Մանվել Սարգսյան, քաղաքագետ

Լեռնային Ղարաբաղից հայ բնակչության բռնի տեղահանումից ի վեր Հայաստանի ղեկավարությունն ամբողջությամբ հանել է Արցախի հարցը իր քաղաքականությունից։ Ամենաբարձր մակարդակով հայտարարվեց, որ Հայաստանի Հանրապետությունը Լեռնային Ղարաբաղի խնդիր չունի։ Արցախցիների՝ իրենց տներ կոլեկտիվ վերադարձի խնդիրը հայկական քաղաքականության մեջ նույնպես չկա։ Այն ֆոնին, երբ Միացյալ Նահանգները և Եվրամիությունը չեն դադարում հռչակել Արցախի ժողովրդի՝ միջազգային հսկողության տակ վերադառնալու իրավունքը, նման դիրքորոշումն այնքան էլ պարզ չի թվում։ Ամենայն հավանականությամբ, այս դիրքորոշումը թելադրված է Ադրբեջանի վերջնագրով, որը սպառնում է պատժել Հայաստանին սոսկ Լեռնային Ղարաբաղ հասկացությունը հիշատակելու համար:

Իսկապես, Ադրբեջանի ղեկավարությունը ամենաբարձր մակարդակով երբեք չի դադարում հրապարակայնորեն հայտարարել, որ Հայաստանը պետք է վերացնի Լեռնային Ղարաբաղին վերաբերող բոլոր հղումները և պետք է դադարեցնի Ադրբեջանի դեմ հայցեր ներկայացնել միջազգային դատարաններում: Եվ նույնիսկ բոլոր երկրները, որոնք ցանկանում են գործ ունենալ Ադրբեջանի հետ, պետք է իրենց քաղաքականությունից բացառեն Հայաստանի և հայերի թեման։

Հայաստանում շատերն են հասկանում այս թեմայով ՀՀ իշխանությունների լռության պատճառները։ Իշխանություններն իրենք, ամենայն հավանականությամբ, այս դիրքում տեսնում են Ադրբեջանի ագրեսիվ գործողությունները զսպելու ռեսուրսներ։ Բայց արդյոք դա իսկապես այդքան պարզ է: Ադրբեջանի գործողությունները վկայում են հակառակի մասին. Հայաստանը պետք է մտածի այն մասին, որ «ծառի հետևում թաքնվել չի նշանակում փրկվել»։ Եթե ​​խնդրի մասին լռում ես, ապա այդ խնդիրը մանիպուլացնելու իրավունք ես տալիս քո հակառակորդին։ Եվ մինչ Հայաստանի փողոցներում և կառավարական միջանցքներում վիճում են այն պայմանների մասին, որոնցով արժե վերականգնել հայկական պետությունը նախկին խորհրդային սահմանների շրջանակներում, Ադրբեջանը որոշել է գնալ այլ ճանապարհով և կասկածի տակ դնել Հայաստանի Հանրապետության օրինականությունը: Հայաստանի ղեկավարությունը, տարածքային նախնական զիջումների միջոցով ներքաշելով Ադրբեջանին սահմանազատման գործընթացում, հույս ունի, որ ամուր «լեգիտիմ» պարիսպ կստեղծի իր տարածք մտնող յուրաքանչյուրի դեմ։ Բայց, ինչպես պարզվում է, ևս մեկ անգամ թերագնահատում է հակառակորդի հնարամտությունը։ Չի հասկացել, որ Ադրբեջանի համար սահմանի հարցը պարզապես Հայաստանին ավելի լուրջ հարցերում հետագա զիջումների ստիպելու մեթոդ է։ «Խաղաղության մասին մեր երազողները», իհարկե, հեռու են նման բաները հասկանալուց։

