանրային կամ մասնագիտական քննարկման ժամանակ։ Որևէ մեկի մոտ հարց առաջացե՞լ է, թե՞ մոտ 1000-ից 78 համայնքի վերածվող Հայաստանում պահպանվելու՞  են արդյոք մոտ 150-ական աշխատակազմ ունեցող 10 մարզպետարանները, թե՞ ոչ։ Իհարկե մասնավոր զրույցներում կամ երբեմն նույնիսկ հրապարակային կերպով հաստատվում է, որ դրանք վերանայվելու են, բայց արդյո՞ք դրան կողմ քվեարկած ԱԺ պատգամավորների մոտ ցանկություն չի առաջանում նայել այդ ճանապարհային քարտեզին ու հասկանալ, թե ի՞նչ է շահում պետությունը և ե՞րբ։

Այս պրոցեսին մասնակցել են ոչ միայն հանրային կառավարման բազմաթիվ ներկայացուցիչներ իրենց փորձագետներով։ Դրան մասնակից են եղել նաև քաղաքացիական հասարակության ու միջազգային կազմակերպությունների ներկայացուցիչներ, ովքեր տարիներ շարունակ ֆինանսական միջոցներ են ստացել, որպեսզի կրճատեն համայնքային 60 հազար դրամ աշխատավարձով աշխատակիցներին` ենթադրելով, որ եթե համայնքային աշխատակիցներն իրենց պես, օրինակ, 300 հազար դրամ աշխատավարձ ստանան, դրանից փոխվելու է աշխատանքի վերջնարդյունքը։ Դրա համար պետք է միայն դիտարկել այդ նույն քաղաքացիական հասարակության ներկայացուցիչների կամ համեմատաբար բարձր վարձատրվող Երևանի քաղաքապետարանի աշխատանքի արդյունավետությունը։ Արդյո՞ք դրանք դարձել են երկարաժամկետ առումով կայուն, ներառական կամ մարդակենտրոն։ 

Կամ արդյո՞ք Դիլիջան համայնքում, դեռևս 1959 թվականին մի քանի գյուղերի համախմբմամբ ձևավորված Դիլիջան քաղաքը, որը չնայած վերջին տասնամյակի ընթացքում բոլորի ուշադրության կենտրոնում է եղել, բայց այդպես էլ չի ձևավորվել ու կայացել որպես քաղաք, խոշորացնում ենք,այդպիսով ամրապնդելով դրա գյուղերի համախումբ լինելը։

Կամ ի՞նչ տրամաբանությամբ, ինչպես արդեն նշեցի, չի խոշորացվում Գյումրի քաղաքը, Վանաձորը խոշորացվում է մի քանի, արդեն իսկ միացված գյուղերի հետ, իսկ բնակչությամբ հինգերորդ քաղաք Կապանը խոշորացվում է գրեթե խորհրդային շրջանի տրամաբանությամբ։

Բազմաթիվ են նման օրինակները, որոնք բացահայտում են այս գործընթացի հապճեպությունն ու հստակ մոտեցումների բացակայությունը։ Սակայն միայն անհասկանալի գործընթացը չէ, որ խնդրահարույց է։ Կան բազմաթիվ այլ նախաձեռնություններ ու ծրագրեր, որոնք այս կերպ խոշորացման արդյունքում հայտնվում են անհասկանալի վիճակում։ Բերեմ երկու շատ առարկայական օրինակ:

ԴԱՐ տարածաշրջանային զարգացման և մրցունակության հիմնադրամն ու Հայաստանի Մանուկների հիմնադրամը (COAF) համապատասխանաբար Գեղարքունիքի և Լոռու մարզերում իրականացնում են համայնքային զարգացման աննախադեպ և դեռևս համարժեքը չունեցող ծրագրեր։ 

Առաջինը` Գագարին նախագիծը (որի ղեկավար-խորհրդատուն եմ հանդիսանում), տեղավորվելով համայնքների խոշորացման տրամաբանության մեջ, ինչպես նաև բազմակողմանի փորձագիտական քննարկումների արդյունքում գտնելով, որ Հայաստանը պետք է բաժանվի ոչ թե խորհրդային տարիների նման 37 շրջանի, այլ երկու անգամ ավելի փոքր մասերի, ինչպես նաև հաշվի առնելով միջազգային փորձը` խորհրդային Սևանի շրջանի կեսում նախաձեռնելէ խոշորացված ինքնաբավ համայնքի ռազմավարական զարգացման ծրագիր։ Գեղարքունիքի մարզի Գեղամավան, Դդմաշեն, Զովաբեր, Ծաղկունք, Վարսեր գյուղական համայնքների և Սևան համայնքի Գագարին բնակավայրի տարածքում համայնքաշինական այս նախագծում ներգրավվել են հայաստանյան ու միջազգային լավագույն ոլորտային մասնագետներ, որոնց թվում է միջազգային հանրաճանաչ MVRDV ճարտարապետական ու քաղաքային պլանավորման նախագծային կազմակերպությանը։ Սակայն այս վերջին «բարեփոխմամբ» փոխվեց ողջ ծրագրի նպատակն ու տրամաբանությունը։ 

