«Գառնի» պատմամշակութային արգելոց-թանգարանի տարածքում գտնվող Արքունի բաղնիքի տանիքից թափվող ջուրը, ավելի քան 11 տարի ներծծվելով, քայքայում է բաղնիքի խճանկարը: Դիցաբանական բովանդակությամբ խճանկարը Հայաստանում անտիկ շրջանի ամբողջական խճանկարի պահպանված եզակի օրինակ է: ԿԳՄՍ նախարարությունից հայտնում են, որ բավարար ֆինանսական միջոցների առկայության դեպքում կքննարկեն «Բաղնիք» և «Խճանկար» հուշարձանների ամրակայման, վերականգնման և տարածքի բարեկարգման աշխատանքների իրականացման հարցը: «Գառնի» պատմամշակութային արգելոց-թանգարանը Հայաստանում ամենաառաջնային զբոսաշրջային երթուղին է, որի տարեկան եկամուտը մի քանի միլիարդ դրամ է: Սակայն, 3-րդ դարի կառույց-հուշարձանի պահպանության համար գումար չեն հատկացնում իր իսկ ապահոված եկամուտներից:

«Գառնի» պատմամշակութային արգելոց-թանգարանի տարածքում գտնվող 3-րդ դարի Արքունի բաղնիքը և դիցաբանական բովանդակությամբ «Խճանկար» հուշարձանը վերականգնելու նպատակով «Պատմամշակութային արգելոց-թանգարանների և պատմական միջավայրի պահպանության ծառայություն» ՊՈԱԿ-ը 2016թ.-ին նախագծա-նախահաշվային փաստաթղթեր մշակելու մրցույթ էր հայտարարել:

Մրցույթի հաղթող էր ճանաչվել իտալական կազմակերպության հայաստանյան մասնաճյուղ «Արկիտ» ՍՊԸ-ն: Ընկերության տնօրեն Լուչիո Սպեկան 2016թ. սեպտեմբերի 22-ին ՊՈԱԿ-ի հետ կնքած պայմանագրով հանձն էր առել «Բաղնիք» և «Խճանկար» հուշարձանների վերականգնման, ամրակայման և հարակից տարածքի բարեկարգման (այդ թվում՝ ջրահեռացման կազմակերպման) գիտանախագծային փաստաթղթերը կազմել 2 053 500 դրամով և այն պատվիրատուին հանձնել մինչև հոկտեմբերի 31-ը։

«Գառնի» արգելոց-թանգարանի տարածքում գտնվող 3-րդ դարի Արքունի բաղնիքը հանրապետական նշանակության հուշարձան է: Այն բաղկացած է ﬕաշար դասավորված հինգ սենյակից. առաջին սենյակը նախասրահ հանդերձարանն է, որին արևելյան կողﬕց հաջորդում են սառը ջրի լողասենյակը, գոլ բաժանմունքը, տաք ջրի լողասենյակը և ապա` շոգեսենյակը: Բաղնիքի աﬔնից ուշագրավ հատվածը, թերևս, 3-րդ դար թվագրվող հատակի խճանկարն է, որը Հայաստանում ամբողջական խճանկարի պահպանված եզակի օրինակ է։

Խորհրդային տարիներին պեղված հուշարձանը երկար տարիներ բաց երկնքի տակ էր գտնվում: «Գառնի» արգելոց-թանգարանում 2002-2003թթ.-ին Լինիսի հիմնադրամի միջոցներով վերականգնողական աշխատանքներ կատարվեցին, որի ժամանակ Արքունի բաղնիքն առնվեց ծածկի տակ՝ փակվեց ապակե պատուհաններով և թիթեղյա տանիքով: Հուշարձանն արտաքին ազդեցություններից պաշտպանելու այս ձևը հավանության չարժանացավ, այն ժամանակավոր լուծում էր համարվում և շուրջ 20 տարի մնում է այդ վիճակում: Ավելին, որոշ ժամանակ հետո պարզվեց, որ ժամանակավոր լուծումն իր հերթին հուշարձանի պահպանության հետ կապված նոր խնդիրներ է առաջացրել։

Մասնավորապես, ինչպես նկարագրված է ՊՈԱԿ-ի՝ նախագծային մրցույթի հայտարարության մեջ՝ «Արքունի բաղնիքի հատակը և արտաքին պատերի ստորին մասերը խոնավ են, քանզի հիմնականում գտնվում է տեղանքի  մակարդակից ցածր նիշում: Իսկ տանիքի ծածկից թափվող ջրերն ամբողջությամբ չեն հեռանում, որի պատճառով էլ առավելապես վնասվել է խճանկարը»:

Գնումների մրցույթով նախատեսվում էր գիտանախագծային փաստաթղթերի երկու փաթեթ կազմել, որից մեկը պետք է լիներ «Բաղնիք» հուշարձանի տարածքի ջրահեռացման կազմակերպման նախագիծ: Նախագիծը պետք է լուծեր նախագծմանը զուգորդող պատերի ամրակայման խնդիրները՝ հատուկ ուշադրություն դարձնելով 3-րդ դարի օրիգինալ պատերին և կառույցի շուրջ հոսող ջրերի (անձրև, ձնհալ, տանիքից թափվող) կազմակերպված հեռացմանը:

Երկրորդը «Խճանկար» հուշարձանի ամրակայման և վերականգնման նախագիծն էր, որի համար «Արկիտ» ՍՊԸ-ից պահանջվում էր կազմել խճանկարի բոլոր շերտերի վնասված, առանձնացված մասերի մաքրման, ճաքերի մշակման, ամրակայման և վերականգնման գիտանախագծային փաստաթղթեր` ներկայացված համապատասխան տեխնիկաներով։

«Նախագիծը պետք է նախատեսի և նկարագրի միջամտության բոլոր փուլերը, որոնք ուսումնասիրվել են հնագույն խճանկարների վերականգման մասնագետների կողմից և կազմված լինի իրենց համագործակցությամբ ...»,- այսպիսի պահանջ էր ներկայացված մրցույթը շահած կազմակերպությանը:

Կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի (ԿԳՄՍ) նախարարի տեղակալ Ալֆրեդ Քոչարյանը օրերս «Հետք»-ին հայտնեց, որ 2016թ. սեպտեմբերի 22-ին կնքված պայմանագրով «Արկիտ» ՍՊԸ-ն իրականացրել է «Բաղնիք» և «Խճանկար» հուշարձանների ամրակայման, վերականգնման և տարածքի բարեկարգման (այդ թվում՝ ջրահեռացման) նախագծանախահաշվային փաստաթղթեր կազմելու աշխատանքները։

Նախարարի տեղակալը հայտնում է նաև, որ 2016թ.-ին պատվիրատուի կողմից գնման մրցույթով հաղթող ճանաչված ընկերության մշակած նախագծանախահաշվային փաստաթղթերի հիման վրա պատվիրատուն հաջորդ տարիներին վերոնշյալ հուշարձանների վերականգնողական աշխատանքների իրականացման նպատակով գնման մրցույթ չի հայտարարել՝ ֆինանսական միջոցների սղության պատճառով:

«Պետական կամ «Պատմամշակութային արգելոց-թանգարանների և պատմական միջավայրի պահպանության ծառայություն» ՊՈԱԿ-ի արտաբյուջետային բավարար ֆինանսական միջոցների առկայության դեպքում «Գառնի» պատմամշակութային արգելոց-թանգարանի տարածքում գտնվող «Բաղնիք» և «Խճանկար» հուշարձանների ամրակայման, վերականգնման և տարածքի բարեկարգման աշխատանքների իրականացման հարցը կքննարկվի միջնաժամկետ ծախսային ծրագրի շրջանակում»,- տեղեկացնում է Ալֆրեդ Քոչարյանը։

Արքունի բաղնիքի խճանկարը սկսվել է քայքայվել 2011թ.-ից, եթե ոչ ավելի վաղ: «Ավելի քան երեք տարի է՝ ձմռան հալոցքներից ջուրը ներծծվելով քանդում է դիցաբանական բովանդակությամբ խճանկարը, սակայն ՊՈԱԿ-ի տնօրենը մինչ օրս ոչինչ չի ձեռնարկել վթարային վիճակը վերացնելու եւ խճանկարը փրկելու համար»,- մեջբերումը մեր 2014թ.-ին արված հրապարակումից է։

Դրանից մեկ տարի հետո դարձյալ անդրադարձել ենք այս հարցին: Մշակույթի նախարար Հասմիկ Պողոսյանին հարցրել ենք, թե ի՞նչ է ձեռնարկվել խճանկարը ոչնչացումից փրկելու համար, արդյոք խճանկարի վերաբերյալ համապատասխան նախագիծ պատվիրվել է: Եթե` ոչ, ապա ի՞նչ է նախատեսվում այդ ուղղությամբ եւ ի՞նչ ժամկետներում:

Մեր գրությանը պատասխանել էր «Պատմամշակութային արգելոց-թանգարանների եւ պատմական միջավայրի պահպանության ծառայություն» ՊՈԱԿ-ի տնօրենը: ««Գառնի» պատմամշակութային արգելոց-թանգարանի տարածքում գտնվող արքունական բաղնիքի հատակի խճանկարների հետագա քայքայումն ու վնասումը կանխելու նպատակով, նաեւ հաշվի առնելով խնդրի կարեւորությունն ու հրատապությունը՝ «Պահպանության ծառայություն» ՊՈԱԿ-ը 27.10.2014թ.-ին դիմել է լիազոր մարմնին՝ խնդրանքով նախարարության պատվերով կազմելու բաղնիքի հատակի խճանկարի վերականգնման համար անհրաժեշտ նախագծա-նախահաշվային փաստաթղթերը եւ այն տրամադրել ՊՈԱԿ-ին՝ հաշվի առնելով, որ «Պահպանության ծառայությունը» պատրաստակամ է սեփական միջոցներով ձեռնամուխ լինել խճանկարների վերականգնման աշխատանքների իրականացմանը»,- ասվում էր պատասխան գրության մեջ:

Ի վերջո, մեր հետևողականությունը և համառությունը հաղթեց և 2016թ.-ին ՊՈԱԿ-ը հուշարձանը վերականգնելու նախագծեր պատվիրեց: Սակայն, ինչպես մարտի 28-ի գրությամբ հայտնում է ԿԳՄՍ նախարարի տեղակալը, պատվիրատուն հաջորդ տարիներին վերոնշյալ հուշարձանների վերականգնողական աշխատանքների իրականացման նպատակով գնման մրցույթ չի հայտարարել՝ ֆինանսական միջոցների սղության պատճառով:

ՊՈԱԿ-ը «Գառնի» արգելոցից ստացվող եկամուտների և ծախսերի մասին հաշվետվություններ չի հրապարակում, բայց հայտնի է, որ Հայաստան մտնող զբոսաշրջիկն առաջինը Գառնիի հեթանոսական տաճար է այցելում: Համաշխարհային զբոսաշրջության կազմակերպության հրապարակած տվյալներով՝ 2019թ.-ին Հայաստան է այցելել 1 մլն 894 հազար զբոսաշրջիկ, որոնք առնվազն մեկ օր գիշերել են Հայաստանում։ Կորոնավիրուսով և արցախյան պատերազմով պայմանավորված՝ 2020թ.-ին այդ թիվը նվազել է մոտ 70%-ով, իսկ 2021թ.-ին՝ 65%-ով: Սակայն, Գառնին այցելուների պակաս չի ունեցել՝ փոխարենն ակտիվացավ ներքին զբոսաշրջությունը։

2019թ. հունիսից «Գառնի» պատմամշակութային արգելոց-թանգարանի մուտքի արժեքը օտարերկրացիների համար՝ 1500 դրամ է, իսկ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիների համար՝ 750 դրամ: Այսինքն, ամենակոպիտ հաշվարկներով՝ արգելոցը տարեկան 3 մլրդ դրամի հասույթ ունի: Բացի այդ, կլորիկ եկամուտ են ապահովում առանձին միջոցառումները, որից մի քանիսը մեծ աղմուկ հանեցին՝ ինչպես 2021թ. սեպտեմբերին տաճարում արված հարսանեկան արարողությունը կամ 2017թ.-ին «ԻՆԳՈ ԱՐՄԵՆԻԱ» ապահովագրական ընկերության հիմնադրման 20-ամյակի հանդիսությունը: 

Նշված միջոցառումներից մեկի գումարով կարող էին հուշարձանի պահպանության հարցը լուծել և առնվազն դրանով կմեղմեին հասարակության զայրույթը: Սակայն, արդեն 11 տարի նախարարությունը նույն պատասխանն է ուղարկում մեզ՝ «երբ ֆինանսական միջոցներ լինեն ...»: Ընդ որում, այս տարիներին նախարարներ են փոխվել, ՊՈԱԿ-ի տնօրեններ, բայց բոլորը նույն պատասխանն ունեն այս հարցին: Նախարարությունն այդպես էլ բացատրություն չի տալիս, թե ինչու ամենաշատ եկամուտ ապահովող հուշարձանի պահպանության համար գումար չեն հատկացնում հենց այդ հուշարձանից ստացվող հասույթներից:

Ներկայում Համաշխարհային բանկի տրամադրած «Տեղական տնտեսության և ենթակառուցվածքների զարգացման» վարկային ծրագրով ենթակառուցվածքների բարելավման աշխատանքներ են իրականացվում Գառնի գյուղում՝ որպես զբոսաշրջային բնակավայր: Այս ծրագրով նույնպես «Գառնի» պատմամշակութային արգելոց-թանգարանի տարածքի հուշարձանների ամրակայման, նորոգման և վերականգնման աշխատանքներ չեն նախատեսվել։