Հիմա կփորձեմ համառոտ բացատրել. Ադրբեջանի նախագահ Ի. Ալիևը մայիսի 14-ին ԵԱՀԿ գործող նախագահի գլխավորած պատվիրակության ընդունելության ժամանակ հայտարարել է, որ հայ-ադրբեջանական հակամարտությունն արդեն մնացել է պատմության մեջ և գոյություն չունի, և ասել է, որ եկել է ժամանակը՝ վերացնելու ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը և բոլոր հարակից կառույցները։ Իր ասելով, «ադրբեջանական կողմը բարձրացրել է այս հարցը, և որևէ պատճառ չկա, որ հայկական կողմը չհամաձայնի դրան»։ Միաժամանակ, Ալիևն ընդգծել է, որ Ադրբեջանը իր կամքի և ուժի շնորհիվ վերջ դրեց օկուպացիային՝ ապահովելով տարածքային ամբողջականությունն ու ինքնիշխանությունը՝ միջազգային իրավունքի նորմերին ու սկզբունքներին և ՄԱԿ-ի կանոնադրությանը համապատասխան։ Ոչ միայն ԵԱՀԿ-ն, այլեւ հայ «առաջադեմ» մտավորականները, իհարկե, ներքուստ կհամաձայնեն Ալիեւի հետ։ Այսինքն, թող նա փակի անցյալից ամեն ինչ և գնանք դեպի «խաղաղ ապագա»: Ճիշտ նույն կերպ էին մտածում Հայաստանի ղեկավարությունում նրանք, ովքեր 1991 թվականին Արցախը ճանաչեցին որպես Ադրբեջանի մաս՝ այն հույսով, որ դրանից հետո կռվելու կարիք չի լինի։ Բայց հետո իրենց միամտության համար պատիժ ստացան՝ դաժան պատերազմ։ Եվ միայն դրանից հետո հասկացան, որ թշնամուն իրավունքներ զիջելն այնքան էլ անվնաս չէ՝ դրա դիմաց կարող ես սարսափելի հարված ստանալ։ Իսկ ինչո՞ւ է Ալիեւը ցանկանում փակել ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը։ Արդյոք դա ընդամենը պատմությունն ամփոփելու համար է: Ի դեպ, նա առաջին անգամ այս առաջարկով դիմել է Մյունխենում գտնվող ԵԱՀԿ քարտուղարին։ Ինչու՞ նման համառություն: Հայաստանի իշխանությունները մտածե՞լ են այս մասին։ Ըստ երևույթին, ոչ ամբողջությամբ, քանի որ նույն ԵԱՀԿ-ի նախագահի հետ երևանյան զրույցի ընթացքում նրանք խոսել են միայն այն մասին, թե որքան ջանասեր են և որքան ուշադիր են իրականացնում սահմանազատումը և կերտում խաղաղություն և ժողովրդավարություն։ Նրանք չէին հասկանում, որ իրենց դեմ բոլորովին այլ ինտրիգներ են հյուսվում՝ սահմանին Ադրբեջանը պարզապես մուկն ու կատու է խաղում Հայաստանի ու աշխարհի հետ։ Եվ դարձյալ մեր քաղքենիներին թվում է, որ սահմանազատումը որոշակի արժեք ունի Ադրբեջանի համար. նրանք չեն կարող հասկանալ, որ սա ընդամենը արդյունավետ մեխանիզմ է՝ Հայաստանին ստիպելու անվերապահորեն հանձնվել՝ ընդունելով իր մեղքը օտար տարածքների օկուպացման մեջ։ Ադրբեջանն այս ուղղությամբ աշխատում է արդեն մի քանի տարի։ Եվ դա հիմնված է մեկ մշտական ​​թեզի վրա՝ «Հայաստանի կողմից Ադրբեջանի տարածքի 20%-ի երեսնամյա օկուպացիայի մասին»։ Հայտարարվում է ինչպես ծրագրված դատավարության, այնպես էլ պատճառված վնասի համար պահանջվող բազմամիլիարդանոց փոխհատուցման մասին։ Իսկ մեր քաղքենիները պատկերացում չունեն Ադրբեջանի հասցեին