«Արդարադատության բարոմետր. գնահատելով դատական արձագանքը կոռուպցիային» հետազոտության արդյունքները

Հայաստանի ամերիկյան համալսարանի Իրավական ռեսուրսների կենտրոնը և «Միջազգային և համեմատական իրավունքի կենտրոն» հասարակական կազմակերպությունը «Նուբար և Աննա Աֆեյան հիմնադրամ»-ի աջակցությամբ հետազոտել են Հայաստանի հակակոռուպցիոն դատարանի գործունեությունը։ «Արդարադատության բարոմետր. գնահատելով դատական արձագանքը կոռուպցիային» ծրագրի շրջանակներում հետազոտել և վերլուծել են Հակակոռուպցիոն դատարանում քաղաքացիական և քրեական գործերի քննության արդյունքներն ու իրավիճակը։ 

Հետազոտությունը, որն այսօր քննարկվեց մասնագիտական շրջանակում, ընդգրկում է Հակակոռուպցիոն դատարանի գործունեության ողջ ընթացքում՝ 2022թ․ օգոստոսից  մինչև 2024թ. օգոստոսը քննված գործերը: Ըստ այդմ՝ ուսումնասիրվել է Հակակոռուպցիոն դատարանում քննված 87 քաղաքացիական գործ, որոնցով առաջին ատյանի դատարանում վերջնական դատական ակտեր են կայացվել: Դիտարկված ակտերի մեծ մասը՝ 71%-ը (62) կայացվել է 2023թ.-ին, 29%-ը (25)՝ 2024թ․-ին: Դիտարկված բոլոր գործերում ներգրավված պատասխանողների բացարձակ մեծամասնությունը (94%) ֆիզիկական անձինք են:

Քննված գործերի 76%-ում պետությանը պատճառված վնասի փոխհատուցման պահանջ է ներկայացվել: Բոլոր գործերով միասին հայցապահանջի ընդհանուր գումարը կազմել է 8 մլրդ 814 588 370 դրամ: Դատարանը գործի քննության արդյունքում վճռել է պատասխանողներից բռնագանձել պետությանը պատճառված 7 մլրդ 466 886 885 դրամի վնաս (84.7%-ը): Նշված գումարը 34 գործով ամբողջությամբ կամ մասնակի բավարարվածն է և կազմում է դատարանում քննված բոլոր գործերի 39%-ը: 

Մասնավորապես, 25 գործերից յուրաքանչյուրում հայցապահանջի չափը չի գերազանցել 1 մլն դրամը, և առավել մեծ չափի՝ 50 մլն դրամը գերազանցող հայցապահանջ է ներկայացվել 6 գործով: Հետազոտողները դատաքննության արդյունավետության տեսանկյունից բարձր են գնահատում այդ 6 գործերից 5-ով պատճառված վնասի վերականգնման վերաբերյալ դատարանի վճռի առկայությունը: Շեշտեցին նաև, որ ի տարբերություն ընդհանուր իրավասության դատարանների, Հակակոռուպցիոն դատարանում գործերն արագ են քննվում։    

«Հետաքրքիր է, որ թեև հաշտության համաձայնությամբ են ավարտվել քննված գործերից ընդամենը 5-ը, սակայն դրանցում վերականգնված վնասի չափը բավական մեծ է՝ 2 մլրդ 707 634 065 դրամ։ Այսպիսով, ընդամենը 5 գործ հաշտության համաձայնությամբ ավարտելու արդյունքում վերականգնված վնասը մյուս բոլոր գործերի (82 գործ) քննության արդյունքում վերականգնվող վնասի շուրջ 36.3%-ն է»,– հայտնեց հետազոտությունն իրականացրած «Միջազգային և համեմատական իրավունքի կենտրոն» հասարակական կազմակերպության նախագահ Սիրանուշ Սահակյանը:

Նա նշեց, որ հաշտության համաձայնությամբ գործն ավարտելու պրակտիկան թույլ է տալիս էականորեն խնայել ինչպես մարդկային ռեսուրսն ու ժամանակը, այնպես էլ՝ բոլոր կողմերի ֆինանսական ծախսերը: Չնայած այս ինստիտուտի արդյունավետությանը, այն դեռևս լայն կիրառություն չունի: Գլխավոր դատախազության ներկայացուցիչները դա մեկնաբանում են հիմնականում ապօրինի գույքի ծավալի շուրջ կողմի և դատախազության մոտեցումների տարբերությամբ (անհամաձայնությամբ): 