Անհասկանալի պատճառներով, խորհրդային տրամաբանությունը ողջ ճշգրտությամբ պահպանելով, որոշում է կայացվել Սևան խոշորացված համայնքում ներառել նաև Գագարին նախագծի թիրախային համայնքները, այն դեպքում, երբ ավելի քան երեք տարի աշխատանքներ են տարվում այդ համայնքներում նոր, ապագայի մոդելային համայնքի տրամադրությունն ու տրամաբանությունը ձևավորելու համար, իսկ վերջին փոփոխությամբ, փաստորեն, փոշիացվում են դրա վրա ծախսված գումարները, ժամանակն ու էլ ավելի արժեքավոր ոգևորությունը:

Սա հատկապես ցավալի և հիասթափեցնողէ դառնում, այն դեպքում, երբ բազմաթիվ դեպքերում արվել են բացառություններ, ինչպես օրինակ Դիլիջան-Իջևանում, Ծաղկաձոր-Հրազդանում, Կապան-Քաջարանում և այլն։  

Մյուս դեպքում Հայաստանի Մանուկների հիմնադրամն իր կողմից կառուցված COAF Smart Center-ի շահառու Դեբետ համայնքում իրականացնում է կոնկրետ հորիզոնական տրամաբանությամբ և բարձրագույն ներառականություն ունեցող շատ արդյունավետ ծրագիր։ Դրա շրջանակում ներկայիս Դեբետ համայնքի ավագանու, համայնքապետի և առհասարակ համայնքապետարանի աշխատելաոճի փոխակերպումն առանձնահատուկ է Հայաստանի ողջ հանրային կառավարման համատեքստում: Շաբաթական պարբերականությամբ համայնքային հավաքները, համայնքի ներկայացուցիչների, ավագանու անդամների, համայնքապետարանի աշխատակիցների և Հայաստանի Մանուկների հիմնադրամի ներկայացուցիչների մասնակցությամբ, կարող ենք համարել համայնքային զարգացման դասագրքային օրինակ։ Սակայն Փամբակ համայնքի հետ խոշորացվելով (այն դեպքում, երբ նախկինում Դեբեդ համայնքը Վանաձորի շրջանի կազմում է եղել)` հիմնադրամն արդեն պետք է աշխատի մեկ տասնյակից ավելի համայնքների հետ կամ կենտրոնանա վարչական ներկայացուցչի կարգավիճակով մի քանի հոգուց բաղկացած կազմի վրա, որտեղ ամբողջովին փոխվում են առաջնահերթությունները, կամ էլ պետք է հրաժարվի իր նախկին համայնքաձևավորման ծրագրից` վերածվելով պարզ սոցիալական ուղղվածության ներդրումային ծրագրի, ինչպիսիք բազմաթիվ են եղել անկախության շրջանում և աչքի չեն ընկել արդյունավետությամբ։

Բազմաթիվ խոշորացվող համայնքներում կարող ենք գտնել նման խորտակված նախաձեռնություններ ու կորսված հնարավորություններ, շատ դեպքերում` համընդհանուր ինքնության փոխակերպման օրինակներ՝ առանց հստակ ճանապարհային քարտեզ ունենալու։

Ենթադրաբար, առաջիկա տարիներին ազգային մակարդակով կլինի ծավալային առումով ավելի շոշափելի ֆինանսական աջակցություն խոշորացված համայնքներին` հատկապես հաշվի առնելով կապիտալ ծախսերի չկատարումները պետական մարմինների կողմից։ Միգուցե կկրճատվեն նախկին համայնքների աշխատակազմերն ու կտնտեսվեն ինչ-որ գումարներ։ Ենթադրաբար, գյուղերի բնակիչների համար տեղեկանք ստանալու փոխարեն դոնորների աջակցությամբ կներդրվեն էլեկտրոնային գրավիչ անունով համակարգեր, որոնք այդպես էլ չեն դառնա պատշաճ գործիքներ, ինչպես ավելի քան 4 տարի առաջ գործարկված էլեկտրոնային շինարարական թույլտվությունների համակարգը կամ տեխնիկական կտրոնների տրամադրման առցանց համակարգը։ Սակայն արդյունքում կունենաք տարածքային կառավարման ու զարգացման էլ ավելի ձևախեղված համակարգ՝ նպաստելով ներքին միգրացիային ու երկրի անհամաչափ զարգացմանը։

Սա հերթական անգամ գալիս է ապացուցելու դասական դարձած թևավոր խոսքը. «Хотели как лучше, а получилось как всегда» (ուզում էին անել լավ՝ ստացվեց ինչպես միշտ, թարգմ.՝ Ս. Պ.)…  

Սարհատ Պետրոսյան 

Ճարտարապետ-քաղաքային պլանավորող, «Ուրբանլաբի» հիմնադիր