մեղադրանքների այս 30-ամյա զինանոցի մասին, որոնք պահպանվում են ԵԱՀԽ/ԵԱՀԿ Մինսկի խմբում։ Ըստ ամենայնի, Ադրբեջանի հետագա պահանջները կսթափեցնեն շատերին. իզուր չէր, որ Ադրբեջանը հայտարարեց, որ Հայաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորման հիմնական սկզբունքը լինելու է իր պահանջը, այլ ոչ թե Ալմա-Աթայի հռչակագիրը։ Թերևս շատերի համար այս վտանգավոր մտադրությունների ողջ էությունը լիովին պարզ չէ: Ուստի հակիրճ կնկարագրեմ Ադրբեջանի այս մտադրությունների էությունը, որոնք սկզբունքորեն բավականին թափանցիկ են։ Իսկ տրամաբանությունը սա է. «Կուլ տալով» Արցախը՝ Ադրբեջանի ղեկավարությունը առանձնահատուկ եռանդով գնում է դեպի Հայաստանին մեղադրելու Ղարաբաղյան առաջին պատերազմի հետևանքների համար։ Ադրբեջանի հետպատերազմյան քաղաքականության մեջ կա Հայաստանին «մահացու մեղքի» մեջ մեղադրելու և դրա համար անվերջ պահանջներ ներկայացնելու համառ սկզբունք։ Ադրբեջանը փորձում է 2020 թվականի երկրորդ պատերազմով ստեղծված խնդիրները քողարկել 1990-ականների պատերազմի խնդիրներով։ Ավելին, նա փորձում է ձեւակերպել Հայաստանի Հանրապետության խեղդամահության եւ դրա վերացման հայեցակարգ: Լեռնային Ղարաբաղի նախկին ղեկավարների կալանավորումը հետապնդում է Հայաստանի Հանրապետության դեմ դատավարություն կազմակերպելու և նրան ֆաշիստական ​​գաղափարախոսությամբ և էքսպանսիոնիստական ​​քաղաքականությամբ զինվելու մեջ մեղադրելու մտադրություն։ Արդյունքում նպատակը Հայաստանի Հանրապետության անօրինականության և դրա լուծարման անհրաժեշտության մասին թեզն առաջ քաշելն է։ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության ինքնալուծարման գործում հաջողությունը Ադրբեջանին հույս է ներշնչում Հայաստանի Հանրապետության լուծարման ծրագրերի իրագործման համար։ Ադրբեջանի հույսերը կապված են գլոբալ քաղաքական փոփոխությունների ժամանակաշրջանի տրամաբանության հետ, որոնք արդեն հաշվի են առնում համաշխարհային բոլոր տերությունները։ Հաշվի է առնվում, առաջին հերթին, այն, որ սառը պատերազմի ժամանակաշրջանի սկզբունքներն ու ինստիտուտները կորցրել են իրենց արդյունավետությունը։ Բայց կա ևս մեկ պատճառ՝ վախ պատերազմ սկսելու հնարավոր մեղադրանքներից։ Ի վերջո, Ադրբեջանի իրականացրած էթնիկ զտումները երբեք չեն ընդունվել միջազգային հանրության կողմից։ Երբեք չես իմանա, թե ինչպես տարբեր գործընթացներ կարող են զարգանալ գլոբալ փոփոխությունների ներկա ժամանակաշրջանում: Միշտ չէ, որ հնարավոր է թաքցնել կատարվածի մեղքը։ Եվ այստեղ անհանգստանալու բան կա։ 1991 թվականին՝ ԽՍՀՄ Սահմանադրության լուծարման ժամանակ, Ադրբեջանն ակնհայտորեն լուրջ մտահոգություններ ուներ։ Այդ ժամանակ՝ 1991 թվականի դեկտեմբերի 16-ին, արդեն ընդունվել էին Եվրոպական