Հետազոտողները Գլխավոր դատախազությունից ստացել են մի շարք տվյալներ, որոնցից պարզ է դառնում, որ պետական շահերի պաշտպանության հայցեր հարուցելու միջոցով 2018-2022թթ. վերականգնված դրամական միջոցների ծավալը հիմնականում չի գերազանցել պետությանը պատճառված վնասի անգամ մեկ տոկոսը: Յուրաքանչյուր տարվա համար միջինում այն կազմել է 0,25%, ինչը պատճառված վնասի չնչին մասն է: 2023թ. նկատվում է այս իրավական մեխանիզմի արդյունավետության էական աճ. վերականգնված վնասը կազմում է պատճառված վնասի ավելի քան 5%-ը: 

Դատաքննության արդյունքում կայացված որոշումների բաշխումը եւ հայցի բավարարման (ամբողջությամբ կամ մասնակի) և հայցի մերժման համամասնությունը գրեթե հավասար է՝ 48% և 49% համապատասխանաբար: Ներկայացված վիճակագրությունը վերաբերում է ոչ միայն ապօրինի գույքի պահանջով, այլև Հակակոռուպցիոն դատարանում քննվող բոլոր տեսակի հայցերին: «Հայաստանի դատական համակարգը հաճախակի քննադատվում է, սակայն այս թվերը կարող են անուղղակի վկայել, որ դատարանն առնվազն չի առաջնորդվում «մեղադրական մոտեցմամբ» և անխտիր չի բավարարում դատախազության ներկայացրած բոլոր հայցերը»,- ասված է հետազոտության մեջ: 

Հակակոռուպցիոն դատարանը հայցային վաղեմության ժամկետն անցնելու հիմքով մերժել է ներկայացված հայցադիմումների 13%-ը: Հայցերի 1%–ը թողել է առանց քննության, որպես հիմնավորում ներկայացրել է, որ հայցվորը՝ դատախազության ներկայացուցիչը, ծանուցված լինելով դատական նիստերի ժամանակի և վայրի մասին, չի ներկայացել։ Նաև՝ դատական նիստը հետաձգելու կամ կամ գործի քննությունն իր բացակայությամբ իրականացնելու մասին միջնորդություն չի ներկայացրել: 

Առաջին ատյանի կայացրած դատական ակտերի 57%-ի դեմ վերաքննիչ բողոք է ներկայացվել, բողոքների 78%-ն ընդունվել է վարույթ: Դեպքերի մեծ մասում (70%) վերաքննիչ բողոք ներկայացնողը դատախազությունն է, 22% դեպքերում՝ պատասխանողը: Եվս մի քանի գործով վերաքննիչ բողոք են ներկայացրել և՛ դատախազությունը, և՛ պատասխանողը: Հետազոտության ավարտին՝ 2024թ. օգոստոսին, 31 գործով վերաքննիչ դատարանը որոշում էր կայացրել: Վերաքննիչ քննության արդյունքում՝ 11 գործով ստորադաս դատարանի վճիռը բեկանվել է, և գործն ուղարկվել է դատարան՝ նոր քննության, 11 գործով ստորադաս դատարանի վճիռը թողնվել է անփոփոխ, 7 գործով փոփոխվել է ստորադաս դատարանի դատական ակտը: Մեկական գործերով վճիռը մի մասով բեկանվել և ուղարկվել է նոր քննության, մի մասով՝ թողնվել է անփոփոխ։ Եվս մեկ գործով դատարանի վճիռը բեկանվել է, և հաստատվել է կողմերի միջև կնքված հաշտության համաձայնությունը:

Վերաքննիչ դատարանի կայացրած դատական ակտերի դեմ վճռաբեկ բողոք է ներկայացվել 10 գործով, որից 9–ը դատախազությունն է ներկայացրել, մեկը՝ պատասխանողը:   

Հետազոտության շրջանակում կազմակերպությունն ուսումնասիրել է Հակակոռուպցիոն դատարանում 2022-2024թթ.–ին քննված 97 քրեական գործով կայացված վերջնական դատական ակտերը: Դրանցում ներգրավված է եղել 169 մեղադրյալ: Քննված բոլոր գործերով միասին պատճառված վնասի չափը կազմել է 71 մլն 801 199 դրամ: Այս թիվն անհամեմատ փոքր է քաղաքացիական գործերով ներկայացված պատճառված վնասի հայցապահանջից (չի գերազանցում դրա անգամ 1 տոկոսը): 

Հատկանշական է, որ քրեական գործերի գերակշիռ մասում՝ մոտ 80%, պատճառված վնասը վերականգնվել է ամբողջությամբ, մնացած եզակի դեպքերում՝ մասնակիորեն: Գործերի գերակշիռ մեծամասնության պարագայում (72%) գործով մեկ մեղադրյալ է ներգրավված, գործերի 22.6%-ում՝ երկու կամ երեք մեղադրյալ, 5 և ավելի մեղադրյալ կա գործերի 4.3%-ում: 

