Քարերն իրար վրա ղրճղրճացին: Ձայնը թավալգլոր նետվեց վար, կառչեց փշերից, գզգզվեց սուր-սուր քարերին… Արձագանք դարձած՝ գնա՜ց, գնա՜ց, գը՜-նացուգնա՛ց: Ծերպից բռնված ու մի կետում թևերը թափահարող թռչունը պոկվեց տեղից, խոտերից փոշեխառը խշրտոց ելավ, գետը աղմուկով կուլ տվեց բերանն ընկածը՝ մեջը քարութփի հետ գորտումորտ էլ կար… Արձագանքը ձորից խփեց, լեռան կատարին դեմ առած ամպը թռավ վեր՝ մինչ երկինք… Ի՞նչ էր, ի՞նչ էր՝ կոշտը փախավ կրունկի տակից. կինը ձգեց ողնաշարը, ետ-ետ գնաց: Թևերը, ինչպես ճշմարտության աստծո կշեռքի նժարներ՝ պայուսակները պինդ պահած, ելան ու իջան, մեկմեկու ծանրութեթև հռչակեցին և երբեք չկանգնեցին իրար հավասար… Հա՛ էր, հա՝ մեջքի վրա ընկնելու էր, բայց շպրտեց պայուսակները, մարմինը թափով առաջ բերեց ու պոկվեց, լանջն ի վար հոսող քարերը ալիք տված՝ տերև ու փոշի ցփնելով, դատարկ գնացին, նրան չտարան իրենց հետ: Կինը քայլեց դեպի պայուսակները, ուղղեց դրանք, թափ տվեց փոշին ու նստեց դրանցից մեկի վրա՝ շունչը ետ բերելու… Հասավ:

 Բոշան թափառական էր, բայց գնչու չէր, հայ էր: Գալիս էր շաբաթը երկու անգամ՝ ավտոբուսի օրերին՝ ուրբաթ և կիրակի: Թել էր բերում, ասեղ, օճառ, սև բիբար, լուցկի, մոմ, էժանագին սպիտակեղեն, թափանցիկ գուլպաներ՝ մանրմունր, փոխանակում մթերքի հետ: Մանրմունրի հետ` կարևոր ու անկարևոր լուրեր. «Երևանում էլի կառավարություն են ուզում փոխել: Ներքին գործերի նախարարը օրական տասը աղջիկ է բռնաբարում: Ցույցեր են լինում՝ էլ դու սուս՝ սարուձորով դժողքախառը մարդիկ հավաքվում-գալիս են արդարության հետևից: Հացը եկող շաբաթվանից թանկանալու է: «Արմենիա» բանկի կառավարիչը ժողովրդի փողերն առել, փախել է: Պարսիկները էլ շաքար չեն բերելու: Կառավարությունը գործարանները վաճառել է արտասահմանին, փողերը՝ կերել…»:

Կլոր-քոթուկ պառավները փորփրում էին նրա պայուսակում եղած տեսականին, ճևացնել-ձգելով որոշում լաթերի չափսերը և, առաջ պարզելով ու գլուխը ետ գցած, աչքաչափով ստուգում՝ մեջը կտեղավորվե՞ն:

- Կյանքից ի՞նչ կա, կյանքի՜ց…-ի միջի այլոց՝ հարցնում էին ստուգելու արանքում:

Բոշան գաղթական էր, սումգայիթցի: Թուրքի կոտորածներից մարմինը ողջ էր փախցրել, հոգին՝ ավեր: Ոչ ոքի չէր պատմում իր ապրածն ու իր հետ պատահածը, նույնիսկ ինքն իրեն. հազիվ գերմարդկային ճիգով ապրել, անցել էր դրանք, վերապրելուն չէր դիմանա: Ու իր զմռսած ցավի հետ բոշություն էր անում՝ գյուղեգյուղ ընկած, ավտոբուսի վարորդների գռեհիկ կատակներին ի պատասխան հանդուրժողաբար ժպտալով:

… Անուն չուներ, ավելի ճիշտ` չէին հարցրել: Բոշան մարդու արժեզուրկ տեսակն է՝ ոչ Աստված է, ոչ էլ արքա… Ինչո՞ւ անունը հարցնեն, երբ չեն մտապահելու, ինչո՞ւ ծանրաբեռնեն ուղեղն ավելորդ բաներով: Եթե մարդկանց բան էր պետք լինում, հենց այդպես էլ կանչում էին.

- Բոշա՜ ա՜ ա՜… Հլա կանգնի՛:

Ու նա՝ քը՛րթ, կանգ էր առնում, պայուսակները ցած դնում ճամփի մեջտեղը և քրտնած դեմքը ձայնի կողմը ծռելով՝ հավատով սպասում, մինչև ձայն տվողը մոտենա: «Գոնե մի բան գնի»,- աղաչում էր մտքում:

Դժգոհ չէր. առևտուր լինում էր: Ամենալավը մոմն ու խունկն էր վաճառվում: Նեղ ժամանակներ էին. սով ու պատերազմ, ամեն տնից՝ և՛ թափառական, և՛ սովյալ, և՛ զոհված, և՛ որբ ու անտեր… Մարդիկ հաճախ էին Տիրոջ կարիք զգում: Զգայուն կանայք րոպեն մեկ վազում էին ու խաչքարերը պաչպչելով, Աստծուն բողոքելով լալիս՝ մոմի կրակի վրա արցունքոտ մատները չորացնելով: Մեռնողներն էլ քիչ չէին. ծերերը հոգնում էին օրերի մեջ քաշքշվելուց, ջահելների սիրտն էր պայթում կյանքից կայծակնահար, կանայք միայնությունից շնչահեղձ էին լինում… Մա՞րդ էլ պատճառ չգտնի մեռնելու: Խունկը մեռելատերերը գնում էին միանգամից՝ տարվա բոլոր արարողությունների համար. հանկարծ ու ճամփաները փակվեն, եկող-գնացող չլինի՝ էն աշխարհի առաջ խայտառակ կլինեն:

Բոշան խարդախ էր. խաբում էր քաշի մեջ, խաբում էր հաշվի մեջ… Բայց որ էշի բեռով ու քաշ-քաշ՝ Երևանից երեք-չորս հարյուր կիլոմետր ճամփա էր կտրում, ուրեմն նրան էդ խաբելը հասնում էր: Բավականը զգում էր, որ խաբեց, բայց ձայն չէր հանում: Տարածը զտած պանիր էր՝ չոր, խփեիր մեռելի գլխին՝ օպերա կերգեր: Խաբելիս էլ սուտը քողարկում էր անկեղծ զրույցով. «Ի՜նչ մեղք են էդ գառները, ի՜նչ մեղք… Ողջ ճամփին՝ Երևանից Սևան ու Սևանից՝ էստեղ, կոկիկ դարսած խորովածի փայտեր ու մատղաշ գառներն էլ կողքը կապած… Շարքով՝ մեկ փայտը, մեկ՝ գառը, մեկ փայտը՝ մեկ գառը. զոլ-զոլ, հեռավորությունը՝ քանոնի նիշերի ճշտությամբ… Թարմ, բնական սնունդ, որի վիզը պիտի կտրեն Սևանի ափին՝ արնով սևացնելով ավազը, ու կրակի վրա տժտժացնեն: Գառներն էլ՝ բանից անտեղյակ, շոգից բեզարում, փայտերի հովին պատսպարվում են: Փայտերը արևից փրկում, անասունին պահում են իրենց շվաքում՝ մինչև խորովելը: Փայտերի ծայրերից էլ երկար թելերով գույնզգույն փուչիկներ են կապած, էլի վաճառքի համար, ու լուսավոր երկնքում օձապար են տալիս: Ի՞նչ անես, մարդիկ փո՛ղ են աշխատում»:

Բավականը քրքրում էր բոշի բերած իրերն ու մտքում որոշում` արժե՞ գնել ծոպավոր փորլաթը… Մի պահ տնտղելուց հետո ցած դրեց. ո՞ւմ համար: Սրբիչներ վերցրեց զտած պանրի դիմաց՝ խավոտ, փափուկ, Պարսկաստանից են բերում:

- Հերիք է էդ քրջուփալասն առնես, քե՛զ համար առ, դո՛ւ վայելիր, դրանք հետդ չես տանելու, օրուգիշեր թրիք ես թափում, հանուն ինչի՞, գիտես տեղդ մատներո՞վ են փորելու…- նախատեց բոշան,- Հլա տես ի՜նչ եմ տալիս,- ոգևորված խոսելու ընթացքում նույն ռիթմով քանդքնդեց պայուսակն ու վարդագույն տուփ հանեց, միջից՝ վարդագույն գիշերանոց,- ա՛ռ, հագի՛,- հրամայեց զայրույթով՝ ասես վրեժխնդրության կոչ էր անում, ու օդի մեջ գայթակղիչ ճոճեց:

- Բա դրա թևե՞րն ուր են,- զարմացավ Բավականը՝ հայացքը չկտրելով օդում ճոճվող գիշերանոցից, ապա հասկացավ, որ ուսերը բաց են,- … Համ էլ մեզ մոտ հեչ ցերեկները դրա եղանակը չի անում, ուր մնաց գիշերը:

- Ա՛յ հավ,- զզվանքով քիթը քշտեց բոշան,- գիշերվա սեզոնը ո՞րն է…- էլի քանդքնդեց պայուսակը, էլի ինչ-որ բան հանեց,- տրուսիկ է,- ազդարարեց խրոխտ: Հիմա էլ փորլաթը տուփից հանեց ու ճոճեց օդում, այնքան բարձր, որ թվաց` երկինք է հանում: Սև, պլպլան ատլասից կախ ընկած նոսր ծոպերը կոտրատվելով գնացին ու եկան: Բավականը բերանը բաց նայեց սևությունից պլպլացող շորին, խունջիկ-մունջիկ եկող ծոպերին ու չհասկացավ՝ ճո՞խ էր, թե՞ անճաշակ:

- Վո՜ւյ, մեր ջան,- խնդմնդաց, չանչ արեց բոշին,- ախչի, պահիր, մարդ չտեսնի, հո խայտառակչի չե՞ս: Հիմա կասեն՝ մարդը Ռուսաստանում, ինքը ծոպավոր տրուսիկն ո՞ւմ համար է առնում:

Բոշան երկնքից իջեցրեց ձեռքերը, ապրանքը դրեց պայուսակին, բայց չտեղավորեց տուփի մեջ.