խորհրդի կողմից Արևելյան Եվրոպայի և Խորհրդային Միության նոր պետությունների ճանաչման սկզբունքները. «Համայնքը և նրա անդամ երկրները չեն ճանաչում այն ​​իրողությունը, որը ագրեսիայի արդյունք է։ Նրանք հաշվի են առնելու ճանաչման հետեւանքները հարեւան պետությունների համար»։ Եվ այն պահին Ադրբեջանի Հանրապետությունն անցել էր երկար տարիների ջարդերի և նախկին Ադրբեջանական ԽՍՀ տարածքից մոտ 450 հազար էթնիկ հայերի բռնի տեղահանման միջով՝ ձեռք բերելով ագրեսիայի վրա հիմնված երկրի իմիջ։ «Օղակ» օպերացիան, որի արդյունքում Լեռնային Ղարաբաղի 24 գյուղերի բռնի տեղահանումը տեղի ունեցավ, սկսվում է նույն ժամանակաշրջանից։ Ինչպես ցույց տվեցին այդ ժամանակահատվածում Ադրբեջանի գործողությունները, նա տագնապած էր եվրոպական պետությունների կողմից իր ինքնիշխանությունը չճանաչելու սպառնալիքից։ Իրավիճակն այնպիսին էր, որ գրեթե միաժամանակ անկախություն հռչակեցին նախկին Հայկական ԽՍՀ-ն, ԼՂԻՄ-ը և Ադրբեջանական ԽՍՀ-ն։ Իսկ ինքնորոշված ​​Լեռնային Ղարաբաղը ոչ մի մասնակցություն չի ունեցել ինքնահռչակ Ադրբեջանի Հանրապետության Սահմանադրության ձեւավորմանը, եւ ընդհակառակը, հռչակել է իր անկախությունը։ Հետխորհրդային տարածքում իրավական անորոշության պայմաններում ոչ ոք այն Ադրբեջանի մաս չէր համարում։ Սակայն նորաստեղծ Ադրբեջանի Հանրապետությունը չթաքցրեց իր հավակնությունները Լեռնային Ղարաբաղի նկատմամբ, թեև 1991 թվականի իր սահմանադրական ակտով հրաժարվեց ԽՍՀՄ իրավական ժառանգությունից։ Նման պայմաններում միջազգային հանրությունը՝ ի դեմս ԵԱՀԽ-ի, ի սկզբանե արձանագրեց Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի շուրջ տարաձայնությունների փաստը։ Պետք էր ինչ-որ կերպ որոշել այդ պետությունների ճակատագիրը նոր պետությունների ճանաչման ծրագրերի շրջանակներում։ 1992 թվականի հունվարի 30-ին (ընդամենը մի քանի պետությունների կողմից ճանաչված) Ադրբեջանը Հայաստանի հետ նույն օրը ընդունվեց ԵԱՀԽ կազմ։ Փաստորեն, այդ պետությունների ինքնիշխանությունն այնուհետև ճանաչվեց ԵԱՀԽ-ի կողմից՝ պայմանով, որ նրանք ճանաչեն Լեռնային Ղարաբաղի պատկանելության վերաբերյալ տարաձայնությունների առկայությունը և պայմանավորվեն, որ Լեռնային Ղարաբաղի ապագա կարգավիճակը կորոշվի միջազգային կոնֆերանսի ժամանակ՝ ԵԱՀԽ-ի հովանու ներքո: Երկու պետություններն էլ տվել են նման համաձայնություն՝ խոստանալով հարցը լուծել խաղաղ ճանապարհով։ Հայաստանն ու Ադրբեջանը համաձայնել են այս պայմաններին և հավատարիմ են եղել վեճի խաղաղ կարգավորմանը։ ԵԱՀԽ Խորհրդի 1992 թվականի մարտի 24-ի Հելսինկիի լրացուցիչ հանդիպման եզրակացությունների ամփոփագրի 11-րդ կետում ասվում է, որ «Նախարարներն ի գիտություն են ընդունել Հայաստանի և Ադրբեջանի հանձնառությունը՝ լիակատար