Պարզեցված վարույթի կարգով է քննվել յուրաքանչյուր 5-րդ գործը (21%): Կայացված 57% դատական ակտերով վերաքննիչ բողոք է ներկայացվել: Բոլոր բողոքների 78%-ն ընդունվել է վարույթ: Դեպքերի մեծ մասում (70%) վերաքննիչ բողոք ներկայացնողը դատախազությունն է, 22% դեպքերում՝ պատասխանողը: Եվս մի քանի գործով վերաքննիչ բողոք են ներկայացրել և՛ դատախազությունը, և՛ պատասխանողը: 

Մեղադրյալների 84.8%-ը տղամարդիկ են, 15.2%-ը՝ կանայք: Դատավճռի կայացման պահին մեղադրյալների տարիքային կազմերը՝ ամենամեծ տարիքային խմբերը 34-41 և 42-49 տարեկաններն են՝ գրեթե հավասար ներկայացվածությամբ: 

Մեղադրյալների 94%-ի նկատմամբ կայացվել է մեղադրական, 6%-ի նկատմամբ՝ արդարացման դատավճիռ, 47.4%-ի նկատմամբ պատիժը պայմանականորեն չի կիրառվել:  Ազատազրկման ձևով պատիժ է կիրառվել 77 մեղադրյալի նկատմամբ, 60–ի նկատմամբ տուգանք է կիրառվել, կարճաժամկետ ազատազրկման է դապարտվել 11 անձ, որոշակի պաշտոններ զբաղեցնելու կամ որոշակի գործունեությամբ զբաղվելու իրավունքից զրկվել է 5 անձ, զինվորական ծառայության մեջ սահմանափակում է կիրառվել մեկի նկատմամբ: 

Վերաքննիչ բողոք է ներկայացվել 24.7% դեպքում կամ՝ յուրաքանչյուր 4-րդ մեղադրյալի առնչությամբ: Համեմատության համար՝ քաղաքացիական գործերով վերաքննիչ բողոք էր ներկայացվել կայացված դատական ակտերի 57%-ով: Դեպքերի մեծ մասում (մոտ 68%) վերաքննիչ բողոք ներկայացնողը դատախազությունն է, 25%–ի դեպքերում՝ մեղադրյալը: Երեք գործով վերաքննիչ բողոք են ներկայացրել և՛ մեղադրյալը, և՛ դատախազությունը: Հետազոտության իրականացման պահին ներկայացված վերաքննիչ բողոքների բացարձակ մեծամասնությունն ընդունվել էր վարույթ, իսկ մի քանի վերաքննիչ բողոքի՝ վարույթ ընդունվելու վերաբերյալ «Դատալեքս» համակարգում դեռ տեղեկատվություն առկա չէր:  

Հետազոտության ավարտի պահին՝ 2024 թ. օգոստոսին, վերաքննիչ դատարանը որոշում էր կայացրել 23 մեղադրյալի առնչությամբ: Վերաքննիչ քննության արդյունքում 19 գործով ստորադաս դատարանի վճիռը թողնվել է անփոփոխ, 4 գործով փոփոխվել է ստորադաս դատարանի դատական ակտը: 

Վճռաբեկ բողոք է ներկայացվել կայացված վերաքննիչ դատական ակտերից 15-ի առնչությամբ: Դրանց բացարձակ մեծամասնության պարագայում (14 գործ) բողոք ներկայացնողը դատախազությունն էր և միայն մեկ դեպքում՝ մեղադրյալը: Վարույթ է ընդունվել 7 վճռաբեկ բողոք, 6 բողոք վարույթ ընդունելը մերժվել է: Մյուս վճռաբեկ բողոքների վերաբերյալ տվյալներ չեն եղել:   

Հետազոտողները նկատել են նաև, որ թեև Հակակոռուպցիոն դատարանում գործերի քննության ժամկետները համեմատաբար սեղմ են, և ողջամիտ ժամկետները հիմնականում պահպանված են, սակայն տևական է դատարանում գործը վարույթ ընդունելու ժամանակահատվածը: Քաղաքացիական գործերի զգալի մասում (38%) գործը վարույթ ընդունելը տևում է 4-6 ամիս: Նշանակալի է նաև այն գործերի ծավալը (26%), որոնց վարույթ ընդունելու տևողությունն ավելի երկար է՝ կես տարուց մինչև մեկ տարի: Քիչ չէ այն գործերի ծավալը (7%), որոնք վարույթ ընդունելը մեկ տարուց ավելի է տևում:  

Ստորև ներկայացված չեն նաև պետությանը պատճառված և բնեղենով վերականգնված վնասի վերաբերյալ տվյալները: Դատական վճիռների և հաշտության համաձայնությունների հիման վրա քաղաքացիական գործերով վերականգնված վնասն առավել ինտերակտիվ և հանրամատչելի ձևաչափով (ՀՀ քարտեզ) ցուցադրված է նշված կայքում: 

Գլխավոր նկարը՝ «Միջազգային և համեմատական իրավունքի կենտրոնի»