- Էս սևը, նախօրոք ասեմ, էժան տալ չեմ կարող,- ձեռքը վճռական խփեց շորին,- եվրոպական է: Բայց արժե իր գնին՝ մահ է, մարդդ որ գա՝ հենց առաջին գիշերը կհագնես. էլ երբեք Ռուսաստանի ճամփեքը չի հիշի:

- Ա՜,- հոգոց հանեց Բավականը,- գիտես կերուխումի է գնացել, գնացել է երկու կոպեկ աշխատի, որ սովից չմեռնենք… Գալուց էնքան մարդ աչք ունի հազար չարչարանքով վաստակած էդ փողին, էնքա՜ն մարդ է հավաքվում, գառ ու հավ ենք մորթում, մինչև լույս նստում են, թողնո՞ւմ են քնես, որ շոր էլ հանես ու հագնես:

- Էս կարմրին անուն չես դնի, սա էլ հաջորդ օրը կհագնես…

- Հո մեղրամսի մեջ չեմ, ահագին տնտեսություն եմ վարում, իմ կով ու հորթին ո՞վ տիրություն անի, իմ ձմեռվա պաշարն ո՞վ դնի, որ ես խելքս տամ դրանց: Հայաստանի նման երկրում քառասուն տարին կնոջ համար խոր ծերություն է: Էդ տարիքում կինն արդեն տղամարդուն ոտ ու ոռով չի պահում իր կողքին, այլ իր ապրած կյանքով, իր դրած տնով, իր բերած երեխով: Հասկացա՞ր… Մարդու պիտի Աստվածը տա, որ նա չկամ է գտնվել, քրջի կտորն ի՞նչ պիտի անի:

- Դե դրա համար էլ մարդուդ ռուսաստաններից չես կարողանում պոկել, էլի՛,- նախատեց բոշան:

- Հո մենակ ես չե՞մ, հող ու հայրենիք ունի, անցավորների գերեզմաններ՝ շիրիմներին խաչքարեր ծանրացած… Ձմռան շեմին կգա:

- Կամաց թռի, չընկնես,- չարախնդաց բոշան,- ռուս պոռնիկների գրկից լավ էլ տղամարդ ետ կստանաս: Գա ի՞նչ անի. երկիրդ երկիր չի, դու էլ ծոպավոր տրուսիկից բան չես հասկանում… Ռուսաստանն էլ՝ մե՜ծ, պտտվող մեծ-մեծ փողե՜ր, անզուսպ կանանց ճերմակ ու բաց դոշե՜ր, ամեն ինչ անելու ազատությո՜ւն, կյանքի անկառավարելի քաո՜ս…- Բավականի չտեսած աշխարհի մասին հիացմունքը բոշան ձայնը ձգելով էր արտահայտում,- իսկ դու ի՞նչ ես առաջարկում փոխարենը՝ հողին հավասարված շիրիմնե՞ր՝ բորբոսնած խաչերով:

- Հիմա ասածդ ի՞նչ է, ինձ որբևայրի՞ հռչակեմ, երբ որ էն մարդը ամեն ամիս պարտաճանաչ փող է ուղարկում, փողի հետ էլ իր նկարները՝ մի տեղ չաղացած, մյուսում՝ նիհարած, մեկում՝ թրաշված, մյուսում անթրաշ… Հանի՛, հանի տեսնեմ տղամարդու ի՞նչ ունես:- Բավականը կռացավ պայուսակի վրա ու մի լավ բան՝ մի տաք փոխան, մի բրդե գուլպա գտնելու հույսով խորասուզվեց ապրանքի մեջ: Թուրքական բլուզ գտավ՝ մի քանի տեղից թելերը քաշած.

- Սպիտակը էս կողմերի բանը չէ, բայց սիրուն է,- շուռումուռ տվեց, տնտղեց ու անորոշ կանգ առավ:

- Ինքն էլ թող տոն օրերին հագնի, ոչ թե գործի մեջ:

- Գյուղացու տոնն էլ սեփական թաղումն է կամ հարսանիքը:

- Բա դա քի՞չ է…

Բավականը վիճելու ժամանակ չուներ, վերցրեց. ևս չորս կիլո զտած պանիր ու տասներկու ձու… Եվս երեք օր ցամաք մածուն էր ուտելու:

- Վերին թաղ անպայման բարձրացիր, մեռել կա,- հյուրասիրելու բան չուներ ու խորհուրդ տվեց բոշին,- համ հաց կուտես, համ էլ խունկ կծախես:

- Մեռելատանը հա՞ց կուլ կգնա,- մնացած ապրանքը պայուսակում ետ դասավորեց բոշան:

- … Աստված տա՝ մենք էլ էդքան ապրենք, իր մահով մեռած մարդ է, հանգիստ խղճով ու առանց ցավի կեր:

 … Վաղինակի պառավն էր մեռել: Իր ամուսինը որ գյուղում լիներ, դագաղը ձրի կսարքեր, ոնց որ անցյալ տարի Սարգսի համար էն բուք-բորանին խնձորի արկղերից սարքեց: «Նրա շաշ տերն էլ էնտեղ թաղեմ, մի տոննա խնձորը հանեց, լցրեց ձյան վրա, ինչ է թե՝ թիփի էր, փայտի գնալ չէր լինի: Մի տարվա չարչարանքը ջուրը լցվեց: Մինչև գարնան դուռ դեռ ձների մեջ փուչ-փուչ կային ցրտահարված, փտած խնձորների տեղերը: Ողջ ձմեռ առանց մրգի նստեցինք, մեկի մտքով չանցավ երկու խնձոր ուղարկել…»: Էս տարի մարդը էստեղ չի, գնացել են շրջկենտրոն, հիսուն հազար են տվել էդ մի դագաղին: Թե ասա՝ ի՞նչ մեռնելու ժամանակ է, հիսուն հազարով էդ մարդիկ իրենց խոտը սարից կբերեին, հլա գառ էլ կուտեին: Ինքն էլ բրդերը թրջել, արևի տակ դրված են, կարտոլի կեսը ջրած է, կեսն՝ անջուր, դաբաղի դեղ է ուզել, պիտի գնա բերի. «Մարդիկ ի՜նչ անպետք խասյաթ ունեն տեղին-անտեղի մեռնելու… Ա՛յ կնիկ, մեծը պիտի խիղճ ունենա ջահելի հանդեպ, ձմռանը մեռնեիր, հանգիստ խղճով լացեինք, հիմա ո՞վ ժամանակ ունի քեզնով զբաղվելու»,- հանգուցյալի շվաքի հետ կռվեց մտքում, բայց որոշեց քսան րոպեի չափ ժամանակ գտնել ու անպայման գնալ հոգեհանգստին. հարգանքը հանգուցյալի հանդեպ՝ հարգանք է կյանքի հանդեպ, չգնալն ամոթ է:

Բոշան հեռացավ առոք-փառոք՝ կես կիլո պանիր ու երկու ձու հաշվի մեջ խաբած, փոխարենը կյանքի մասին փիլիսոփայական խորհուրդներ թողած: Բավականը հայացքով ուղեկցեց նրան մինչև ագռավի բներով ճթռած բարդիները, այնտեղ, ուր ճամփի հետ նույնանալով՝ ջուրը մտավ հազարամյա բարդիների տակ, ու հանց քարերի մեջ ելումուտ անող օձ՝ մեկ-մեկ մեջքն էր ցույց տալիս: Բոշան դանդաղ էր գնում. պայուսակները ծանր էին, հազիվ էր փոխում քայլերը: Ուժերի լարումից ողնաշարը ճոճվում էր ու բարակ, ոտատեղ ճամփի վրա նման էր հավասարակշռությունը հազիվ պահող լարախաղացի: Թևերից կախ ծանրությունը ուսերը քաշել էր ցած, ու վիզն անպաշտպան երկարել, դարձել էր ծուղրուղու կանչող աքլորի վիզ: Ջուրն անցնելիս էլ լպրծուն գետաքարերի վրա սղաց, երերաց ու ծալվեց աջ. այդ ձեռքի պայուսակն ավելի տռուզ էր: Բավականը վախեցավ, որ բոշան գետը կընկնի, ապրանքը կփչանա: Բայց լավ էր, ջուրը միայն կոշիկի թայը տարավ: Տարածը խփեց գետաքարերին ու տակով արեց: Դեղին կողերով սև կոշիկն այլևս չերևաց ջրի վրա: Հաստատ քթով խրվեց հատակի ավազների մեջ, ու հնարավոր է՝ ճիմապատվի, մեջը գորտեր տնավորվեն: Թեև պայուսակում երկու զույգ չուստ ուներ վաճառքի, բայց չհանեց՝ գցեր ոտքերը: Երևի չուզեց ավելորդ ծախս անել, կաղին տալով ու կրունկը չոր քարերին քսելով՝ գնաց…