աջակցություն ցուցաբերելու ԵԱՀԽ-ի Խորհրդի ներկայիս նախագահության առաքելությանը, տարածաշրջանին, ինչպես նաև այլ գործողություններին, որոնց վերաբերյալ Խորհուրդը համաձայնություն է տվել ԵԱՀԽ-ին, և կոչ է անում երկու երկրներին ակտիվորեն իրականացնել այս հանձնառությունը՝ նպատակ ունենալով հասնել կայուն խաղաղ կարգավորման»: Վեճի առարկան ինքնին որակվել է որպես «զինված հակամարտություն Լեռնային Ղարաբաղում և նրա շուրջը»։
Այս փաստաթղթում Լեռնային Ղարաբաղը որեւէ կապ չի ունեցել Ադրբեջանի հետ։ Սակայն, ստանալով իր ինքնիշխանության ճանաչումը և ԵԱՀԽ-ին անդամակցությունը, Ադրբեջանն անմիջապես խախտեց իր միջազգային պարտավորությունը։ Նա ռազմական ագրեսիա սկսեց Լեռնային Ղարաբաղի դեմ, որպեսզի թույլ չտա Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի որոշման համաժողովի իրականացումը։ Բայց Ադրբեջանի ագրեսիան վերածվեց նրա պարտության՝ զգալի տարածքային կորուստներով։ Նախկին Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի բնակչության տարանջատում է եղել էթնիկական սկզբունքով։ Նախկին Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի 86 հազար քառակուսի կիլոմետրից ընդամենը 74 հազար քառակուսի կիլոմետրն է բաժին հասել Ադրբեջանի Հանրապետությանը՝ 12 հազար քառակուսի կիլոմետրի վրա ձևավորվել է Արցախի Հանրապետությունը (ԼՂՀ): Որտե՞ղ կարող ենք արձանագրել Ադրբեջանի հանցագործությունը միջազգային մասշտաբով. հանցանքն այն է, որ Ադրբեջանը Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի շուրջ առկա տարաձայնության ֆոնին միջազգային ճանաչում ձեռք բերելու ցանկությամբ խաբեց համաշխարհային հանրությանը` խախտելով հակամարտությունը խաղաղ ճանապարհով լուծելու իր պարտավորությունները։ Նման գործողությունների արդյունքում ստեղծվեց մի տարածք, որի վերահսկողությունը նույնպես վիճահարույց դարձավ։ ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի բանաձևերով ճանաչվել է այս տարածքը Լեռնային Ղարաբաղի զինված ուժերի («տեղական ուժեր») վերահսկողության տակ, և որոշվել է բաժանել դրա վերահսկողությունը նախկին ԼՂԻՄ-ի սահմանային գծով։ Սակայն 2020 թվականին Ադրբեջանը որոշեց անեքսիայի ենթարկել վեճի առարկան՝ ԼՂՀ-ն։ Մեկ այլ հանցագործություն էլ է տեղի ունեցել։ Այստեղ կարող ենք կանգ առնել։ Բնականաբար, Ադրբեջանը մտավախություն ունի, որ Հայաստանը կարող է մի օր իր դեմ հայցեր ներկայացնել Միջազգային դատարան։ Ուստի, անհրաժեշտ է հետ պահել Հայաստանին նման քայլից։ Սա այն պրակտիկան է, որը մենք տեսնում ենք այսօր: Հիմնական նպատակը Հայաստանին Արևմուտքի ցանկացած աջակցությունից մեկուսացնելու ռազմավարությունն է, որի մի մասն է ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի վերացման ուղղությունը։