 Մտքում գցել-բռնելով՝ ճի՞շտ արեց, որ չվերցրեց պլպլան լաթերը, Բավականը գնաց գոմ: Ոչխարները դուրս արեց գոմից ու քշեց լողացնելու: Անցած անգամ բոշից սապոն էր առել, էլի պարսկական, վերցրեց հետը: «Անտեր պարսիկները հեչ բան արտադրել չգիտեն, մի անգամ չքսած վերջանում է, մի ոչխար լողացնելը վրադ մի հարս հագցնելու գին է նստում: Բայց որ մեր երկիրն ավերակ է ու էդ էլ չկա, հո կեղտի մեջ չե՞ս կորչի»: Կոմունիստների թվից մնացած, դեղնած լրագրի մեջ փաթաթեց սև, դառնահոտ օճառն ու թևի տակ դրած, գառներն առաջն արած՝ իջավ լիճ: Մի քիչ նստեց ափին: Տաք ավազը ձեռքերով կողքերից բերեց, թաղեց ոտքերն ու արևոտ տաքից դուրեկան փշաքաղվեց: «Ուրիշները միլիոն են ծախսում, երկրե-երկիր են գալիս էս ավազի ու ջրի համար, իսկ մենք մինչև վզներս խրված ես գործի մեջ, կյանքը հոգսի տակ թաղել ու հարցախեղդ է անում, բնությունը վայելելու ոչ ժամանակ է մնում, ոչ էլ սիրտ»: Ափսոսանքով նայեց լճին՝ եդեմի զմրուխտյա մի պատառ, առած քարե փոթավոր շրջանակի մեջ: Երկնքի նման երեսանց պայծառ հայելի, ներսը՝ խորք ու խութեր:

Ոչխարներին դուր էր գալիս սառը. սուզվում էին ջրի տակ, ապա դուրս պոկվում, վազում էին կանաչներին, բրդերից ջուր չռռացնելով տրճկում արևի տակ ու նորից ետ չլմփում: Ոտից գլուխ թրջեցին Բավականին, որ շուտ չփոխեր թաց շորերը, էլի աճուկները ցավելու էին. «Կանացիդ բորբոքված է»,- ասել էր բժիշկը: Բայց դեռ երկու ոչխար էլ ուներ լողացնելու, հո ամեն օր հոտից ետ չէ՞ր պահելու: Ռամբուլիկ գառանը եռանդով օճառելիս իր արած գործից գոհ որոշեց՝ ոչխարներից հենց պրծնի, կգնա տղային տեսնելու: Տղան բանակում է, որ գնում է տեսության, երեխայի նման լաց է լինում:

- … էն տարին, որ մարդս խոպանից եկավ, շատ փող ու սիֆիլիս բերեց, էդ տարին է ծնվել: Փխրուն հոգով երեխա է, բանակն էլ՝ ծանր տեղ. հազարավոր խակ երեխեք ու հրամանատար, որի կարծիքով կյանքը պիտի հրամաններով կարգավորել՝ քնեք, արթնացեք, վազեք, պառկեք… Մի բան լավ է՝ սպանել սովորեցնում են: Էս հողի վրա առանց սպանելու չես ապրի,- մի անգամ պատմել էր բոշին: Բոշան կյանքից շնություն էր սովորել՝ գիտեր ուրիշի ցավից փող սարքել, ու ամեն գալուց նաև բանակայինին ուղարկելու բաներ է բերում. խավոտ գուլպաներ, սպիտակեղեն, սափրվելու պարագաներ, ոջիլի սապոն, տղան նաև խտացրած կաթ է սիրում… աշնան կարտոլի դիմաց:

Աշնան կարտոլը՝ գյուղացու միակ և կայուն վճարման միջոցը, շրջանառության մեջ է դրվում դեռ չծլած: Մարգերով տնկելուց անմիջապես հետո խոստացվում է բուժման, ուսման վարձի, բեռնափոխադրման, ապրանքի… և մի շարք այլևայլ դիմացներ՝ հողի, ջրի, օդի, լույսի, գազի վարձերի. ապրելո՛ւ դիմաց: Մահվան դեպքում ունեցողը գառուհորթ է մորթում, չունեցողը վաճառում է նեղ օրվա համար պահված ոսկու կտորտանքը: Բայց հիմնականում տնետուն ընկած փող են հավաքում հուղարկավորության համար, և էս դեպքում բոլորը պիտի տան, կուշտ ու սոված չկա՝ մահն Աստծո պես է, նրա համար բոլորը մեկ են:

 Գարնանից սկսած գյուղացին ապառիկ է ապրում, որ աշնանը հողի տվածով փակի կյանքի հաշիվները: Իսկ թե հողն էլ խաբի, սերմը տանի ու բան չտա փոխարենը, բոշան համբերատար էր, կսպասեր էլի մի տարի, այլապես ո՞ւմ վրա պիտի սաղացներ Երևանում չվաճառված ու անպետք ապրանքը, այն էլ՝ այդպիսի գներով:

Թաց գառներն առաջն արած, ձեռքը ցավող կոնքին դրած՝ Բավականը քայլեց դեպի տուն: Քայլում էր ու գյուղացիների այգիները տնտղելով, կարտոֆիլի չորացած կամ փարթամ թփերից եզրակացնում՝ էս տարի ո՞վ իր պարտքից կպրծնի, ո՞վ իր մեռելը կթաղի, ո՞վ հողի վարձը կմուծի կամ ով սովից կսնկրտա մինչև հաջորդ աշուն: Արդեն տեղ էր հասել, մեկ էլ` «Հո՜ւ, հո՜ւ, հո՜ւ…», լացի ձայն ընկավ ականջը: Նայեց՝ հարևանի կինը նամակը փեշի մեջ, պատի տակի գոլ քարին նստած՝ հոնգուր-հոնգուր լաց է լինում: Մոտեցավ.

- Ի՞նչ է եղել:

- Դժբախտություն:

- Մե՞րդ է մեռել,- վախեցավ Բավականը:

- Չէ:

- Մա՞րդդ է քեզնից բաժանվել,- նայեց նամակին:

- Չէ, չէ…- գլոր-գլոր արցունքներ է թափում:

- Հա՞վդ է կորել:

- Տո՛ չէ, է՜,- մի պահ կտրվելով լացից՝ կինը ձեռքով ցույց տվեց այգին: Բավականը նայեց ցույց տված ուղղությամբ ու բան չհասկացավ.

- Բա էլ ի՞նչ:

- Գողություն…- հարևանի կինը փեշով նախ աչքերը սրբեց, ապա՝ քիթը:

- Ոսկեղե՞նը: Այ կնիկ, դե որ այգի ես մտնում, դռներդ փակ պահի էլի,- Բավականը սրտնեղեց,- էդ փողը հո ջուրը չի՞ բերում, կաշի ենք տալիս…

- Ոչ ոսկեղենը, ոչ անկողինը, ոչ էլ աման-չամանը,- կինն էլի ձեռքով ցույց տվեց այգին,- տնաքանդությո՛ւն…- ապա ձեռքը գցեց ու բռնեց Բավականի փեշից,- հլա երդվի, որ դու չես,- հարցրեց աչքերի մեջ նայելով:

- Իսոս ու քեզ Քրիստոս,- նեղացած խաչակնքեց Բավականը,- ախչի, ցնդա՞ր…

Հարևանի կինը բաց թողեց նրա փեշն ու շարունակեց հոնգուր-հոնգուր լալը:

- Այ կնիկ, դե հոգի հանեցիր, հլա ասա տեսնեմ՝ ի՞նչ են տարել:

Կինը նորից թևը տնկեց այգու կողմը.

- Խրտվիլակիս հագից պինջակը հանել, տարել են:

Բավականը ապշած կանգ առավ. ոչ էն է՝ լար, ոչ էն է՝ խնդար.

- Տունդ շինվի,- ասաց,- մարդիկ Աստված են կորցնում, չեն լալիս, դու քրջի կտորի համար քեզ ուտում ես:

- Քրջ չէր, մարդուս թափ-թազա, սիրուն պինջակն էր՝ ընդամենը յոթը տարվա հագած:

- Բա մարդ սիրուն բա՞ն կհագցնի խրտվիլակին: Սիրուն բանից թռչո՞ւն կվախենա,- նախատեց:

- Ի՞նչ անեմ, տանը մենակ էի, դուրսը քամի էր: Հիշում ես, չէ՞, երեկ իրիկուն ինչ քամի էր… Իրեն հիշեցի, բերեցի գրած նամակները նորից կարդացի,- էլի փեշով քիթը սրբեց,- որտեղ «ջան» կար գրած՝ երկրորդ անգամ կարդացի… Նայեցի դուրս, տեսնեմ՝ խրտվիլակը մարդուս հին գլխարկը ականջներին քաշած՝ քամու ձեռին տանջվում է: Ասեցի մեղք է, հեչ որ չէ՝ մարդուս փափախն է գլխին, տանեմ պինջակը հագցնեմ՝ չմրսի,- նորից հեկեկաց:

- Դե լավ, ոչինչ, Լեհաստանում դրա՞ նման պինջակներ կան, իր համար նորը կառնի:

- Տո հենց գիտես մենակ պինջա՞կն էր:

Բավականը նայեց խրտվիլակին՝ մեծ ու պուճուր երկու փայտ՝ իրար վրա մեխած:

- Ախչի քո խրտվիլակն հեչ ֆիգուրա չունի, գլուխը որ հանենք՝ կդառնա փայտե խաչ:

- Թռչունների համար էդ մարդ է,- նեղացավ կինը:

- Էդ մե՞խն ինչի է դուրս եկել, երևի քամին շատ է ճոճել,- Բավականը քար վերցրեց ոտքի տակից, մոտեցավ խրտվիլակին, մեխը խփեց տեղը.

- Շալվա՞ր էլ կար հագին:

- Չէ, շալվար չկար… Մի երկու կոպեկ փող ունեի հավաքած: Պինջակը հագցրի խրտվիլակին, նայեցի՝ մարդուս գլխարկը, մարդուս պինջակը՝ սիրտս լցվեց, ասեցի՝ տան տղամարդ է, թող փող լինի գրպանում…

Բավականը ծիծաղից թուլացավ: Խրտվիլակից բռնեց, որ չընկնի.

- Թաղեմ քո շաշ գլուխը…

- Գիտեի, է՜, գիտեի,- դարձյալ նեղացավ հարևանը,- որ էդ սրտի տերն ես, ուրիշի դժբախտության վրա ծիծաղում ես:

- Քոնը դժբախտություն չէ, շաշություն է,- ծիծաղելով գնաց, հասավ ոչխարին: Դարպասի դուռը բացեց ու ծիծաղը սառեց երեսին: Նամակ. խոտերի մեջ անտարբեր ընկած: Վազեց առաջ: Գառներն էլ խրտնած վազեցին՝ ոտնատակ տալով նամակը:

- Հլա սպասեք,- խփեց գառների թաց մեջքին,- էդ իմ սպասած լուրն է:

 

* * *

Ցերեկով Բավականը մոշ էր հավաքում, մեկ էլ ոտքի վրայով մի սառը բան անցավ. ցած նայեց, քիչ մնաց սիրտը պայթի՝ օ՛ձ, շապիկը նոր փոխած, պլպլան-դեղնավուն: Մեկ որոշեց քարով տա, գլուխը ցխի, մեկ էլ միտքը փոխեց՝ թող գնա: Եղածն ինչ է` մեծ ճիճու, բայց անեծքը ծանր է: Սահմռկած նայեց, մինչև օձը փորը հողին քսելով ու մոշենու ճյուղերը հիմքից ցնցելով քաշվեց գնաց խոտերի մեջ:

Բոլոր նորմալ մարդիկ երեկոյան հովին են մոշն հավաքում: Բավականը մթից վախենում էր, ավելի ճիշտ՝ զարզանդում: Մի տարի առաջ հարևանին մեռած երեխա ծնվեց, մարդատեղ չդրին, որ վրան արցունք թափեն, տանեն գերեզմանոցում թաղեն: Փաթաթեցին քրջերի մեջ, հանեցին, հորեցին տան դիմացի պալերը: «Մեղք էր, ի՞նչ անենք, որ երկրի վրա ոչ մի օր չապրեց, ուրեմն մարդ չի՞: Բոցճակատ պալերն էլ էնտեղ հարամեցին»,- բուրումնավետ, առատ ուրց էր աճում, քամին ուրցահոտ էր շփում մարդու երեսին՝ անձավներում ներսուդուրս անելիս, ուտելիքին էլ յուրահատուկ համ էր տալիս, բայց էլ ո՞վ կհավաքի… Հիմա սպասի մեջ միայն համեմ է գցում: Էն չի, բայց սար ելնելու ժամանակ չունի, էստեղ էլ զզվանքի զգացումը չի կարողանում հաղթահարել, չնայած որ գիտի՝ հողը հարամություն չի պահում… Էդ օրվանից հենց օրը մթնում է, սիրտն ահ է ընկնում, թվում է՝ էդ երեխան արևից թրծված, շեկմորուս պալերին նստած՝ իր թաղումն է պահանջում, իր չապրած կես օրվա հախը… Ծանր տպավորությունից ազատվելու համար ցերեկներն է այգու գործերն անում՝ թեժ արևին: Շոգից էլ միջատները գազազում, թափվում են հողի երեսին ու կծում դախ եղինջի կատաղությամբ:

Միջատների թույնից ոտնաթաթերին կարմրել ու բլիթ-բլիթ դուրս էր թափվել ցանը. մրմռալով քորվում էր: Մի ոտքի թաթով մյուսը քորելով՝ Բավականը գորգի վրա շարեց հայելին, գրդնակը, Խաչատուր Աբովյանի «Վերք Հայաստանին»` մի քաղաքացու հետ շուկայում երկու գլուխ քյալամով էր փոխել. համ բովանդակությունն էր լավը, համ էլ որպես ապրանք սիրուն էր, կաշեկազմ: Տո՛ էլ թել ու ասեղ, է՛լ մութաքա, էլ իր օրիորդ ժամանակվա շորերից՝ ինչ ընկավ ձեռքը, բերեց լցրեց գորգին. սարքեց հասարակություն:

- Ժողովուրդ ջան,- կանգնելով գորգի կենտրոնում՝ հայտարարեց ինքնագոհ,- թաղեմ բոշի ազիզը, հիմա տեսնենք ի՞նչ է մնացել փառավոր Բավականից:- Հատ-հատ հանեց շորերը: Հանելու ընթացքում նկատեց, որ կրծկալը մաշվել է, թուլացել ծանրությունից և կտրում, ցավեցնում է ուսերը. «Մեծ կուրծքն էլ էս է, կրծկալ չի դիմանում: Որ բախտ լիներ, Տերը հո սենց բոլ-բոլ չէ՞ր տա: Էդ էլ մարդու ձեռ առնելու ձև է՝ թե ո՞ւմ համար ես տվել…»: Ապա, երբ արդեն մերկ էր, կանգնեց հայելու առաջ: Զննեց հայելին՝ առանց շրջանակի ամրացված, պատի մեջ մեխերը խփած ու վրան ծռած, պլպլան ապակու կտոր. ներքևի աջ անկյունում սև ճաք տված, վերևի անկյունում՝ տան տղամարդկանց լուսանկարները ծայրերին խրած, որոնց եզրերը կլորվել, թեքվել էին առաջ, ու լուսանկարների թուղթը դեղնել, հնացել էր: Հայելին՝ անլեզու մարգարե… Ձգվեց, համարյա մտավ մեջը, ապա խայթված ետ քաշվեց ու նորից, ասես աչքերին չհավատալով, ձգվեց առաջ: Արծնապատ հայելու ցոլքերում համարյա չճանաչեց իրեն. «Օրերն ինքա՜ն բան են տարել,- կոպտացած մատներով շոյեց ու շոշափեց դեմքը՝ հայելուց նայող սեփական աչքերը զննելով: Աչքերը բաա՜ն չէին ասում. դադրած էին: Ապա ձեռքը սահեցրեց վար՝ արևախանձ վզին, որ տարիներ առաջ պարանոց էր, ու կանգ առավ, ասես ծածկեց կնճիռ դարձող ծալքերի մեջ քրտինքով շաղախված հողափոշին, որը սև գիծ էր քաշել մաշկի վրա: Հանգիստ ու համբերատար նայեց իրեն: Նայեց, նայեց ու անզորությունից ճչաց հայելու վրա.

- Ախչի, է՛ս ի՞նչ ես դառել: Ո՞ւր են, ո՞ւր են, ո՞ւր են…- ճլոթեց կուրծք ու փորին, ձեռ ու ոտին:

 

* * *

…Շորերին նստած՝ կուշտ լաց եղավ, սիրտն իջավ, ու մխիթարեց ինքն իրեն. մեծ բան չէ, կորցրածը մարմին է, ջահելություն… Գործարարության սկզբունքով ունեցածը փոխանակել է կյանքի հետ. դու ինձ ջահելություն, ես քեզ՝ մարդ ու երեխա, դու ինձ՝ առողջություն, ես քեզ՝ ապրուստ, դու ինձ՝ հույս ու հավատ, ես քեզ՝ հարգանք-պատիվ… Անհաջող գործարք, անարժեք ունեցվածք, բայց ավելի ձեռնտու, քան չունենալը… Էսպես թե էնպես կյանքն իրենը տանելու է՝ առանց հարց ու պատասխանի: Իր դեպքում գոնե ծեղ ու մեղ թողել է փոխարենը՝ տունուտեղ, կով ու հորթ, երկու ոտքի տեղ արևի տակ, հարազատ մարդիկ, ովքեր իր հետ թշնամու պես դաժան են վարվում… Հակառակ դեպքում կդառնար կայացած կորուսյալ:

Անձայն հագնվեց, պահարանի գլխից վերցրեց խաղաթղթերը:

Միայնակությունը լցնելու լավագույն ձևը ապրելն է. ամուսնանալը, տունուտեղ դնելը, երեխա բերելը, անկողնային հիվանդ խնամելը… Մի խոսքով` ինչ-որ բանով պիտի լցնես ժամանակը, այնպես քիփ լցնես, որ րոպե անգամ չմնա գիտակցելու, թե անցնող օրերը քո կյանքն են տանում: Բայց եթե այդ բոլորն արդեն արել ես, ու երեխաներդ փետրավորվելով՝ չվել-հեռացել են, անկողնային սկեսուրդ առանց շնորհակալություն հայտնելու, անձեն-անձուն մեռել է, ամուսինդ քեզ ունենալու-չունենալու մեջ տարբերություն չդրած՝ գնացել է փող աշխատելու, ու մնացել ես կյանքի հետ երես առ երես, միայնակությունը լցնելու լավագույն ձևը, ըստ Բավականի… թղթախաղն է: Ամեն երեկո, այգին ջրած ու մոլախոտերը քաղհանած, խոտը դիզած, կաղամբի թփով ճակատի քրտինքը սրբած, այգում քուջուջ անող հարևանի հավին հայհոյած ու անասունի վրա գոմի դուռը փակած, Բավականը իրեն իրավունք էր վերապահում օրվա մեջ որոշ ժամեր ապրել իր համար, ու տրվում էր խաղին: Այստեղ նա չէր շահում ու տանուլ չէր տալիս, ինչպես ցանկացած խաղում, այլ սպառում էր ոսկրացած մենությունը, ինչպես կյանքն են սպառում ապրելով… Ու մատների ճարպիկ շարժումով շփշփացնել-խառնելով՝ բաժանում էր խաղաթղթերը: Խաղընկերները՝ գրդնակը, որը տասը օրը մեկ օգտագործվում էր նաև հաց թխելիս, ձեռքի փոքրիկ հայելին, որի մեջ նա տեսնում էր իր դեմքը, երբ արևից ճաքում էր մաշկը, ու պետք էր լինում ճշտել մրմռոցի պատճառը, օղու շիշը, որի պարունակությունը պիտի խմվեր՝ հենց ամուսինը վերադառնա: Մեկ-մեկ թարմության համար խաղընկեր էր դարձնում օրիորդ ժամանակվա շրջազգեստը՝ խունացած, մաշված ջահելություն… Նաև՝ դրամապանակը, երբ վերջինս դատարկ էր լինում և ծոցը խոթելու անհրաժեշտություն առանձնապես չկար: Մի խոսքով, քեֆը գիտեր, հալը գիտեր, ժամանակը գիտեր… Բայց ամեն երեկո թղթախաղը պարտադիր էր, թեև միայնակությունը հաղթահարելու հարցում այլընտրանք ուներ: Շրջկենտրոնում մեկը կար՝ ռուսերենի ուսուցիչ, թունաքիմիկատների խանութ էր բացել: Օր ծերության սիրահարվել էր: Կարելի էր, իհարկե, ընթացք տալ նրա զգացմունքին՝ շաբաթը երկու անգամ տանձ կտաներ փոխանակելու ճիճվի դեղի հետ, և ոչ ոք չէր իմանա, թե ինչ հարաբերությամբ: Բայց Բավականը տղամարդու փափուկ, ծալծլվող տեսակին սովոր չէր: Ուսուցիչը մի տեսակ ղզիկոտ էր: Հայհոյանք որ՝ բոլորովին չգիտեր, հայերենն էլ խոսում էր ռուսական ակցենտով, բաղաձայների փառահեղ կոպտությունը փափկացնում, խեղճացնում էր, ոնց որ հնչյունները կրտեր: Սիրտը չկպավ:

- Գնա գործիդ,- ասել էր չոր, բառերը թքելու պես երեսին շպրտելով: Հալալ չէ՞ր իր հեռացած-մոռացած ամուսինը, էդ կոշտ բաղաձայներով էնպիսի սրսուռ հայհոյանքներ էր տալիս, ընկներ գետնին՝ կեռար: Բացի դա էլ, Բավականը սովոր չէր երկրորդական դերերի: Թեև այնտեղ մարդու ավելի քիչ պահանջներ են դրվում, բայց նա գլուխ չէր հանում դրանցից՝ մանրուքներից: Նրա գործը խոշոր, ճակատագրական հարցեր լուծելն էր՝ ոչ թե մի ծեղ վայելք, այլ հիմնասյուն լինելը, մարդկանց հիացական հայացքների ներքո դժբախտանալը, իրեն մենության դատապարտելը, կանացի չծախսված հորմոնների առատությունից հիպերտոնիկ դառնալը, որ Ռուսաստանի փողոցներում ամենատարբեր աշխատանք արած՝ գողությունից մինչև շինարարություն, ու ամենատարբեր ծոցեր մտած ամուսինը պարզերես ելնի մարդամեջ: Ա՛յ մալադեց, կնիկ եմ ասել: Թե չէ ռուսերենի ուսուցիչն օր ծերության իր կնկանից բեզարել, իր բաժին վայելքն է ուզում կյանքից փախցնել, դա հո սեր չէ՞: Թարսի պես էլ սիրո ու բոզության միջև ահագին տարբերություն կա: Չնայած այդ մասին խոսելիս բոշան նախատինքով քաշում էր Բավականի փեշը. « Ախչի, արա՛, կյանք տեսած, դժոխք անցած մարդ եմ, ինձ լսի՝ արա՛: Կյանքդ մի վիժեցրու, արա՛, էդ մի բանն էլ ապրի… Թե չէ մենք ի՞նչ ենք, գնացել եմ բժշկի, հարցնում է՝ ամուսինդ առո՞ղջ է, չգիտեմ ի՞նչ պատասխանեմ. ուրիշ տղամարդ տեսե՞լ եմ, որ համեմատեմ, առողջն ու հիվանդը ջոկեմ»: Բայց սուտ էր ասում բոշան. քոքված էր, ժամանակին բոզ էլ եղած կլիներ, անկողնու բոլոր գաղտնիքներն ու նրբությունները գիտեր, սպիտակեղենինն էլ հետը: Հայաստանում երկրորդ, երրորդ, ո՞վ գիտե` գուցե նույնիսկ չորրորդ անգամ էր ամուսնացել մեռնելու պատրաստ մի ծերուկի հետ, ինչ է թե՝ գլխին ծածկ ունենա: Նրա դեմքի վառվռուն ճերմակին ու աչքերի խորքում բոցկլտացող մութ կայծերին նայելիս Բավականին երբեմն թվում էր, թե նա այն կանանցից է, որոնց անվան կողքին մակդիրի փոխարեն կարելի է տղամարդկանց անունների մի երկար շարք դնել: «Տո ճիշտ էլ արել է,- հիանում էր բոշայի համարձակությամբ,- կյանքն էդպես է պետք ապրել՝ ամեն ինչի վրա թքած ունենալով…»:

- …Եվ այսպես,- վարագույրի ժանգոտած օղերը մոռացված հուշի պես ճռռացնելով քաշեց՝ իր կյանքի գաղտնիությունն ապահովեց, աշխարհից մեկուսացավ ու հայտարարեց ինքնավստահ,- խաղն սկսում ենք: Գրդնակ, հիշեցնեմ` դու անցած անգամ դաղալություն արեցիր, ու քեզ զրկեցինք խաղալու իրավունքից, գիրքը կրեց երեք օյին, ես՝ մեկ, հայելին չհասցրեց ոչ կրել, ոչ էլ կրվել, քանի որ քուններս տանում էր: Էսօր բաժանում է կրվածը, այսինքն գրդնակը, բայց առանց դաղալության:

Խաղը լավ չէր ընթանում: Սովորաբար ինքը խաղաթղթերը բաժանում էր բոլորին և ինքն էլ խաղում բոլորի փոխարեն, նաև բոլորին նկատողություն անելով. «Գրդնակ, մի նայիր կողքինիդ քարերին… Գիրք, մտքիդ մեջ մտածիր քայլերդ… Սանր, ուշքդ վրադ պահիր, թե չէ մի երկու ատամ էլ էսօր կջարդես …»,- նետում էր խաղաթուղթը ու տեղափոխվում գրդնակի կողքին. հիմա ինքը գրդնակն էր.

- Խնդրում եմ հիշեք, որ դուք ուտում եք իմ թխած հացը: Հատկապես դու՝ Բավական, վիզդ առաջ մի ձգիր և ինձ ավելորդ նկատողություն մի արա,- նետեց խաղաքարը: Շրջանաձև պտույտով տեղափոխվեց, ծալքավոր փեշերը փռեց հատակին ու փոխակերպվեց հայելու.

- Հերթս հասավ, հա՞,- ձգվեց, նայեց գետնի խաղաթղթերին,- էսօր թղթերս լավը չեն, նաղդ կրվող եմ… Հա, ինչի՞ վրա ենք խաղում,- ու հայելու դիրքից նայեց այն տեղին, որը դատարկ էր, բայց իրականում ինքն էր:

- Առավոտյան կովը կթելու:

- Լավ չի, լավ չի, ո՞վ հավես ունի առավոտյան ժամը հինգին արթնանալու, գոնե սուրճ եփելու վրա խաղայինք,- որպես հայելի՝ թթված դեմքով դեպի կենտրոն նետեց թուղթը,- Բավական, քո կողմից ազնիվ չէր, քո դեմքը բոլորից շատ ու բոլորից լավ ես եմ տեսնում և լաց լինելուց ուռած աչքերդ նույնպես, բայց հլա տես ինչ թուղթ ես տվել ինձ…

Անցավ գրքի մոտ.

- Հը՜մմ,- ձեռքը դնչին դրած՝ գրքի անունից մզզաց իմաստուն,- հայելի, մի՛ տրտնջա, մի տրտնջա, կյանք է, ամեն ինչ էլ պատահում է, շարունակ կրելն էլ մի բան չէ. պարտություն կա, որ հաղթանակից թանկ արժե…

- Ի՞նչ ասեմ, ժողովուրդ ջան,- արդեն ինքը ինքն է՝ ծալապատիկ նստած այն տեղում, որտեղից բացակա էր շրջապտույտի ընթացքում,- թղթերս շատ լավն են, ինչպես միշտ՝ հաղթանակը իմն է, բայց անհանգիստ եմ՝ լուրի եմ սպասում ու՝ չկա: Արդեն քանի՜ամիս` մարդուցս խաբար չունեմ, ով գիտի՝ ճամփեքին արնախում չեչենները մորթել-կերել են: Հա՛, հա՛, գրդնակ, զարմանքից աչքերդ մի կլորացրու, դու քո թխած հացի բարության միջով ես նայում կյանքին, բայց կյանքն ավելի դաժան է… Աշխարհից մարդու մսի եփահոտ է գալիս:

Հիմա ոչ մի բանի հավես չուներ: Մի տեսակ սպառված էր ցամաք աղբյուրի պես: Խաղը կիսատ թողեց. «Առանց ինձ խաղացեք… Գի՛րք,- հրամայեց,- դրանց տիրություն արա»: Գիրքն. իհարկե, տեղից չվերկացավ ու բավականավարի չխոսեց. խաղը պաղեց մնաց «Արցախ» գորգի նախշերի մեջ:

 Նստեց հայելու դիմաց, ուր անհիշելի ժամանակներից մնացած սրվակներ ու շշեր կային՝ հիմնականում դատարկ, որոնք շրջկենտրոն՝ տանձը ճիճվի դեղի հետ փոխանակելու գնալիս պզզացնում էր վրան, ու այնտեղից միայն օդի բուրումնավետ ֆսսոց էր գալիս, մանիկյուրի շշեր՝ միջի եղածը վաղուց չորացած, փշուր-փշուր նստած ամանի հատակին, ատամների կեսը ջարդած սանր (բոշան կգա ուրբաթ, պետք է սանր ուզել), նամակ՝ եկած հեռվից, որը փոստատարը գցել էր բակում, աղբյուրի կողքի խոտերին, երբ ինքը տանը չէր, որ իր բաժին լուրը դիմավորեր ու ընդուներ: Հեռվի անունը Ռուսաստան, գրվածը՝ ռուսերեն: Զգուշորեն վերցրեց նամակը, շուռումուռ տվեց, հանեց ծրարի միջինը՝ դպրոցական տետրի կես էջի վրա գրված, ինչպես տեղ գնացած կանայք են դռան բռնակներին ծանուցում թողնում դասից վերադարձող երեխաներին՝ «Բանալին շեմի տակ է» կամ՝ «Ճաշը սառնարանում է»: Տեղը-տեղին նայեց գռուզ-գռուզ տառերին, որոնք առանց իրենց հաշիվ տալու մեծ ու պուճուր ելնում-իջնում էին, ու կասկածեց՝ կարող է և վրացերեն է:

Գլուխը ձեռքերին դրած փակեց աչքերը. չէր ուզում ոչինչ տեսնել: Տան ինչ-որ անկյունից մկան ճստճստոց էր գալիս, ապա՝ կռթկռթոց: Մկներն էին, կրծոցի էին նվագում. «Քեզ էլ ըտեղ թաղեմ»,- հիշեց անցյալ տարի ոնց էր մուկը կրծել իր բարձրակրունկ կոշիկի քիթն ու անիծեց: Հազիվ մի մարդամիջի բան ուներ, որ հագնում էր ու թիթիզ-թիթիզ գնում շրջկենտրոն: Չնայած ինքն էլ պարտք չմնաց, հենց նույն օրը ցորենի առողջ, տռուզ հատիկները շաղախեց փիրուզագույն մկնդեղով ու լրագրի հին համարների վրա բաժին-բաժին արած՝ դրեց բոլոր հավանական տեղերում: Էլի գիշերներն էս ձևի զգուշորեն կռթկռթացնում էին լռության մեջ, մինչև վերացան: Բայց մկնդեղն ավելի թանկ էր, քան արյան ճնշման դեղը: Տասը ձու տվեց դիմացը, դեռ հետն էլ չարչարվեց, շոգից տժտժալով հասավ վերի թաղ. «Էս ի՞նչ անտերուդուս գոյություն է, ամեն ինչի վրա ծախսում ու ծախսվում ենք, բացի սեփական կյանքից»:

Ագռավի պես սև պահարանի դուռը բացելով՝ շորերի արանքում գտավ ամուսնու պիջակը՝ արմունկի մոտ մկան կրծած: Նամակը խոթեց գրպանը, ուր էլի ծրարներ կային պահ մտած: Ամուսնու գնալուց հետո Բավականը նրա շորերը առանձնացրել էր պահարանում, ինչպես կյանքից հեռացածի իրերի հետ են վարվում: Հագուստեղենը շատ չէր: Միակ տեղ գնալու կոստյումը, որի կտորը թարմ էր մնացել, իսկ ձևը՝ հնացել, հագել գնացել էր պահունի կոշիկների հետ: Ու նա խնամքով լվացել, պահարանում հատ-հատ կախել էր հին, գործամիջի հագուստը՝ գրպաններում ամուսնու գրած ու չգրած նամակները: Գրածի մեջ ցուցումներ, թե ուղարկած փողից ինչքան և ում տա, չգրածի մեջ՝ միայն սեփական լուսանկարը, այսինքն՝ զահլա չունեմ, բայց ողջ եմ: Պահարանի հատակի փայտին շարված էին նրա երկու զույգ կիսամաշ չուստն ու կոշիկը՝ վաքսած: Կողքին՝ ցելոֆանների մեջ դարսած, Բավականի՝ պանիր ու ձվով փոխանակած սպիտակեղենն ու արևելյան ճչացող-անճաշակ, երևանցու քթին չտված բլուզները: Տոպրակների վրա ամեն լեզվով ու ամեն գույնի տառերով բառեր. երկիր կա՞, ուր չի հասել հայ առևտրականի ոտքը: Իսկ բոշան կապեր ունե՜ր… Ավտոբուսի քաղաքացի վարորդ Աղասին պնդում էր, որ պարսիկ սիրած էլ ունի՝ կինո «Երևանի» բիրիքնոցում առևտուր անող: Բայց հնարավոր է՝ սուտ էր ասում, որովհետև բոշից ուզել էր… Էդ ժամանակ էր, որ վեճի մեջ անարգանքը կանխելու համար բոշան լացակումած ըմբոստացավ. «Ես հո բոշա չե՞մ ծնվել: Ընտանիք եմ ունեցել՝ աշխատող մարդ ու տղա, տունուտեղ՝ չեխական կահույքով, գրքերն էլ պատից-պատ ու գետնից մինչև առաստաղ: Հիմնարկ եմ ղեկավարել… Բախտի տերը թաղեմ, հա՜, բախտի տերը…»,- բոշան լացել, պլնչոտվել էր: Նյարդայնությունից էլ դողդողում էր, թաշկինակը չէր գտնում ու թևքով սրբեց քիթը:

 

* * *

Ողջ գիշեր պտտվեց անկողնում՝ սավանը տրորելով ու անհանգստությունից շնչահեղձ: Առաջին անգամը չէր, որ ամուսինը գնում էր օտար երկրներ, և առաջին կասկածը չէր, որ թռչնային հավատարմությամբ թևում էր դեպի ետ՝ խաչուփաչ ծրարներով: Քանի՜ անգամ, նույնիսկ հենց ինքը՝ կասկածից առաջ ընկած, վեներական վարակներով էր եկել… Սկիզբը՝ վաթսուն թվին: Գյուղացու ընտանիք. գյուղացու թողածը աշխարհին` ֆաշիզմի դեմ տարած հաղթանակ, ցեխով շարած մի տուն, մի անմարդ ու անճար կնիկ` վզին վեցը որբ: Տեգրն ամուսնացավ: Երեխու ձեռից բռնեցին, սուսուփուս դուրս եկան: «Լիճը ցամաքել, մարդու համար հող է ազատել»,- հուզմունքից քխկաց սկեսուրը: Գնացին հուշտլիկ, քամուց երկինք ելնող ավազների մեջ տնավորվեցին: Ամուսինը թողեց, գնաց Ռուսաստան: Երկու տարվա ամուսնացած էին, սիրտները իրար վրա տաք, բայց չգնալ չէր լինի: Մարդու ոտք չկպած ավազ՝ իր օձ ու կարիճով, քամին որ բռնում էր, երեխային էլ փտած քոթուկներին հավասար թաղում էր ավազի տակ: Անկայուն լճափ՝ ներսից թաց, դրսից՝ չոր, գիշերային սառնությանը ի պատասխան՝ խոնավություն էր փչում: «Ո՜ւ ո՜ւ ո՜ւ ո՜ւ…»,- կանչում էր քամին լճի վրա՝ ալիքների ճչոցը հանելով, ու ինքը երեխայի հետ վախից փայտանում էր վերմակի տակ:

 Ամռան թեժ շոգին ամանները լվանում էր Սևանի քաղցրահամ, ափերի մոտ՝ պղտոր ջրով, շարում դաղված, խոշոր ավազներին, մեկ էլ տեսնում՝ արևից տաքացած ափսեների մեջ գորտերը վերուվար են թռվռում՝ ոտները վառելով: Լվացքը փռում էր ծառերի ճյուղերին, հավաքելիս էլ բոլ-բոլ որդ ու բլոճ դատարկում գրպաններից: Չինացի որ լինեին, դրանցից մի հարսանիքի ճաշ կեփեր:

… Լեռնային դաժան դեկտեմբեր: Իրենք էլ քոչվորի վրանի տակ, բամբակե չտաքացնող՝ երեքի համար միակ վերմակով… Աղջկա կոկորդը կլոր տարին լցված ու կլոր տարին կապած, ինքը՝ քխքխկալով… Կարելի էր մի վայրկյանում մեռնել: Իսկ իրենք ապրելու միտք ունեին… Այդ տարի տուն պիտի շարեին, մյուս տարի՝ ապրանք առնեին, եկող տարի՝ երեխա պիտի ունենային, ետքը՝ մոր վրա քար պիտի քաշեին, էլի եղբայր պիտի պսակեին… Կյանք է՝ դեպքը դեպքի ետևից, իրենք էլ՝ նամուսով մարդիկ, ուզեցին ամեն ինչ տեղը-տեղին անել, կյանքին պարտք չմնալ, ապրելը հարամվեց գլխներին: Ամուսինն էնքան գնաց-եկավ, դարձավ թևավոր թռչուն, բախտը բաժանեց տաք ու սառ երկրների՝ ձմեռն էստեղ, ամառը՝ դուրս, շանթահար ծառի նման երկատվեց՝ մի կեսը հարավ փռած, մյուսը՝ հյուսիս: Սովորեց թափառական կյանքին, արդեն որ ուզենա էլ` չի կարող մնալ մի տեղում: Ի՞նչ իմանաս՝ դրսերում ով ունի, սիրտն արդեն քանի տեղով է բաբախում: Քի՞չ է եղել՝ գյուղի տղամարդկանց հետևից փակ նամակներ են եկել՝ սիրուն-սիրուն երեխեքի նկարներով:

Ա՜խ, պատերազմ ու հեղափոխություն… Թո՛ւ, թո՛ւ քեզ… Ով զինվոր էր՝ զոհվեց ու սպանվեց, ով զինվոր չէր՝ չդիմացավ լացի ու պատերազմի ծանրությանը, անունը դրեց՝ աշխատանք չկա, հացի եմ գնում, փախավ: Ոչ մեկն ազնվություն չունեցավ ասելու. «Հայրենիք, ես քեզ այլևս չեմ դիմանում…»: Գնացին հացի ու հացով Հայոց հարցը լուծելու՝ առողջ, ջահել տղամարդիկ, ընտանիքի հոգս ու հսկողությունից գլուխներն ազատ, ոտքի վրա տրվելու պատրաստ, բաց կանանց մեջ…. Ալկաշ ռուսների սերունդն են բարելավում: Ասում են՝ նրանց կանայք սկսել են սև աչք-ունքով երեխեք ծնել: Ծնվածներից ով էլ որ դարձավ աշխարհահռչակ՝ կպեղենք, հայկական արմատները կփռենք արևի երեսին ու կհպարտանանք… Էստեղ էլ երկիրը ջրի հետ գնո՜ւմ է: Ապագան աճուրդի է հանված. վաճառում են գործարան առ գործարան, շենք առ շենք, քար առ քար, կյանք առ կյանք… Լավ է գոնե ապրելու համար անհրաժեշտ բաները՝ հողն ու Աստված, ժողովուրդը դեռ կարողանում է պահել իր ձեռքին:

… Գաղթականները եկել լցվել են՝ օտարի կողմից մորթոտված, յուրայինի կողմից անտեսված: Էդքան չկա, որ բոլորին տաս, չտաս էլ՝ կերածդ թևերդ է գնում: Էստեղ Քրիստոս է պետք, որ հայոց քարերը վերածի բոքոնների ու բաժանի սովյալներին, էն էլ Քրիստոսն ի՞նչ՝ մենք իրեն տեր ենք, ինքը մեզ՝ չէ:

… Մարդ է մահանում, տղամարդ չկա, որ դագաղը տանի: Էդ մի հոգսը չէին վերցրել իրենց վրա, էդ էլ ուսեցին: Զուռնաչի Վաչիկի դագաղն առջևից յոթանասունամյա Հռիփն էր տանում, ետևից սարսաղ Մայրուշը, որին տասնհինգ տարեկանում գառուհորթ արածացնելիս անհայտ մարդիկ սարերում բռնաբարել էին:

- Էս ի՞նչ էր…- վախեցած սվսվում էր Մայրուշը,- Սաղ տղամարդու ծանրությունը տանելն ավելի հեշտ է, քան մեռածինը:

Ինքը գնում էր առջևից, զարհուրանքից կոտր չընկնելով ու կուրծքը հաղթանակած բանակի դրոշակակրի պես դուրս ցցած, ձեռքը խցկած դագաղի ու ուսի արանքը, որ ծանրությունը գոնե կիսվի ուսի ու դաստակի միջև:

- Տար,- կիսաձայն հրամայում էր Հռիփն ու սգավոր քայլում, ոնց որ իրեն տաներ,- պատկերացրու խոտ է շալակիդ:

- Ո՞նց պատկերացնեմ, երբ որ թարմ փետի հոտը քիթս խուտուտ է տալիս: Իմ երևակայությունը էդ աստիճան զարգացած չէ:

… Ծանր էր գրողի տարած բիձան. չէին հերձել, մի գիշերվա մեջ լխկել, ուռել էր: Գլխավերևում էլ ճանճերը տզտզալով ման էին գալիս, ու՝ հոպ, տզզոցը կտրվում էր. մի տեղ նստեցին: Լավ է՝ գոնե հոտ չէր գալիս, շուտ թաղեցին: Հետո մի շաբաթ վազելին էր քսում ուսերին ու տրորում, ցավը չէր անցնում: Ուսախառն՝ թևերն էնպես էին տնքում, որ լաց լինելով էր կովը կթում:

…Մարդը գա: Ո՞ւր գա: Ջահել ժամանակ ցրտից ու խոնավությունից էր զգացմունքը մարմնում սառչում, հիմա՝ ցավից. ի՜նչ սեր, ի՜նչ բան, իրար մարմնի հոտն էլ են մոռացել, մինչև նորից ընտելանում են մեկմեկու, գալիս է չվելու ժամանակը: Բոշան ճիշտ է. գա ի՞նչ անի: Ռուս կանայք հողի ու հայենիքի խնդիր չունեն, եղածն էլ հսկելու պահանջ չունեն, մենակ անունը տղամարդ լինի՝ ետևից ընկած աշխարհի ծայրը կգնան: Նրանցից ո՞ր մեկն իր նման ապուշ-ապուշ թույլ կտա երկու պատ կամ մահճակալ ունենալու համար իր ջահել, բանող մարդը գնա հասնի ուրիշ երկիր, կամ ո՞ր մեկը նամուսով կնստի՝ արյան ճնշման դեղեր խմելով… Էդ գնով կերած հացը հարամ է ցանկացած կնոջ տեսանկյունից՝ հայ, թե ռուս. կյանքը տարբերություն դնո՞ւմ է:

… Ապրածի ոչ ամառն ամռան նման եղավ, ոչ էլ ձմեռը՝ ձմռան: Տերը իրեն փոքր մարդ էր ստեղծել ու մեծ դեր դեմ տվեց. միաժամանակ և՛ կին պիտի լինես, և՛ մայր, և՛ հողի մշակ, և՛ տանդ տեր, և՛ փախստականին սպասող, և՛ զինվոր. եզան պես պիտի բանես ու իմաստունի նման մտածես… Որտեղի՞ց: Չկարողացավ՝ ճկռեց-մնաց: Ի՞նչ անես, կյանքի դրվածքն է՝ ամենասիրուն բանին անգամ մկնդեղի նման մի հարամություն կա խառնած… Բայց այս անգամն ուրիշ էր, կասկածն ուղեկցվում էր գլխացավով ու սրտխփոցներով, մղձավանջային մտքերով: Երևի արդեն հանձնվում է, կյանքի հետ սիլիբիլի անելու սիրտ չունի այլևս: Իրատես է… Ետ է նայում՝ ոչ կորցրածը կա, ոչ՝ գտածը: Ունեցածն էլ բան չէ. ծնողները սև հողի տակ. նրանցից միայն խնկի հոտ է առնում. էն էլ՝ իր ծխացրած: Մարդը մեռածի պես հեռու-հեռվում, տղան՝ լալկան ու պլնչոտ, հասուն մարմնով ու խակ հոգով… Խակ թե հասուն՝ նա էլ է գնացող: Մարդն ապրել է ուզում. հեշտ կյանքի ու արտասահմանի հոտն առել է: Ասում է՝ էնտեղ մարդկանցից օդը շնչելու համար հարկ չեն հավաքում: Կգնա՜: Պահողը բանակն էր, դատվելուց էր վախենում: Ծառայեց եկավ՝ էլ տղա չունես: Վարդուշի տղան չգնա՞ց: Բոլորն էլ գնում են: Մեր արյունը գնում է օտար ափերում դառնալու սևագործ ու կրիմինալ. էս լենուբոլ աշխարհից ուրիշ դեր չընտրեց. մեղքն իրենը:

Աղջիկն էլ Երևանում է: Աստված նրա բանն աջողի. ամսվա էս գլխից ամուսնանում է, էն գլխից՝ բաժանվում: Էս կիսադատարկ երկրում էդքան տղամարդ որտեղից էլ գտնում է: Ով գիտի՝ արդեն հասել է պարսիկ ու արաբ ուսանողներին: Թե իմանար վերջն էս էր, երեխա ժամանակ ոչ էլ օրը քսան անգամ կփորեր, կհաներ ավազի տակից: Ոչ էլ… Ոչ էլ… Ոչ էլ… Ինչորէ՝ Բավակա՛ն, հանգի՛ստ: Կյանքն անցավ՝ կիսով չափ, մյուս կեսն էլ կամ կա, կամ չկա. էդ էլ թողնենք Աստծո խղճին:

* * *

Սարերին քսվելով, կարմիր ամպերով եկավ լուսաբացը: Աքաղաղը զնգաց ու ղողանջեց, կանչեց ու կանչեց մինչև խռզոտվելը՝ ծուղրուղո՜ւ ո՜ւ ո՜ւ…. Ոչխարները մայեցին հորանջելու փոխարեն, և անասունը լիքը կրծքի ծանրությունից անհանգիստ խլրտաց: «Հասկացանք, էլի՜…»,- աքաղաղի լաչառությունից սրտնեղեց Բավականը, բայց չթեքվեց գոմի կողմը, այլ շտապեց թոշակառու ուսուցչի մոտ՝ նամակը կարդալ տալու: Սա պատճառ բռնեց, թե խոզերին կեր պիտի տա: Կայծակից կես եղած ու նրանց դռանը մեջտեղանց չռված-ընկած բարդու վրա Բավականը համբերատար նստեց մոտ երկու ժամ, մինչև բիձան խաշած կարտոֆիլը ճխլեց ու թեփի հետ խառնելով՝ լափ եփեց, տվեց խոզերին: Հետո լվացվեց, հետո սուրճ խմեց, հետո հարցրեց՝ ո՞նց եք, հետո նամակը կարդաց ու ասաց. «Քեզ վերաբերվող քիչ բան կա, զուտ անձնական է, լավ կանես՝ չիմանաս…»:

- Տերտերը մեզ մի հոգի մի մարմին է հայտարարել և խաչ է պահել գլխներիս, ասա՝ ի՞նչ է գրել:

- Դե,- ծամծմեց ծերուկը ու պատասխան փնտրող ծույլ երեխայի պես հոնքերը մոտեցրեց իրար, ապա հեռացրեց, ապա նորից մոտեցնելով հասկացրեց, որ տանջվում է, ու ասաց,- ինչ-որ կին է գրել… Մարդդ երջանիկ է, նոր կին ու երեխա ունի…

- Բա ինձանից ի՞նչ է ուզում:

Ուսուցիչը բռունցքը բերնին դնելով՝ բռնի քխկաց.

- Հիմա լսիր, պարզ եմ ասում… Ուրեմն էն ռուս կինը քեզնից մարդուդ է ուզում, որ իր երեխային հայր անի:

- Իսկ ինքն ի՞նչ է ասում, համաձա՞յն է:

- Ինքը ո՞վ է, մա՞րդդ:

- Հա՛:

- Դե որ համաձայն չլիներ, հասցեդ ինչի՞ կտար էդ կնկան:

- Հա՜,- աստիճանաբար կատարվածը հասկանալով՝ ծոր տվեց Բավականը,- դե որ էդպես է՝ թող չգա՛: Չէ՛, չէ՛, զոռով չես ապրի, թող չգա… Թո՜ղ չը-գա՛,- դարձավ չոր ու կտրական,- թող չգա՛, էսքան տարի անմարդ ապրել եմ, էլի կապրեմ… Առաջին անգամը չէ: Դու էլ, ախպեր ջան, իրեն գրի, թող չգա, ջանը սաղ ըլնի: Գալիս է՝ ի՞նչ անեմ, աչքերի գույնն էլ եմ մոռացել: Ոչ էլ սիրած ճաշն եմ հիշում: Գրիր՝ մնա՛, ախպեր ջան, քո գալ ու չգալով չմեռանք: Բոշան կգա ուրբաթ, ինչ-որ առել եմ իր համար՝ կես գնով նորից ետ կտամ… Գիտես քի՞չ փող է՝ չորս բլուզ, տասը զույգ նասկի, քսանչորս թաշկինակ, մայկա-տրուսիկ, մի տուփ հոտավետ օճառ, թրաշի փրփուր… Ա՜-հագին փող է: Կնստեմ կուտեմ՝ օրը երկու տապակած հավ, դեմս էլ Կիրովաբադից եկած փախստականները համբալություն կանեն… Ես էլ տանձս դույլերը լցրած՝ կը՛տ, կը՛տ, կգնամ շրջկենտրոն… Ի՞նչն է բոլ՝ թրթուրը: Կփոխանակեմ, դեղ կբերեմ, այգուս ճիճուներին հատ-հատ կթունավորեմ… Տո դե՛ղ էլ կտամ, դե՛ղ էլ կառնեմ… Շրջկենտրոնը վարած-ցանած՝ ետ կգամ: Գրիր, ախպեր ջան, ինչքան ուզում է՝ թող մնա: Պինջակի թևն առանց դրա էլ մուկն արդեն կրծել է՝ կհագցնեմ խրտվիլակին… Վաքսած կոշիկներն էլ… Թող խրտվիլակս` սիրտն իր գործի վրա տաք, ուրախ-ուրախ թռչուններին վախացնի: Գրիր՝ մնա՛, ախպեր ջան… Հուր-հավիտյան՝ մեռնելու պես՝ մնա՛:

- Չեմ կարող,- կմկմաց բիձան,- ետադարձ հասցե չկա:

- Գրիր,- ճչալով ու սպառնալով վրա քշեց Բավականը,- հասցե-մասցե չգիտեմ, գրի թող իմանա՝ միշտ էլ իմ թիկունքը բաց է եղել,- նա ձեռքը ուսի վրայով տարավ ու շխկացրեց մեջքին,- ինչքան ուզում է՝ թող մնա, իբր մնացած չէ, ի՞նչ… - ճչալուց հոգնեց, կանգ առավ, շունչը ետ բերեց,- իսկ ինչքա՞ն է ուզում… Էդ կնիկն ի՞նչ է գրում՝ ընդմի՞շտ, թե՞ ժամանակավոր:

- Ժամանակի մասին բան չկա գրած, ենթադրում եմ՝ անժամկետ:

- Մարդու կյանքը սկիզբ ու վերջ ունի, անժամկետը հավերժն է…

- Դե հիմա… էդ էլ Աստծու գործն է:

- Բա որ Աստծու գործն է, իմ գլուխն ո՞ւր եք տանում, բոստանս անջրել, կանացիս էլ ցավում է, բա ես Աստծո գործերին խառնվելու ժամ ու ժամանա՞կ ունեմ,- մատ թափ տվեց, նամակը խլեց շվարած բիձու ձեռքից ու կատաղած շրջվեց, որ գնա: Չկարողացավ: Ուժեղ գլխապտույտից երերաց. «Թաղեմ տերդ, բոշա՜…»,- ճչաց մտքում ու ընկավ աշնան կայծակից կես եղած բարդու վրա, որի ավիշն արևի տակ մնալուց գոլորշացել էր, ցամաք երակների միջով քամին գիշերները օդ էր փչում, և ծառը դարձել էր չոր վառելիք ու կենդանության նշան էր ցույց տալիս այնքանով, որ չանգռում էր: Աշխարհը մթնեց աչքին, երկինքը շուռ եկավ, խլացավ կյանքի ձայների հանդեպ, մեկ էլ լսեց, որ գետը կոկորդ պատռելով խշշում է, դասատուի խոզերը ֆսֆսացնելով ուտում են համով լափը, մի հավ հարևան բակում լաչառություն դրած կչկչում է՝ հավանաբար ձու է ածել, հեռավոր սարի գլխին արևից պլպլում է ուշ ամռան որդնած ձյունը… Ու ձորն ընկած քարի պես գունդ մի բան կոկորդում փակեց օդի ճամփան, թվաց՝ սարը փլվեց, ծանրացավ իր վրա:

… Սարը՝ չաղությունից իրար վրա ծալ-ծալ նստած քարեր, մութ փոթերում ապրածը գուրգուրանքով պահած: Պահածը՝ բվեճ ու աղվես, մամուռ ու սեզ: Մեջքին` կանգուն ու ավեր վանք, բակը` զարդարած արժանավորների շիրիմներով, որոնք իրենց գոյությունը փաստելու համար բնավորվել են խաչքարերի տակ… Դարեր ի վեր սալերին տրորվող, երկրի երեսին բլիթ-բլիթ դուրս թափված խաչքարեր՝ կիսով չափ խորացած, գնացած լեռան հիշողության մեջ, երեսներին մարդ շալակած ու թափուր խաչեր՝ կորած ծիլ-ծիլ նախշերի մեջ, որոնց վրա ցանի պես մաշկապատել է դեղին ու կանաչ քարաքոսը, և այդ պատճառով խաչերից մի մասի թևերը երևում են, մի մասինը՝ ոչ: Շատերի վրա ծիլ է տվել սեզը: Քարը պինդ է, թույլ չի տվել արմատը խորանա, տեսնի իր ներսը, ու ճերմակ արմատները՝ բացահայտված գաղտնիքի պես, տերևների հետ հավասար փռված են արևի տակ:

… Սարը՝ ոսկրացած դարեր, ցերեկը պլպլում է արևից, գիշերը քնում նամռոտ մթան մեջ ու երանելի երազ է տեսնում՝ ինքը փոքրիկ քար է ու ընկնում է ոտատակ, և, որպես թամբ, դեռ մեջքին դրված չէ ժամանակի բեռը՝ սալ ու քարափ, եկեղեցի ու խաչքար: Քարափների ճոռ, ջրոտ բերաններից ու պոչերի վրա՝ հանց օձեր, մամուռներ է կախել ցած, որ հողի վրա փնտրեն հավերժի արահետները: Ու մամուռի քթի տակ՝ էլի խաչքար: Ո՞վ գիտի՝ աշխարհից բեզարած ո՞ր հայն է թողել ու, ձեռքերը գլխի տակ ծալած, երկինքներում լույս դարձած՝ լուռ ու խորը քնել է քարափի բերանբաց երախի մեջ:

Ստորերկրյա ջուրը կրծել, փուչ է գցել լեռան ներսը, ու եթե ձայներ են ելնում կույր աչքի պես մութ անձավներից, վհուկների երգը չէ դա, քամին է տնքացնում սարի ներսը…

Եվ լեռան խաչքար-խարանը ճակատին հավերժի մոմերն է վառում արևը՝ իր աղոթքը աշխարհի ականջին շշնջալով: «Ամե՜ն»,- ավելացրեց Բավականը իր կողմից:

Սուսաննա Հարությունյան